İradə nuriyeva

XI FƏSİL 
AZƏRBAYCANIN RUSİYA VƏ İRAN ARASINDA 
BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ VƏ ONUN NƏTİCƏLƏRİ 
 
Plan: 
1. Azərbaycanda Rusiya işğallarının başlanması. 
2. Azərbaycan torpaqlarının Rusiya və İran arasında 
bölüşdürülməsi. 
3. XIX əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycanda sosial-iqtisadi 
münasibətlər. Rus müstəmləkə zülmünə qarşı üsyanlar. 
4. XIX əsrin birinci yarısında Azərbaycan mədəniyyəti. 
 
1. Azərbaycanda Rusiya işğallarının başlanması 
 
XVIII-XIX  əsrin hüdudlarında Azərbaycanın daxili və bey-
nəlxalq vəziyyəti çox mürəkkəb idi. Azərbaycan ərazisi xırda feodal 
dövlətlərinə parçalanmışdı. Xanlar arasında ardı-arası  kəsilməyən 
ara müharibələri, feodallarla kəndlilər arasında sinfi ziddiyyətlərin 
güclənməsi, iqtisadi tənəzzül Azərbaycanın daxili vəziyyəti üçün 
səciyyəvi hal idi. 
Bu gövrdə Rusiyanın xarici siyasətinin əsas istiqamətlərindən 
biri Cənubi Qafqazın istilasından ibarət idi. Çar Rusiyası Cənubi 
Qafqazı  əlavə  gəlir mənbəyinə çevirməyə, Xəzər dənizi hövzəsi 
üzərində Rusiya ağalığına nail olmağa, Xəzəri Rusiyanın daxili 
dənizinə çevirməyə can atırdı. Cənubi Qafqazın siyasi və  hərbi-
strateji  əhəmiyyəti böyük idi. Bu diyarın işğalı  ənənəvi rus-türk 
rəqabətində qüvvələr nisbətini Rusiyanın xeyrinə  həll edə bilərdi. 
Rusiyanın bu yerləri işğal etməsi Böyük Britaniyanın  Şərqdə  təsi-
rinə, Ost-Hind kompaniyasının inhisarına ağır zərbə endirə bilərdi. 
Qərbi Avropa dövlətlərinin də, xüsusilə  İngiltərə  və Fran-
sanın  Cənubi Qafqaz barədə  işğalçı planları var idi. 1801-ci ilin 
əvvəlində İngiltərə ilə İran arasında müqavilə bağladı. İngiltərə hər 
hansı dövlətin İran üzərinə hücum edəcəyi təqdirdə ona lazımi qədər 

