İradə nuriyeva

 
2. Azərbaycan xanlıqlarının daxili siyasi həyatı 
 
XVIII  əsrin II yarısı-XIX  əsrin  əvvəllərində mövcud olmuş 
Azərbaycan xanlıqlarında daxili siyasi həyat olduqca mürəkkəb və 
gərgin idi. Bu və ya digər bölgədə hakimiyyəti ələ keçirən xanlar öz 
torpaqlarını daha da genişləndirmək uğrunda mübarizə aparırdılar. 
Bu xanlıqlardan yalnız bəzilərinin hakimləri bütün Azərbaycan tor-
paqlarını vahid dövlətdə birləşdirməyi öz qarşılarına məqsəd qoy-
muşdular. 
Azərbaycanın cənub xanlıqlarında daxili siyasi mübarizə 
İranda mərkəzi hakimiyyəti ələ keçirmək uğrunda mübarizə ilə çul-
ğalanmışdır. Burada gedən mübarizədə əfqan tayfasından olan Azad 
xan, Nadir şahın qohumu Fətəli xan Əfşar, Astarabad və Mazan-
daranda yaşayan Qacarların başçısı Məhəmmədhəsən xan Qacar və 
zəndlər tayfasının başçısı  Kərim xan Zənd fəal iştirak edirdi. İlk 
dövrlərdə  Fətəli xan Əfşar xeyli uğur qazanmışdı. O, Azad xanın 

 
160
köməyilə Urmiya, Təbriz, Xoy, Qaradağ  və  Mərənd xanlıqlarını 
özündən asılı  vəziyyətə sala bilmişdi. Lakin Fətəli xan bununla 
kifayətlənməyib öz hakimiyyətini bütün İranda yaymaq niyyətində 
idi. Onun bu cəhdi Məhəmmədhəsən xanın və  Kərim xan Zəndin 
ciddi müqaviməti ilə rastlaşdı. 
Bu dövrdə  İranda başlıca qüvvəyə çevrilən Kərim xan Zənd 
Fətəli xana qarşı mübarizəyə başladı. 1752-ci ildə Miyanə  və 
Qəmşə döyüşlərində 1761-ci ildə Qaraçəmən kəndi yaxınlığında baş 
verən döyüşdə  zəndlər məğlub olsalar da sonralar bunun əvəzini 
çıxdılar. Azərbaycan xanları arasında olan ziddiyyətlərdən məha-
rətlə istifadə edən Kərim xan Zənd 1763-cü ildə 9 aylıq mühasi-
rədən sonra Fətəli xan Əfşarın sonuncu iqamətgahı Urmiya qalasını 
ələ keçirdi. Bununla da Azərbaycanın cənub xanlıqları  Kərim xan 
Zənddən asılı vəziyyətə düşdülər. Lakin bu asılılıq, əksər hallarda, 
formal xarakter daşıyırdı. Nadir şahın ölümündən sonra Azərbay-
canın  şimal xanlıqları arasında  Şəki  xanlığı xüsusilə  fərqlənirdi. 
Xanlığın banisi Hacı  Çələbi öz hakimiyyətini bütün Azərbaycan 
torpaqlarına yaymağa çalışıdı. Lakin onun 1748-ildə  Təbrizə  və 
Qarabağa yürüşü uğursuzluqla nəticələndi. O bu uğursuzluqların 
əvəzini  Ərəş  və  Qəbələ sultanlıqlarını özünə birləşdirməklə  çıxa 
bildi. Hacı  Çələbinin güclənməsi həm qonşu Azərbaycan xanlıq-
larını, həm də Kartli-Kaxetiya çarlığını ciddi narahat edirdi. Gürcü 
çarı Teymuraz və onun oğlu II İrakli Azərbaycan xanlıqları arasında 
ziddiyyətləri daha da dərinləşdimək və bu yolla Gəncə, Qarabağ 
xanlıqlarını və Car-Balakən camaatlığını ələ keçirtmək istəyirdilər. 
1751-ci ildə gürcü qoşunları Car torpağına hücum etdilər. Lakin 
ağır məğlubiyyətə  uğrayıb geri çəkilməyə  məcbur oldular. Gürcü 
çarları bunun əvəzini Gəncəni tutmaqla çıxmağa çalışırdılar. Onlar 
bu dəfə Azərbaycan xanları arasında ziddiyyətlərdən faydalanmaq 
qərarına gəldilər. II İrakli Hacı Çələbiyə qarşı Gəncə, Qaradağ, İrə-
van, Qarabağ  və Naxçıvan xanlıqlarından ibarət güclü ittifaq 
yaratmağa nail oldu. 1752-ci il martın 21-də danışıqlar bəhanəsiylə 
müttəfiqləri Gəncə yaxınlığına toplayan II İrakli qəflətən onların 
hamısını əsir götürtü (8, s. 524). Bu hadisə tarixə “Qızılqaya xəya-

