İradə nuriyeva

XVI FƏSİL 
AZƏRBAYCAN SOVET REJİMİ ŞƏRAİTİNDƏ 
(1920-1939-cu illər) 
 
Plan: 
1. Azərbaycan sovet rejiminin bərqərar olması və ona qarşı 
üsyanlar. 
2. Azərbaycanda sovet milli siyasəti. DQMV-nin və Naxçıvan 
MSSR-in təşkili. 
3. Azərbaycanda sosialist yenidənqurmaları və onların nəticələri. 
Kütləvi siyasi represiyalar. 
4. Azərbaycanda mədəni quruculuq. 
 
1. Azərbaycan sovet rejiminin bərqərar olması  
və ona qarşı üsyanlar 
 
1920-ci il aprelin 28-də Bakıda Azərbaycan Sovet Sosialist 
Respublikasının yaradıldığı elan edildi. Hakimiyyət Müvəqqəti  İn-
qilab Komitəsinə verildi və Azərbaycan SSR Xalq Komissarları So-
veti yaradıldı (N.Nərimanov-sədr, H.Sultanov, Ə.H.Qarayev, 
Q.Musabəyov, M.D.Hüseynov, Ç.İldırım, D.Bünyadzadə, Ç.Və-
zirov). Qırmızı ordu hissələri aprelin 28-30-da Lənkəranı, Salyanı, 
Şuşanı, Ağdamı və b., mayın əvvəllərində Gəncəni, Şamaxını, Goy-
çayı, Şəkini, Zaqatalanı və Balakəni zəbt etdilər, mayın ortalarında 
isə Qarabağ bölgəsini öz nəzarətləri altına aldılar. Rusiyanın hərbi 
donanması  Lənkəran və Astaraya desant çıxardı.  İnqilab Komi-
təsinin 1920-ci il 3 may tarixli dekreti ilə yerlərdə  qəza, mahal və 
kənd inqilab komitələri yaradıldı, polis ləğv edildi, fəhlə-kəndli 
milisi təşkil olundu. Torpaq haqqında 1920-ci il 5 may tarixli dek-
reti ilə bütün xan, bəy torpaqları müsadirə edildi və ödənişsiz 
kəndlilərin istifadəsinə verildi (6, s. 18). 1920-ci il mayın 7-də ordu 
və donanmanın yenidən təşkili barədə dekret verildi. Digər bir dek-
retlə isə Azərbaycan ərazisindəki meşələr, sular və yeraltı sərvətlər 

 
260
milliləşdirilərək, dövlət mülkiyyətinə verildi. 1920-ci il 12 may ta-
rixli dekreti ilə silki və mülki rütbələr (zadəgan, kəndli, bəy, xan, 
knyaz və s.) ləğv edildi. Xalq Maarif Komissarlığının 15 may tarixli 
qərarı ilə vicdan azadlığı elan olundu, hər cür dini ayinlərin icra 
olunması qadağan edildi, din dövlətdən və məktəbdən ayrıldı. Föv-
qəladə Komissiya (ÇK) və Ali İnqilabi Tribunal təşkil olundu (12, s. 
119-120). 1920-ci il sentyabr tarixli fərman ilə kəndlərdə yaradılan 
yoxsul komitələri 1921-ci ilin yayından etibarən kənd sovetləri ilə 
əvəz olundu. 1920-ci il 24 may tarixli dekret ilə neft sənayesi 
milliləşdirildi, onu idarə etmək üçün V.İ.Lenin tərəfindən göndə-
rilmiş A.P.Serebrovskinin başçılığı ilə Azərbaycan Neft Komitəsi 
(sonralar “Azneft”) təşkil olundu və neft faktiki olaraq Sovet 
Rusiyasının ixtiyarına keçdi. 
1920-ci ilin iyununda Xəzər Ticarət Donanması, banklar və 
balıq sənayesi milliləşdirildi. 1920-ci ilən sonuna kimi Azərbay-
candan Rusiyaya 3 mln. ton neft daşınmışdı, bu da Bakıda istehsal 
olunan neftin 90%-dən çoxu idi. 1921-ci il mayın 6-da Bakıda 
keçirilən Azərbaycan SSR-in I sovetlər qurultayı Azərbaycan SSR-
in ilk Konstitusiyasını qəbul etdi. Azərbaycan İnqilab Komitəsi ləğv 
edildi və qurultaylararası dövrlərdə respublikada ali qanunverici 
orqan olan Azərbaycan Mərkəzi  İcraiyyə Komitəsi (Az. MİK) se-
çildi. MİK sədri Muxtar Hacıyev, sədrin müavini Səmədağa Ağa-
malıoğlu seçildilər. Az. MİK qarşısında məsuliyyət daşıyan ali icra-
edici hakimiyyət orqanı-Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti 
(sədri N.Nərimanov) yenidən təşkil olundu. 
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bolşe-
viklər ziyalıları, din xadimlərini, Azərbaycan ordusunun yüksək 
rütbəli hərbiçilərini həbs edərək Nargin adasında güllələdilər. 1920-
1921-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Kabinetinin 
keçmiş  sədrləri F.X.Xoyski və N.Yusifbəyli, parlamentin sədr 
müavini H.Ağayev, hökumət üzvləri X.Rəfibəyli, İ.Ziyadxanlı və b. 
öldürüldülər. 1920-ci il aprelin 28-dən-1921-ci ilin avqustunadək 
Azərbaycanda 48 min adam öldürüldü. M.Ə.Rəsulzadə  Şamaxı 
qəzasında həbs edilərək Bakıya gətirilmiş, lakin Stalin tərəfindən 