 
173 
xidmət heyəti ilə birlikdə tələb olunan miqdarda hərbi xərc verməyi 
öz üzərinə götürürdü. İngiltərə  İranı öz müstəmləkə mülklərini 
genişdəndirmək uğrunda mübarizədə antirus siyasətinin alətinə, öz 
müstəmləkəsini-Hindistanı  kənar təcavüzlərdən qorumaq, Cənubi 
Qafqaz barəsində özünün uzağa gedən planlarını  həyata keçirmək 
üçün meydana çevirirdi. 
1801-ci il sentyabrın 12-də Kartli-Kaxetiya çarlığının Rusi-
yaya birləşdirilməsi haqqında çar manifesti elan olundu. Azərbay-
can  ərazisinin də bir hissəsi-Kartli-Kaxetiya çarlığının asılılığında 
olan  Qazax, Borçalı,  Şəmşəddil onunla birlikdə Rusiyaya birləş-
dirildi. Beləliklə, Gürcüstanın Rusiyaya birləşdirilməsi ilə Azərbay-
can torpaqlarının Rusiya tərəfindən istilasının başlanğıcı qoyuldu 
(4, s. 15). 
Rusiya ilk növbədə Azərbaycanın Xəzəryanı vilayətlərini ələ 
keçirməyə çalışırdı. Bu məqsədlə general Knorrinq 1802-ci ilin 
sentyabr-dekabr aylarında  Şimali Qafqazda, Georgiyevsk  şəhə-
rində siyasi və ticarət məsələləri üzrə danışıqlar üçün çar koman-
danlığının Şimali Azərbaycan xanlarının və Qafqazın digər hakim-
lərinin nümayəndələri ilə görüşünü keçirdi (70, s. 485). Georgiyev-
skidə 1802-ci il dekabrın 26-da müqavilə imzalandı. Müqaviləyə 
görə, onu imzalayanlar İrana hücum edəcəyi təqdirdə ona qarşı 
çıxmağı öz öhdələrinə götürürdülər (4, s. 16). 
Azərbaycanın ayrı-ayrı feodal hakimlərinin Rusiya istilasına 
müqavimət gösətərə biləcəklərindən ehtiyat edən Rusiya 1802-ci 
ilin sentyabrında Qafqazın baş komandanı  təyin edilən general 
P.D.Sisianovu  Cənubi Qafqazda müstəmləkə siyasətinin  icraçısı 
təyin etdi. General Sisianov Car-Balakən camaatının ələ keçirilmə-
sinə böyük əhəmiyyət verirdi. Çünki bu ərazi rus qoşunlarının 
Gürcüstandan Azərbaycanın içərilərinə doğru uzanan yolun üstündə 
idi.  1803-cü ilin martında ruslar Car-Balakənə hücum etdilər. 
Qanıq (Alazan) çayı sahilində döyüş baş verdi. Müqaviməti qır-
dıqdan sonra general Qulyakov Balakəni  yandırdı.  Martın 29-da 
Car  fəth olundu. 1803-cü il aprelin 12-də Car-Balakənin 9 nə-
fərdən ibarət səlahiyyətli nümayəndə heyyəti Tiflisə general Sisia-

 
174
novun yanına getdi və burada Car-Balakən camaatının Rusiyanın 
hakimiyyəti altına alınması barədə saziş-“Andlı öhdəlik”bağlandı. 
Sazişin  şərtlərinə görə,  carlılar Rusiya xəzinəsinə ipəklə  xərac 
ödəməli, sədaqət əlaməti olaraq əmanətlər (girovlar) verməli, öz 
ərazilərində rus qoşunlarını yerləşdirməli idilər. Lakin camaatın 
daxili idarəsinin dəyişməz olaraq qaldığını  və  əhalinin itaət 
şərtlərini yerinə yetirmədiyini görən general Qulyakov 1804-cü ilin 
yanvarında yenidən  Cara soxuldu. Car yenidən fəth olundu və 
yandırıldı. Sonra rus qoşunları Zaqatalaya doğru yeridilər və 
Zaqatala yaxınlığındakı  dərədə carlılar tərəfindən hücuma məruz 
qaldılar. Carlılar qələbə çaldılar. Rus qoşunlarının sağ qalan hissəsi 
Muxax kəndinə geri çəkildi, general Qulyakov isə öldürüldü. 
Carlılar yenidən hücuma keçmiş rus qoşunlarına müqavimət göstər-
məyi davam etdirməyin qeyri-mümkünlüyünü və faydasızlığını 
görərək təslim oldular (4, s. 17-18). 
Car-Balakən camaatının fəthindən sonra qonşu  İlisu sultan-
lığı da Rusiya təbəəliyini qəbul etməli oldu. General Sisianov Gən-
cə xanlığının  ələ keçirilməsinə böyük əhəmiyyət verirdi. “Gəncə 
qalasının yerli mövqeyi bütün Azərbaycan üzərində hökmrandır. 
Bax buna görə də bu istila Rusiya üçün birinci dərəcəli əhəmiyyətə 
malikdir” (110, s. 589-590). 
Gəncə xanlığı XVIII əsrin 90-cı illərindən rus dövləti ilə sə-
mimi diplomatik münasibətlər saxlayırdı. Cavad xan Sisianovun 
Rusiya himayəsini qəbul etmək təklifinə rədd cavabı vermədi. Lakin 
general Sisianovun məktublarındakı yekəxanalıq və etinasızlıq, 
Gəncə xanından Şəki, Şirvan və Qarabağ xanlıqlarından 3 dəfə çox 
ödənc tələb etməsi qanlı döyüşlərə gətirib çıxardı. Gəncə şəhərinin 
2 verstliyindəki Quluqobu adlı yerdə, rus qoşunları ilə gəncəlilər 
arasında ilk vuruşma baş verdi. Cavad xan bir qədər müqavimətdən 
sonra qalaya qayıtdı. Rus qoşunları  Gəncəni mühasirəyə aldılar. 
Mühasirədən bir ay sonra 1804-cü il yanvarın 2-dən 3-nə keçən 
gecə rus qoşunları qalaya hücuma başladılar. Onların 2 cəhdi dəf 
olundu.  Cavad xan və onun oğlu Hüseynqulu ağa  qəhrəman-
casına həlak oldular. Gəncə xanlığı ləğv olundu və dairəyə çevrildi, 