 
161 
nəti” kimi daxil olub. Bu xəbəri eşidən Hacı  Çələbi öz ordusu ilə 
düşmən üzərinə hərəkət etdi və onu ağır məğlubiyyətə uğratdı. Əsir 
götürülmüş Azərbaycan xanları azad edildi. Düşmən ordusunu təqib 
edən Hacı Çələbi Qazax və Borçalı sultanlıqlarını ələ keçirdi. Gürcü 
çarlarının bu məğlubiyyətin  əvəzini Car-Balakəni  ələ keçirməklə 
çıxmaq cəhdləri də onların ağır məğlubiyyəti ilə nəticələndi. 1755-
ci ildə Hacı  Çələbi böyük qüvvə ilə  Şirvana yürüş etdi. Lakin 
Şamaxı  və Quba xanlıqlarının birləşmiş qüvvələri ilə toqquşmada 
məğlub olub geri çəkildi. Elə həmin il Hacı Çələbi vəfat etdi. Onun 
ölümündən sonra Şəki xanlığında başlamış hakimiyyət uğrunda 
mübarizə  vəziyyəti xeyli mürəkkəbləşdirdi. Hüseyn xanın və  Mə-
həmmədhəsən xanın hakimiyyətləri dövründə  Şəki xanlığı özünün 
əvvəlki qüdrətini itirdi. Bundan istifadə edən qubalı  Fətəli xan 
1785-ci ildə Şəki xanlığını özündən asılı vəziyyətə saldı. 
Qarabağ xanlığı Kür və Araz çayları arasındakı geniş tor-
paqları əhatə edirdi. Xanlığın banisi Pənahəli xan Qarabağda yaşa-
yan Cavanşirlər tayfasından idi. Vaxtilə Nadir şahın ordusunda xid-
mət etmiş geninah

 
162
edirdi. Pənahəli xan 1756-cı ildə üç tərəfdən sıldırım qayalarla əhatə 
olunmuş hündür dağ yaylasında yeni bir qalanın əsasını qoydu. Qala 
əvvəllər öz banisinin adı ilə  Pənahabad, sonralar isə  Şuşa adlan-
dırıldı. Çox əlverişli strateji mövqeyə malik olan Şuşa düşmən hü-
cumu üçün əlçatmaz olan bir qalaya çevrildi. Qala tezliklə bütün 
Azərbaycanın mühüm ticarət, sənətkarlıq və mədəni mərkəzlərindən 
birinə çevrildi. Pənahəli xanın fəaliyyətinin mühüm istiqamətlə-
rindən birini onun hakimiyyətini qəbul etmək istəməyən xristian 
məliklərinə qarşı mübarizə təşkil edirdi. Onu da göstərmək lazımdır 
ki, XVII əsrdə və XVIII əsrin əvvəllərində formalaşmış bu məliklər 
Nadir  şahın hakimiyyəti dövründə xeyli imtiyazlara malik idilər. 
Müstəqil Qarabağ xanlığının yaranmasından sonra da onlar özlərini 
müstəqil aparmağa çalışırdılar. Pənahəli xan müxtəlif yollarla 
məlikləri özünə tabe etməyə çalışırdı. Onun hakimiyyətini birnci 
olaraq Vərəndə  məliyi  Şahnəzər qəbul etdi. Pənahəli xan yerdə 
qalan məliklər arasındakı ziddiyyətdən istifadə edərək onların 
hamısını özündən asılı vəziyyətə sala bildi. Lakin bu asılılıq  əksər 
hallarda formal xarakter daşıyırdı. Rusiyanın yardımından istifadə 
edən məliklər imkan düşən kimi müstəqil olmağa çalışır və  hətta 
Qarabağ ərazisində erməni dövləti yaratmağı planlaşdırırdılar. 
İranda hakimiyyət uğrunda gedən mübarizədən istifadə edən 
Pənahəli xan Qarabağ xanlığının  ərazisini xeyli genişləndirməyə 
nail oldu. Əvvəllər Qaradağ, Naxçıvan və  İrəvan xanlıqlarına tabe 
olan Tatev, Sisian, Qafan, Mehri, Güney və Göyçə mahalları Qara-
bağ xanlığına birləşdirildi. Təbriz, Naxğıvan, Gəncə  və Qaradağ 
xanlıqları müəyyən vaxtlar Qarabağ xanlığından asılı  vəziyyətdə 
olurdular. Pənahəli xan öz xanlığının müstəqilliyini də uğurla qoru-
yub saxlayırdı. 1757-ci ildə Qarabağ xanlığı Məhəmmədhəsən xan 
Qacarın hücumuna məruz qaldı. Lakin bir aya qədər Qarabağda qal-
masına baxmayaraq düşmən ordusu heç Şuşaya yaxınlaşa bilmədi 
və geri çəkilməyə məcbur oldu. 1759-cu ildə Urmiya hakimi Fətəli 
xan  Əfşar Qarabağa hücum etdi. Şuşanı 6 ay mühasirədə saxla-
masına baxmayaraq, düşmən onu ələ keçirə bilmədi. Lakin uzun 
sürən mühasirənin şəhərdə vəziyyəti pisləşdirdiyini görən Pənahəli 