 
175 
şəhər isə öz qədim adını itirdi və I Aleksandrın arvadının  şərəfinə 
Yelizavetpol  adlandırıldı. “Gəncə” adını  çəkmək qadağan olundu. 
Bu qaydanı pozanlar cərimə edilirdilər (8, s. 572). Gəncənin 
alınması rus qoşunlarının Azərbaycanın içərilərinə doğru irəliləməsi 
üçün böyük əhəmiyyət kəsb etdi: 1) digər Azərbaycan xanlıqlarının 
da taleyi həll olundu; 2) Azərbaycanın cənub bölgələrinə yol açıldı; 
3) Gürcüstanın  Şərq sərhədlərinin təhlükəsizliyi təmin olundu; 4) 
rus qoşunlarının Xəzər sahillərinə  çıxıb, Həştərxanla  əlaqə yarat-
masına imkan yarandı. Gəncə xanının vassal asılılığında olan Sa-
mux hakimi Şirin bəy də Rusiyanın təbəəliyini qəbul etməyə məc-
bur oldu. 
 
2. Azərbaycan torpaqlarının Rusiya və İran arasında 
bölüşdürülməsi 
 
Gürcüstanın, Şimali Azərbaycanın bir hissəsinin Rusiya tərə-
findən işğalı  İran və Türkiyənin, habelə onların arxasında duran 
İngiltərə  və Fransanın narahatlığına səbəb oldu. Azərbaycan tarix-
çisi A.Bakıxanovun yazdığına görə, “İran şahı 70 minlik qoşununu 
Cənubi Qafqazın sərhədlərində cəmləşdirdi” (23, s. 158). Şah sarayı 
Rusiya ilə müharibəyə  hələ  1801-ci ilin yazından-İngiltərə ilə 
müqavilə bağladıqdan sonra hazırlaşırdı. 
1804-cü ilin mayında Fətəli şah başda olmaqla İranın yuxarı 
feodal təbəqədəri rus qoşunlarının Cənubi Qafqazdan çıxarılmasını 
tələb etdi. Tələb rədd olundu və 1804-cü il iyulun 10-da Rusiya ilə 
İran arasında diplomatik əlaqələr kəsildi. 10 il davam edən Rus-İran 
müharibəsi başlandı. 
İlk döyüş  1804-cü il iyulun 2-də  İrəvan xanlığının  ərazi-
sində, Eçmiədzin divarları yanında baş verdi. Rus qoşunları gürcü 
süvari dəstələrinin köməyi ilə üstünlük qazandılar (4, s. 20-21). 
İkinci döyüş İrəvan yaxınlığında, Qəmərli kəndinin yanın-
da baş verdi. 1804-cü il iyulun 29-dan 30-a keçən gecə rus qo-
şunları ilə İran qoşunlarının böyük birləşməsi arasında qanlı döyüş 
oldu. Azuqənin çatışmazlığı, qoşunların azlığı, habelə İran qoşunla-

 
176
rının kiçik rus dəstəsi yerləşmiş Gəncəyə tərəf irəliləməsi üzündən 
sentyabrın 4-də rus qoşunları İrəvandan geri çəkildi. 
General Sisianov hələ  1804-cü ilin əvvəlində mayor Lisa-
neviçi Qarabağa İbrahimxəlil xanın yanına göndərərək ondan “Ru-
siya təbəəliyinə” keçməyi tələb etdi. 1805-ci il mayın 14-də Gəncə 
yaxınlığında  Kürək çayının sahilindəki görüşdə  İbrahimxəlil 
xanla Sisianov arasında imzalanan müqaviləyə (8, s. 572)  əsasən 
xan, onun varisləri və xanlığın bütün əhalisi  Rusiya təbəəliyinə 
qəbul olunur,  çar isə, öz növbəsində,  bu xan sülaləsinin hü-
quqlarını “bütün zamanlar üçün” təsdiq edirdi, lakin hər dəfə 
xan varisləri çar tərəfindən təsdiq olunmalı idi. Xanlığın daxili 
idarəsi xanın ixtiyarında saxlanıldı. Xan rus qarnizonunu Şuşa-
ya buraxmağı  və onun zəruri  şeylərlə  təmin etməyi öz üzərinə 
götürdü. Xan hər il öz gəlirlərindən Rusiya xəzinəsinə 8 min 
çervon ayırmağı öhdəsinə götürdü (10, s. 590). 1805-ci il mayin 
21-dэ eyni şərtlərlə Şəki xanlığı da Rusiyanın himayəsi altına keçdi 
(25, s. 129-130). 
1805-ci il yay kompaniyasının gedişində İran qoşunları iyu-
nun ortalarında Qarabağa  soxuldular. Pirqulu xan Əsgəranı tut-
du.  1805-ci il iyunun 26-da  şah qoşunları rus qarnizonunun yer-
ləşdiyi  Şahbulağı mühasirəyə aldılar. Abbas Mirzə qalanın təslim 
olmasını  tələb etdi. Koryagin vəziyyətin çıxılmazlığını görüb, 
qalanı iyulun 8-də təslim etməyə razılaşdı, özü isə iyulun 7-ə ke-
çən gecə dəstəsi ilə qalanı tərk etdi. 
İyulda  İran qoşunları Qazaxa soxuldular. Koryagin 570 
nəfərlik dəstəsi ilə iyulun 27-də Zəyəm yaxınlığındakı İran düşər-
gəsinə hücum etdi. İran qoşunlarının 1805-ci ilin yay hərbi kom-
paniyasındakı  məğlubiyyəti və bunun ardınca başlamış fasilə Ru-
siya hökumətinə Azərbaycanda öz mövqeyini daha da möhkəm-
ləndirmək, Şirvan, Bakı və Quba xanlarını tabe etmək imkanı verdi 
(4, s. 23). 
General Sisianovun Şirvana doğru hərəkət etdiyini eşidən 
Mustafa xan Sisiaonovun tələbini qəbul etmək qərarına gəldi, xan-
lığın xarici əlaqələr hüququnun Rusiyaya verilməsinə, ildə 10 min 