 
163 
xan oğlu İbrahimxəlil xanı girov verməklə mühasirənin dayandırıl-
masına nail oldu. İbrahimxəlil xanın hakimiyyəti dövründə (1763-
1806-cı illər) Qarabağ xanlığı daha da gücləndi və nəinki Azərbay-
canın, eləcə  də bütün Cənubi Qafqazın  ən güclü dövlət qurumla-
rından birinə çevrildi. Yalnız Azərbaycan xanlıqları deyil, həm də 
Rusiya,  İran və Türkiyə kimi dövlətlər Qarabağ xanlığı ilə hesab-
laşırdılar (50, s. 85). 
Quba xanlığının  əsasını Hüseynəli xan (1726-1758) qoy-
muşdu. Xanlığın mərkəzi  əvvəlcə Xudat, sonra isə Quba şəhəri 
olmuşdur. Hüseynəli xanın dövründə 1756-cı ildə Salyan xanlığı 
Quba xanlığının tərkibinə qatıldı. Fətəli xanın hakimiyyəti dövründə 
(1758-1789) Quba xanlığı daha da gücləndi. A.Bakıxanov Fətəli 
xanı öz dövrünün «tədbirli, mərhəmətli, əzmində sabitqədəm, məm-
ləkəti idarə etmək işlərində mahir bir adam» kimi xarakterizə edirdi. 
Güclü dövlət yaratmağa çalışan Fətəli xan özbaşınalıq edən mahal 
naiblərinin hakimiyyətini məhdudlaşdırmış, vergilərin toplanmasını 
nizama salmış, ordunun sayını xeyli artırmışdı. Onun fəaliyyətində 
pərakəndə Azərbaycan torpaqlarını birləşdirmək cəhdi özünü aydın 
şəkildə göstərirdi. Fətəli xan mühüm strateji əhəmiyyəti olan 
Dərbənd xanlığını ilhaq etməyə can atırdı. Bu dövrdə Dərbənd xanı 
Məhəmmədhüseyn xanın yeritdiyi siyasət  şəhər  əhalisinin ciddi 
narazılığına səbəb olurdu. Bundan məharətlə istifadə edən Fətəli 
xan şəhər əhalisinin xeyli hissəsini öz tərəfinə çəkə bilmişdi. Lakin 
Dərbəndin möhkəm qala divarları ilə əhatə olunduğunu nəzərə alan 
Fətəli xan planlaşdırılan hücumun uğurla nəticələnməsini təmin 
etmək üçün bir sıra Cənubi Dağıstan feodalları, o cümlədən 
Qaraqaytaq usmisi ( hakimi) Əmir Həmzə ilə ittifaqa girdi. Görülən 
bu tədbirlər öz nəticəsini verdi. 1759-cu ildə Dərbənd xanlığı Quba 
xanlığına birləşdirildi (8, s. 544). Dərbənd xanlığından sonra Fətəli 
xan öz diqqətini Bakı xanlığını birləşdirməyə yönəltdi. Bu dövrdə 
Bakı  Xəzər dənizində  ən  əlverişli liman şəhəri kimi şöhrət 
qazanmışdı. Bakı xanları duz və neft çıxarılmasından, habelə 
zəfəran yetişdirilməsindən böyük gəlir götürürdülər. Bütün bu gəlir-
lərin Quba xanlığının xəzinəsinə daxil olması  Fətəli xana öz plan-