 
177 
çervon bac ödəməyə, xanlığın hüdudları daxilində ticarətin təhlü-
kəsizliyini təmin etməyə və s. razılaşdı. Mustafa xan və Sisianov 
1805-ci il dekabrın 27-də müqavilə imzaladılar. Azərbaycanın ən 
iri xanlığı  Şamaxı xanlığının tabe edilməsindən sonra Bakıya yol 
açıq idi. 1805-ci ilin əvvəllərində Qafqazdakı rus qoşunlarının baş 
komandanı Gilanı tutmaq, geri qayıdarkən isə Bakını ələ keçirmək 
üçün rus donanmasını Xəzərə göndərməyi qərara aldı. İyunun 23-
də donanma Ənzəli limanına çatdı. Desant çıxarmaq və  Rəşti 
tutmaq üçün göstərilən uğursuz cəhddən sonra rus eskadrası 
avqustun 12-də Bakı rayonuna yaxınlaşdı. Qalanın təslim edil-
məsi barədə danışıqlar başlandı. Zavalişin rədd cavabı alaraq, av-
qustun 15-də qalanı atəşə tutmağa, avqustun 22-də isə şəhəri mü-
hasirəyə almağa başladı. Avqustun 29-dək xanlığın mühüm strateji 
məntəqələri tutuldu. 
İranla  əlaqə saxlayan Bakı hakimi Hüseynqulu xan kömək 
üçün şah sarayına müraciət etdi. Abbas Mirzə urmiyalı Əsgər xana 
Bakı xanına kömək qoşunlarla birlikdə  dərhal yola düşməyi  əmr 
etdi. Qubalı  Şeyxəli xan da Hüseynqulu xana kömək etməyə 
hazırlaşırdı (88, s. 232). General Zavalişin Bakıya Urmiya və 
Qubadan köməyin yaxınlaşmasından qorxaraq, qalanı  ələ keçir-
mədən  Lənkəran yaxınlığındakı  Sara adasına  çəkildi.  1806-cı il 
fevralın  əvvəllərində  Sisianovun artilleriyası Bakının 2 km-də 
general  Zavalişinin desant təstəsi ilə birləşdi və  Naxır bulaqda 
düşərgə saldı. Sisianov qalanın təslim edilməsini tələb etdi. Fev-
ralın 8-də Sisianov polkovnik Eristavinin müşaiyəti ilə mühafisəsiz 
şəkildə xanla görüşmək üçün yola düşdü. Görüşdə o, Hüseynqulu 
xanın  əmisi oğlu  İbrahim bəy  tərəfindən öldürüldü. Bakıda 
Sisianovun öldürülməsindən sonra rus qoşunlarının vəziyyəti ağır-
laşdı. Xanların çoxu tərəddüd etməyə başladı (4, s. 25-26). 
1806-cı ilin yazında  İran qoşunları Arazı keçərək Qarabağa 
yeridi. İyunun 8-də rus və İran qoşunları arasında 1806-cı ilin ilk 
silahlı toqquşması baş verdi. Şahbulaq və  Əsgəran arasında, 
Ağdamda rus dəstəsi 4000 İran sərbazı ilə qarşılaşdı. Rus dəstəsi 
İran qoşununu sıxışdırdı  və  Əsgəranı tutaraq, Şuşaya doğru 