 
164
larını daha uğurla yerinə yetirmək imkanı verərdi. Bu dövrdə Bakı 
xanlığı  hərbi cəhətdən xeyli zəif idi. Bakı xanları onları qonşu 
xanlıqların hücumlarından qoruya biləcək güclü bir müdafiəçiyə 
ehtiyac hiss edirdilər. Yaranmış  vəziyyəti düzgün qiymətləndirən 
Fətəli xan «nigah diplomatiyasının» köməyilə öz məqsədinə çatdı. 
O, 1766-cı ildə bacısı  Xədicə Bikəni Bakı xanı Məlik Məhəmməd 
xana ərə verdi. Zəif iradəli Məlik Məhəmməd xan bütünlüklə Quba 
xanlığının təsiri altına düşdü. Fətəli xanın Azərbaycan torpaqlarını 
vahid dövlətdə birləşdirmək siyasətində Şamaxı xanlığı mühüm yer 
tuturdu. Bəzi məlumatlara görə Fətəli xan bu xanlığı ələ keçirməklə 
keçmiş  Şirvanşahlar dövlətini bərpa etmək,  Şamaxı  şəhərini isə 
özünün paytaxtına çevirmək istəyirdi.  Şamaxı xanlığının güclü 
maddi və insan ehtiyyatlarına malik olduğunu nəzərə alan Fətəli xan 
buraya hücumdan əvvəl ciddi hazırlıq tədbirləri gördü. O, birinci 
növbədə  Şamaxı xanlığı ilə  hərbi xarakterli müqavilə bağlamağa 
nail oldu. Bu müqaviləyə görə Şamaxı xanları öz xanlıqlarının Cə-
nubi Dağıstan feodallarının hücumlarından qorunması müqabilində 
Quba xanlığına xərac verməyi öhdələrinə götürürdülər. Eyni za-
manda  Şamaxı xanlıqlarının siyasətindən narazı olan şamaxılılar 
Quba xanlığı  tərəfindən himayə edilməyə başlanıldı.  Şamaxı 
xanlarının tezliklə  xərac verməkdən imtina etmələri hərbi  əməliy-
yata başlamaq üçün Fətəli xanın  əlində  bəhanə oldu. 1768-ci ildə 
onun ordusu Şamaxı xanlığına qarşı yürüşə başladı (8, s. 547). Bu 
yürüşdə şəkili Hüseyn xan da iştirak edirdi. Qəfıl yaxalanan Şamaxı 
xanları təslim oldular. Xanlıq Quba xanlığının tərkibinə qatıldı. Elə 
həmin il kiçik Cavad xanlığı da Quba xanlığma birləşdirildi. 
Beləliklə, Fətəli xan bütün Şimal-şərqi Azərbaycan torpaqlarını öz 
hakimiyyəti altında birləşdirməyə nail oldu. 
Quba xanlığının qüdrətinin artması bir sıra qonşu xanlıqları 
ciddi narahat edirdi. 1774-cü ildə Qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzə 
və  bəzi Azərbaycan xanlarının birləşmiş qüvvələri qəflətən Quba 
xanlığına hücum etdilər. Xudat yaxınlığında Gavduşan deyilən 
yerdə baş verən döyüşdə Fətəli xan məğlub oldu və Salyana çəkildi. 
Əmir Həmzə Şamaxı və Qubanı ələ keçirdi. Lakin tezliklə Dərbən-

 
165 
də qayıdan Fətəli xan 1775-ci ildə rusların köməyilə öz düşmənini 
məğlubiyyətə  uğratdı. Fətəli xan Azərbaycan torpaqlarını vahid 
dövlətdə birləşdirmək siyasətini davam etdirirdi. O, 1780-1781-ci 
illərdə Qarabağı ələ keçirməyə çalışsa da buna nail olmadı. 1784-cü 
ildə Quba xanı  Cənubi Azərbaycana hücum edib Ərdəbil və 
Meşkini  ələ keçirdi. Lakin bir tərəfdən Azərbaycan və Dağıstan 
feodallarının arxadan onu hədələmələri, digər tərəfdən isə Rusi-
yanın narazılığı Fətəli xanı geri çəkilməyə məcbur etdi. 1785-ci ildə 
Şəki və  Lənkəran xanlıqları Quba xanlığından asılı  vəziyyətə 
salındı. Fətəli xan Cənubi Azərbaycana yeni yürüşə hazırlaşmağa 
başladı. Lakin 1789-cu ilin martında qəflətən vəfat etdi. Fətəli xanın 
oğlu Əhməd xan (1789-1791) atasının birləşdirdiyi əraziləri saxlaya 
bilmədi. Onun ölümündən sonra Qubalı xanı olmuş Şeyxəli xan da 
xanlığın qüdrətini saxlaya bilmədi. Tezliklə  Şəki, Bakı,  Şamaxı 
xanlıqları Quba xanlığının asılılığından çıxdılar. 
 
3. Azərbaycan xanlıqlarının xarici siyasi əlaqələri.  
Yadelli işğalçılara qarşı mübarizə  
 
Azərbaycan xanlıqlarının xarici siyasət  əlaqələri bir tərəfdən 
ölkə daxilində gedən siyasi proseslərlə, digər tərəfdən isə İran, Tür-
kiyə  və Rusiya kimi böyük qonşu dövlətlərin bölgədə yeritdikləri 
siyasətlə sıx bağlı idi. Uzun müddət Azərbaycan xanlıqlarının xarici 
siyasi  əlaqələrində hakimiyyəti qoruyub saxlamaq və qonşu xan-
lıqlar hesabına öz torpaqlarını genişləndirmək üçün yardım almaq 
istəyi üstünlük təşkil edirdi. Rusiya və Türkiyə kimi dövlətlər ayrı-
ayrı Azərbaycan xanlarının bu istəyindən bölgənin daxili işlərinə 
müdaxilə etmək və burada öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün 
istifadə edirdilər. Lakin bu zaman göstərilən dövlətlərdən hər biri 
özlərinin hərbi və iqtisadi potensialından çıxış edirdi.  Feodal 
pərakəndəliyi dövrü keçirən  İran uzun müddət Azərbaycana təsir 
göstərmək imkanlarını itirmişdi. Kərim xan Zəndin diplomatik yolla 
Azərbaycan xanlıqlarını, ilk növbədə Quba xanlığını öz təsiri altına 
almaq cəhdləri uğursuzluqla nəticələnmişdi.  XVIII  ə

 
166
yarısında Rusiya ilə aparılan iki müharibədə ( 1768-1774 və 1781-
1791 illər) ağır məğlubiyyətə  uğrayan Türkiyə Azərbaycanda fəal 
xarici siyasət yeridə bilmirdi. Elə bunun nəticəsi idi ki, sultan 
höküməti ayrı-ayrı Azərbaycan xanlarının gürcü-rus blokunun təca-
vüzünə qarşı kömək xahişlərini ya cavabsız qoyur, ya da boş vədlər 
verməklə kifayətlənirdi. 
İran və Türkiyədən fərqli olaraq Rusiya Cənubi Qafqazda 
daha fəal siyasət yeridirdi. XVIII əsrin 70-ci illərində Krımı ilhaq 
etməyə hazırlaşan Rusiya Cənubi Qafqaza dair geniş işğalçılıq planı 
hazırlamışdı. Bu planın  əsas mahiyyətini Gürcüstanı  Cənubi Qaf-
qazda hegemon dövlətə çevirmək və Azərbaycanın Qarabağ, Qara-
dağ, İrəvan və Naxçıvan xanlıqları hesabına erməni çarlığı yaratmaq 
təşkil edirdi. Lakin bu planlar olduqca gizli saxlanılırdı. Rusiyanın 
bu məkrli siyasatindən xəbərsiz olan bir çox Azərbaycan xanları ilk 
növbədə qubalı  Fətəli xan onunla sıx diplomatik əlaqə yaratmağa 
çalışırdı. Hələ 1775-ci ildə Quba xanı öz elçisi Mirzə bəy Fərhad-
bəylini Peterburqa göndərmişdi. Quba xanı  Əmir Həmzəyə qarşı 
mübarizədə göstərdiyi köməyə görə rus çarı II Yekaterinaya 
minnətdarlıq edir və Dərbəndin açarlarını ona göndərirdi. Fətəli xan 
həm də Quba xanlığının Rusiyanın himayəsinə  qəbul edilməsini 
xahiş edirdi. Lakin Türkiyəni qıcıqlandırmaqdan ehtiyat edən II 
Yekaterina onun bu xahişini yerinə yetirməkdən imtina etdi və Dər-
bəndin açarlarını qaytardı. 
XVIII  əsrin 80-ci illərində Rusiya Krımı birləşdirmək üçün 
hazırlıq işlərini gücləndirdi. Bu məqsədlə Cənubi Qafqaza da ordu 
göndərmək planlaşdırırdı. Lakin 1783-cü ildə Krımın dinc yolla 
birləşdirilməsi nəticəsində Cənubi Qafqaza ordu göndərmək zərurəti 
aradan qalxdı. Bununla belə, Rusiya Azərbaycan ərazisində erməni 
çarlığı yaratmaq planından imtina etməmişdi. Bu məqsədlə Qara-
bağın erməni məliklərinə  hər cür yardım göstərilir,  İbrahimxəlil 
xanı devirmək üçün planlar işlənilib hazırlanırdı. Rusiya özünün 
işğallarına hüquqi əsas qazanmaq üçün İrəvan, Qarabağ və Qaradağ 
xanlıqlarının ona güzəştə gedilməsi barədə  İran hakimi Əlimurad 
xanla danışıqlar aparırdı. Öz hakimiyyəti üçün real təhlükə yaran-