 
178
irəlilədi. Abbas Mirzə  İdrahimxəlil xanı öz tərəfinə  çəkmək üçün 
elçilərini onun yanına göndərdi.  İbrahimxəlil xan xanlığın var-
yoxdan çıxarılmasına yol verməmək üçün əvvəlcədən Lisaneviçlə 
razılaşaraq, rus qoşunları gəlib çıxanadək iranlılarla mülayim rəftar 
etməyi qərara aldı. Rus qoşunlarının gecikməsi  İran qoşunlarının 
lap qalaya yaxınlaşmasına səbəb oldu. İbrahimxəlil xan öz ailəsinin 
təhlükəsizliyini təmin etmək üçün onu Şuşa qalası yaxınlığındakı 
Xankəndinə köçürdü. Bədniyyətlilərin xanı mayora şərləmələrinə 
görə, mayor bir dəstə döyüşçü ilə xanın məskəninə yollandı  və 
İbrahimxəlil xan bəzi ailə üzvləri və yaxın adamları ilə öldürüldü. 
Bu hadisələrdən dərhal sonra şəkili Səlim xan Rusiya ilə əlaqələri 
kəsdi, “əhalini üsyana qaldırdı  və rus qoşunlarını xanlıqdan 
getməyə məcbur etdi” (52, s. 96). 
1806-cı ilin yayında Abbas Mirzənin qoşunları Qarabağ  və 
Şirvanda idi. Atasının xaincəsinə öldürülməsinə baxmayaraq, 
Mehdiqulu xan general Nebolsinin komandanlığı altında rus 
qoşunları yaxınlaşarkən öz süvari dəstəsi ilə qaladan çıxmağa, onun 
qoşunları ilə birləşməyə  məcbur oldu və  Əsgəran qalasının 
yaxınlığında düşərgə saldı. Tezliklə ruslar Xanaşır aşırımında İran 
qoşunlarını  əzdilər və  İran qoşunlarının qalıqları Arazın o tayına 
çəkildi. 1806-cı ilin qışında yeni baş komandan təyin olunmuş ge-
neral  Qudoviç  Qarabağın idarə olunması haqqındakı  fərmanı 
Mehdiqulu xana təqdim etdi. 
Rus komandanlığı Bakı  və  Dərbənd qalalarının ələ keçiril-
məsinə böyük əhəmiyyət verirdi. İran hökuməti Rusiya və onun 
planları üçün Bakının  əhəmiyyətini aydın başa düşürdü və 
Qarabağdakı uğursuzluqlardan sonra rus qoşunlarının irəliləməsinin 
qarşısını almaq məqsədi ilə  hərbi  əməliyyatları  Şamaxı xanlığı 
istiqamətinə keçirdi. Rus qoşunlarının yaxınlaşmasını eşidən Abbas 
Mirzə düşərgə saldığı Ağsudan Kür çayına doğru geri çəkildi. Bakı 
və Dərbəndə doğru irəliləmək üçün əlverişli şərait yarandı. Qubalı 
Şeyxəli xan Rusiya hakimiyyətini qəbul etmək istəmirdi.  1806-cı 
ilin iyununda rus qoşunları Quba xanına tabe olan Dərbəndə 
yaxınlaşdılar və  iyunun 22-də onu tutdular. Sonra onlar general 

 
179 
Bulqakovun komandanlığı altında  Bakıya doğru yönəldilər. Gene-
ral şəhər sakinlərinə müraciət göndərdi. Hüseynqulu xan öz nüma-
yəndə heyətini şəhərin bayrağı, qalanın açarı və duz-çörəklə Bulqa-
kovun yanına göndərdi. Lakin Hüseynqulu xan qisasdan qorxaraq, 
ailəsi ilə birlikdə  Qubaya, oradan da İrana  qaçdı (88, s. 258). 
Beləliklə,  1806-cı il sentyabrın 3-də Bakı xanlığı  Rusiyaya tabe 
edildi. Tezliktə Quba xanı da qaçdı, onun xanlığı da Rusiyaya tabe 
olundu. Beləliklə, 1806-cı ilin sonunda, Talış, İrəvan və Naxçıvan 
xanlıqları istisna olmaqla, Şimali Azərbaycan ərazisi Rusiyanın 
hakimiyyəti altına keçdi. 
1806-cı il oktyabrın 22-də Nuxa yaxınlığında  həlledici 
döyüş baş verdi və şəkili Səlim xanın dəstələri məğlubiyyətə uğradı. 
Rus qoşunları Nuxa şəhərini mühasirəyə aldılar. Nuxalıların müqa-
viməti qırıldı və rus qoşunları hücum edib, Nuxanı ələ keçirtdilər. 
Səlim xan İrana qaçdı. Sonra rus qoşunları Car-Balakənə yola düş-
dü. Rus qoşunları Carda üsyanları və Avar xanının, habelə Dağıstan 
feodallarının burada olan süvarilərini mühasirəyə aldılar. Tezliklə 
bu üsyan da yatırıldı. 
Çar hökuməti  Quba və Bakı xanlıqlarını  ələ keçirdikdən 
sonra  İranla sülh bağlamağa can atırdı, belə ki, rus komandanlığı 
Türkiyə ilə müharibənin yaxınlaşdığını qabaqcadan görür və buna 
görə  də  əl-qolunu azad etmək, mümkün olarsa, hətta  İranı Tür-
kiyəyə qarşı müharibəyə sövq etmək istəyirdi. İran hökuməti də gü-
zəştlərə ümid bəsləyərək, sülh bağlamaq istəyirdi.  1806-cı il sent-
yabrın ortalarında  şah sarayı öz nümayəndəsini sülh bağlamaq 
təklifi ilə rus qoşunlarının baş komandanı  Qudoviçin yanına 
göndərdi. Çar hökuməti güzəştə getmək fikrində deyildi, əksinə, o, 
İrandan Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarını tələb etdi. Lakin danışıqlar 
uzandı. İngiltərə və Fransa bu işdə az rol oynamırdı. İngiltərə açıq-
aşkar, Fransa isə gizlicə İranı müdafiə edir və Türkiyəni Rusiya ilə 
müharibəyə təhrik edirdilər. Austerlitsdən sonra İran və Türkiyədə 
Napoleon diplomatiyası daha da fəallaşdı.  Napoleon  1806-cı ildə 
öz nümayəndəsi general Romyeni İrana göndərdi. İranın Fransa ilə 
danışıqları İngiltərəni təşvişə saldı. Bağdaddakı ingilis səfiri Xar-