 
167 
dığını görən qarabağlı İbrahimxəlil xan bunun qarşısını diplomatik 
yolla almaq qərarına gəldi. O, 1784-cü ildə öz nümayəndəsi Musa 
sultanı Peterburqa göndərdi və Rusiyanın himayəsi altına keçməyə 
hazır olduğunu bildirdi. II Yekaterina onun bu təklifıni qəbul 
etməsə  də Qarabağda hakimiyyət dəyişikliyi etmək planını  təxirə 
saldı. 
1783-cü ildə Kartli-Kaxetiya çarlığının Rusiya himayəsinə 
keçməsi bir çox Azərbaycan xanlarını da belə addım atmağa həvəs-
ləndirirdi. Qubalı Fətəli xan bu yolla öz hakimiyyətini bütün Azər-
baycana yaymağı planlaşdırırdı. O, Rusiya höküməti ilə apardığı 
diplomatik yazışmalarda özünün bütün Azərbaycanın hökmdarı 
kimi tanınmasına çalışırdı. Lakin erməni və gürcüləri özünün 
Cənubi Qafqazda əsas dayağı hesab edən Rusiya Fətəli xanın güc-
lənməsinin qarşısını  hər vəchlə alırdı. Elə bunun nəticəsi idi ki, 
Fətəli xanın 1787-ci ildə Mirzə Sadıq Məhəmmədvəliyevin başçılığı 
ilə Rusiyaya göndərdiyi nümayəndə heyəti uğursuzluğa düçar oldu. 
Rusiya bu dəfə  də Quba xanlığını öz himayəsinə götürməkdən 
imtina etdi. 
XVIII əsrin 80-ci illərində İranda daxili siyasi vəziyyət müəy-
yən dərəcə sabitləşməyə başladı. Burada uzun müddət davam etmiş 
daxili siyasi mübarizədə  Ağa Məhəmməd xan Qacar üstünlük qa-
zandı. O, 1785-ci ildə Tehranın özünün iqamətgahı seçdi və keçmiş 
Səfəvilər dövlətinin sərhədlərini bərpa etməyi öz qarşısına məqsəd 
qoydu. Ağa Məhəmməd xan Qacar 90-cı illərin əvvəllərində özünün 
əsas rəqibləri olan Zəndləri tamamilə  sıradan çıxardı  və  Cənubi 
Azərbaycan xanlıqlarının əksəriyyətini asılı vəziyyətə saldı. Bundan 
sonra o, Cənubi Qafqazı tabe etmək uğrunda mübarizəyə başladı. 
Ağa Məhəmməd xanın güclənməsi Azərbaycanın  şimal torpaqla-
rının müstəqilliyini ciddi təhlükə qarşısında qoyurdu. Azərbaycan 
xanlarının  əksəriyyəti, o cümlədən, Qarabağ,  İrəvan, Naxçıvan və 
Xoy xanları kömək üçün Türkiyəyə müraciət etdilər. Qubalı Şeyxəli 
xan isə bu məqsədlə  həm Türkiyəyə, həm də Rusiyaya müraciət 
etmişdi. Qarabağlı  İbrahimxəlil xan isə Türkiyədən kömək 
istəməklə yanaşı özü də müəyyən müdafiə  tədbirləri gördü. Onun 

 
168
təşəbbüsü ilə Qarabağ, Lənkəran,  İrəvan xanlıqlarından, Kartli-
Kaxetiya çarlığından və  Avar  hakimi  Ümmə xandan ibarət ittifaq 
yaradıldı. Lakin bu tədbirlər Qacarın Cənubi Qafqaza hücumunun 
qarşısını ala bilmədi. Türkiyə Azərbaycan xanlarına heç bir əməli 
kömək göstərmədi. Başı Fransa burjua inqilabına qarşı mübarizəyə 
qarışmış Rusiya da Qacarın Cənubi Qafqaza hücumunun qarşısını 
almaq üçün heç bir tədbir görmədi. 
1795-ci ilin iyununda 85 min nəfərlik  İran ordusu Qarabağa 
soxuldu və Şuşanı mühasirəyə aldı. Lakin 33 gün davam edən mü-
hasirəyə baxmayaraq Ağa Məhəmməd xan Şuşanı  ələ keçirə bil-
mədi (3, s. 468). O, bunun əvəzini Tiflisi ələ keçirib yandırmaqla 
çıxdı. Ağa Məhəmməd xan Qacarın Şimali Azərbaycana hücumu və 
Tiflisi yandırması Rusiyanın bu bölgədəki mövqelərinə  ağır zərbə 
oldu. Cənubi Qafqazın İran tərəfındən işğal edilmə

 
169 
iyulun 4-də Ağa Məhəmməd şah sui-qəsdçilər tərəfındən öldürüldü. 
Başsız qalan İran ordusu tələsik Qarabağı tərk etdi (3, s. 479). 
Beləliklə, XVIII əsrin 90-cı illərində Rusiya və  İranın 
Azərbaycan torpaqlarını işğal etmək cəhdləri iflasa uğradı. Lakin bu 
heç də  təhlükənin tamamilə sovuşması demək deyildi. Rusiya və 
İran Azərbaycan torpaqlarını  işğal etmək planlarından imtina 
etməmişdilər. Azərbaycanda hökm sürən siyasi pərakəndəlik bu 
planların reallaşması üçün əlverişli şərait yaradırdı. 
 
4. XVIII əsrdə Azərbaycan mədəniyyəti 
 
XVIII əsrdə Azərbaycan xalqı azadlıq uğrunda gərgin müba-
rizə aparmaqla yanaşı öz mədəniyyətini də inkişaf etdirdi. Bu 
dövrdə ölkədə  fəaliyyət göstərən məktəblərdə  dərslər,  əsasən,  ərəb 
və fars dillərində  keçirilirdi.  Bu  məktəblərdə  təhsil almış adamlar 
məmur, mirzə və ya rühani vəzifələrini tuturdular. 
Bu dövrdə elm sahəsində ciddi irəliləyiş olmasa da tarix və 
coğrafıyaya dair bir sıra qiymətli  əsərlər yazılımışdı. Görkəmli 
coğrafıyaşünas Hacı Zeynalabdin Şirvani Qafqaz, İran, Türkiyə və 
Hindistanı  gəzmiş  və bu ölkələr haqqında qiymətli məlumatlar 
toplamışdı. Tarixçi Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli özünün «Məasiri-
Sultaniyyə» əsərində İran hökmdarı Fətəli şahın hakimiyyət dövrün-
də baş vermiş hadisələrdən bəhs etmişdi. 
Azərbaycan ədəbiyyatında realist janr getdikcə üstünlük təşkil 
edirdi. Poeziyada vətənpərvərlik ideyaları  və xalqın düşdüyü ağır 
vəziyyətə etiraz səsi xeyli güclənmişdi. Nişat Şirvani, Şikəstə Şirin 
və  Nəbi kimi tarixi mövzuda yazan şairlərin  əsərlərində  ağır hə-
yatdan narazılıq və şikayət üstünlük təşkil edirdi. Şakir Şirvanininn 
«Şirvan haqqında dastan» adlı müxəmməsində 1743-cü ildə Nadir 
şahın əleyhinə yönəlmiş Şamaxı üsyanından bəhs edilir. 
XVIII  əsr Azərbaycan  ədəbiyyatının  ən görkəmli nümayən-
dələri Molla Pənah Vaqif və Molla Vəli Vidadi olmuşdur. Vidadi 
1709-cu ildə  Şəmkirdə anadan olmuş, Qarabağda, sonra isə gürcü 
çarı II İraklinin sarayında yaşamışdı. Vidadi yüksək sənətkarlıqla 