 
180
ford Cons şah nazirinə müraciət edib ona təminat verdi ki, İngiltərə 
1801-ci il müqaviləsinin şərtlərinə sadiq qalacaqdır (4, s. 29). 
1806-cı ilin sonunda Türkiyə Rusiyaya qarşı müharibəyə 
başladı.  Türkiyənin müharibəyə başlaması rus qoşunlarının Qaf-
qazdakı  vəziyyətini ağırlaşdırdı.  İndi  İranla yanaşı, Türkiyə ilə  də 
müharibə aparmaq lazım idi. Rusiya buna görə də İranla sülh bağ-
lamağa cəhd göstərirdi. Lakin İranla danışıqlar müvəffəqiyyətlə 
nəticələnmədi. 
Rus-türk müharibəsinin başlanmasından sonra Qafqazdakı rus 
qoşunlarının komandanlığı  Tərtər çayında istehkam yaratmağı 
qərara aldı. Baş komandan general Qudoviç rus ordusunun başında 
Gümrüyə yönəldi. Burada 1807-ci il iyunun 18-də rus və türk 
qoşunları arasında qanlı döyüş baş verdi. “Qaş qaralana yaxın os-
manlılar məğlub edildilər. Ruslar osmanlılardan qənimətlər və çoxlu 
top  ələ keçirdilər” (53, s. 103-110). Napoleon 1807-ci ilin əvvəl-
lərində İran  şahını Rusiya ilə mübarizəni gücləndirməyə çağırırdı, 
Fransa, İran və Türkiyədən ibarət antirusiya blokunu yaratmağı 
təklif edirdi. Şah hökuməti bu təklifi qəbul etdi. 1807-ci il mayın 4-
də Finkenşteyndə Fransa-İran müqaviləsi imzalandı. Müqaviləyə 
görə  İrana hərbi kömək göstərilməsi  nəzərdə tutulurdu. İrana 
general Qardanın başçılıq etdiyi fransız diplomatik nümayəndə 
heyətinin gəlişi ilə Finkenşteyn müqaviləsi tələm-tələsik təsdiq 
olundu. 1808-ci il yanvarın 21-də müqavilə bağlandı. Müqaviləyə 
görə,  İran fransız cəbbəxanasından 20 min tüfəng satın ala 
bilərdi. Fransızlar İran ordusunu yenidən qurmağa başladılar. 
1808-ci ilin mayında  İran qoşunu  İrəvana doğru çəkilirdi. 
Sentyabrın 4-də Soğanlıq düşərgəsindən rus qoşunları Pəmbəkə 
döğru yeridi. Ruslar oradan İran qoşunlarına hücum etmək niyyə-
tində idi. Qudoviç Naxçıvanı ələ keçirməyi general Nebolsinə əmr 
etdi. Sentyabrın 26-da Qudoviç irəvanlı Hüseyn xan üzərində qə-
ləbə çaldı. Rus qoşunları yolüstü Eçmiədzini  ələ keçirtdi. General 
Nebolsin  Naxçıvana doğru irəliləyərək,  oktyabrın sonunda Qa-
rababa kəndi yanında İran qoşunlarını dağıtdı və Naxçıvanı tutdu. 
Rus qoşunlarının birləşmiş qüvvələri İrəvanın mühasirəsinə başladı 