 
170
yazdığı  şerləri ilə lirik Azərbaycan poeziyasını  zənginləşdirmişdi. 
O,  ədəbiyyata qoşma və  gəraylılar müəllifı kimi daxil olmuşdur. 
Vaqif 1717-ci ildə Qazax mahalının Qıraq Salahlı kəndində anadan 
olmuşdu. Əvvəllər Qazax mahalında və Gəncədə, sonralar isə Qara-
bağda yaşamışdı. Zəngin bilikli şair Qarabağ xanının sarayında baş 
vəzir olmuş  və xanlığın idarə edilməsində xüsusi rol oynamışdır. 
Vaqifın yaradıcılığında məhəbbət mövzusu əsas yer tuturdu. Şairin 
şerləri xalq dilinin zəngiliyini əks etdirir və realizmi, milli təravəti, 
orjinallığı, nikbinliyi ilə  səciyyələnir. Vaqifın realist yaradıcılığı 
Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında böyük rol oynamış və Azər-
baycan şerlərinin sonrakı nəsillərinə güclü təsir göstərmişdi. 
XVIII  əsrdə Azərbaycanda inşa edilmiş memarlıq abidələri 
dövrün siyasi həyatı ilə sıx bağlı olmuşdur. Yadelli hücumlarının və 
ara müharibələrinin mütamadi olaraq davam etdiyi xanhqlar döv-
ründə Azərbaycan xanları düşmən hücumlarına tab gətirə biləcək 
dərəcədə möhkəmləndirilmiş qalaların, bürc və istehkamların tikin-
tisinə diqqəti artırmağa məcbur idilər.  Ərazisində  hərbi-müdafıə 
xarakterli obyektlərin tikildiyi xanlıqlardan biri Qarabağ xanlığı idi. 
Buna misal olaraq Bayat, Şahbulaq və Şuşa qalalarının qala divar-
larını, Əsgəranın qoşa qalalarını göstərmək olar. Müdafıə xarakterli 
obyektlər Şəki, Şamaxı, Təbriz, Naxçıvan və Ərdəbil xanlıqlarında 
da tikilmişdi. Azərbaycan memarlığında karvansara tikintisi sahə-
sində qazanılmış zəngin ənənələr bu dövrdə də davam edirdi. XVIII 
əsrin ikinci yarısında Şəkidə tikilmiş «Yuxarı» və «Aşağı» karvan-
saraları müasir dövrümüzədək gəlib çatmışlar. Azərbaycan  ərazi-
sində ən böyük karvansara hesab edilən «Yuxarı» karvansarada 300 
otaq və zirzəmi var idi. 
Şuşada, Şəkidə, Qubada, İrəvanda ayrı-ayrı xanlar tərəfindən 
dəbdəbəli saraylar tikdirilmişdi. Bu dövrdə Azərbaycanda saray 
tikintisinin ən gözəl nümunəsi şərq memarlığının incilərindən sayı-
lan  Şəki xanlarının sarayıdır. Saray 1797-ci ildə  Şəki hakimi Mə-
həmmədhəsən xan tərəfindən tikdirilmişdir. Sarayın fasadı başdan-
başa şəbəkə üslubu ilə bəzədilmişdir. 

 
171 
XVIII  əsrin ikinci yarısı-XIX  əsrin  əvvəllərində Azərbaycan 
siyasi pərakəndəlik dövrü yaşayırdı. Nadir şahın ölümündən sonra 
yaranmış müstəqil və yarımasılı xanlıqlar orta əsr dövlətlərinə məx-
sus bütün atributlara malik idilər. Bu dövrün sosial-iqtisadi müna-
sibətləri orta əsrlərin əvvəlki dövrlərinə məxsus sosial-iqtisadi mü-
nasibətlərdən elə də fərqlənmirdi. Torpaq mülkiyyət formalarının və 
vergilərin mahiyyətində elə bir ciddi dəyişiklik baş verməmişdi. 
Bununla belə, bütün xanlıqlar dovrü üçün xarakterik olan ara mü-
haribələrinin təsiri altında əkinçilikdə, ticarət və sənətkarlıqda dərin 
tənəzzül müşahidə edilirdi. Azərbaycan şəhərlərinin böyük əksəriy-
yəti ciddi dağıntılara məruz qalmışdı. 
XVIII  əsrin ikinci yarısında ayrı-ayrı Azərbaycan xanlıqları 
hakimiyyət və torpaq uğrunda bir-birilə kəskin müharibə aparırdılar. 
Ölkəni vahid dövlətdə birləşdirməyə çalışan qüvvələr də çox de-
yildi. Urmiyalı Fətəli xan, Şəkili Hacı Çələbi, Xoylu Əhməd xan və 
Qubalı  Fətəli xan vahid Azərbaycan uğrunda xeyli qüvvə  sərf et-
mişdilər. Qubalı Fətəli xan daha böyük uğurlar qazanmış və bütün 
şimal-şərqi Azərbaycanı öz hakimiyyəti altında birləşdirməyə nail 
olmuşdu. Bununla belə, ayrı-ayrı bölgələr arasında iqtisadi əla-
qələrin zəifliyi və qonşu dövlətlərin müdaxiləsi son nəticədə vahid 
Azərbaycan dövlətinin yaranmasına imkan vermədi. Azərbaycanın 
zəngin təbii ehtiyatları  və  əlverişli coğrafi mövqeyi qonşu döv-
lətlərin, ilk növbədə İran və Rusiyanın diqqətini cəlb edirdi. Heç də 
təsadüfı deyil ki, XVIII əsrin sonuncu onilliyində bu dövlətlər Azər-
baycanı  işğal etmək üçün hərbi yürüşlər təşkil etmişdilər. Azər-
baycan 1795 və 1797-ci illərdə  İran hakimi Ağa Məhəmməd  şah 
Qacarın, 1796-cı ildə isə V.Zubovun başçılığı ilə rus ordusunun iş-
ğalçı yürüşünə  məruz qalmışdı. Doğrudur, bu yürüşlərin hər üçü 
iflasla nəticələndi. Lakin bu heç də həmin dövlətlərin Azərbaycana 
dair işğalçılıq planlarından imtina etmələri demək deyildi. 
 
 

 
172