 
181 
və  mayın ortalarında qalaya hücuma keçdi. Lakin müvəffəqiy-
yətsizliyə  uğrayaraq geri çəkilən rus qoşunları Naxçıvanı da tərk 
etməyə  məcbur oldular. Abbas Mirzə Naxçıvanı tutaraq, rus 
qoşunlarını  təqib etməyə başladı.  Qarababa kəndində döyüşdə 
Qudoviç yenidən məğlubiyyətə  uğradı.  1808-ci il kampaniyası 
uğursuz başa çatdı  və Qudoviç istefaya getdi. 1809-cu ilin  
Rusiyanın vəziyyəti daha da ağırlaşdı. Sarıqamışda 14 min sərbaz 
cəmləşdirilmişdir. Qafqazda rus qoşunlarının sayı isə 43,5 min 
nəfərə çatdığı halda İran 150 min nəfərlik ordu çıxarmaq niyyətində 
idi (4, s. 33). Yeni baş komandan Tormosov  İranla münasibətləri 
danışıqlarla nizama salmağa ümid edirdi. Lakin 1809-cu ilin 
iyununda  şahın özü Qarabağ  və  İrəvanla kifayətlənməmək və 
qüvvələrini Türkiyə ilə birləşdirmək üçün Qərbdə  hərbi  əməliy-
yatlar cəbhəsini genişləndirmək niyyəti ilə  Cənubi Azərbaycana 
gəldi.  1809-cu ilin  hərbi  əməliyyatları  iyulda 2 İran qoşununun 
Qarabağ  və  Pəmbəkə yürüşləri ilə eyni zamanda başladı. 3-cü 
qoşun hissəsi  Göyçə (Sevan) gölünün yanında dayandı. Onun 
əməliyyat meydanı Gəncə, Qazax və  Şəmşəddil olmalı idi. Lakin 
İran qoşunları öz planlarını  həyata keçirə bilmədilər.  Avqustda o, 
Gəncəyə hücum etdi. Rus qoşunları da oraya tələsdi. Abbas Mirzə 
yenidən döyüşə girmədən, bir neçə yaşayış  məntəqəsini talan 
edərək, Arazın o tayına çəkildi. 
1809-cu ilin sentyabrında 10 minlik İran süvari qoşunu Talış 
xanlığına soxuldu və  Lənkəranı  talan etdi. Mir Mustafa xan öz 
qoşunlarının qalıqları  və ailəsi ilə birlikdə yarımadada gizlənməyə 
məcbur oldu. Həmin günlərdə  Əsgəranda  İran və Rusiya arasında 
danışıqlar yenidən başlandı. General Tormosov İran nümayəndəsi 
Mirzə Bezürkdən Talış xanlığının müstəqilliyini tanımağı tələb etdi. 
İrandakı ingilis səfiri sülh müqaviləsinin bağlanmasına hər vasitə ilə 
mane olurdu. O, şahı inandırırdı ki, İranın qarşısında qoyulan şərtlər 
çar sarayı tərəfindən deyil, Tormosov tərəfindən irəli sürülür. Eyni 
zamanda İngiltərə İran qoşunlarını silahla təchiz edirdi.