 
261 
azad edilərək Moskvaya aparılmış  və 1922-ci ildə Finlandiyaya, 
oradan Türkiyəyə mühacirət etmişdir. 
1921-ci ildə “Müsavat”, “İttihad”, “Əhrar” partiyalarının qa-
nundankənar olması  və  fəaliyyətlərinin qadağan olunması barədə 
rəsmi qərar verildi. Xalqın Sovet rejimindən narazılığı getdikcə ar-
tırdı. İlk güclü silahlı çıxış 1920-ci il may ayının 25-26-da Gəncədə 
Azərbaycan Milli Ordusunun bölmələri tərəfindən baş verdi, üs-
yançıların sayı 10-12 minə çatırdı. Üsyana general Cavad bəy Şıx-
linski, general Məmməd Mirzə Qacar, polkovnik Cahangir bəy Ka-
zımbəyov və b. ibarət Hərbi  Şura rəhbərlik edirdi. Mayın 26-da 
üsyançılar dəmiryol stansiyasını  ələ keçirdilər. Bolşevik hökuməti 
Gəncə üzərinə güclü hərbi qüvvə göndərdi, erməni  əhalisi isə 
arxadan zərbə vuraraq, Qırmızı orduya köməklik göstərirdi. Mayın 
31-də  şəhər XI Qırmızı ordu hissələrinin nəzarətinə keçdi. Üsyan-
çılardan 13 min nəfər həlak oldu, 76 nəfər zabit və  əsgər Nargin 
adasında güllələndi. 
Türk generalı Nuru paşanın başçılıq etdiyi və 1920-ci il iyu-
nun  əvvəllərində başlamış Qarabağ üsyanının başlıca qüvvəsini 
Azərbaycan Milli Ordusunun Qarabağın müxtəlif yerlərində yerlə-
şən hissələri,  Şəki, Cavanşir, Ağdam süvari, Bakı

 
262
ci ilin yayında Şəmkir qəzasının Müşkürlü kəndi ətrafında, avqustda 
Quba qəzasının Dəvəçi və Qusar dairələrində kəndlilərin silahlı dəs-
təsi ilə Qırmızı ordu hissələri arasında toqquşmalar baş verdi. 1920-
1924-cü illərdə Lənkəran, Cavanşir, Ordubad və Şərur qəzalarında, 
Qəbələ  və Xaçmazda da sovet rejimi əleyhinə kütləvi çıxışlar baş 
vermişdi. “İttihad” partiyasının Sovet hakimiyyətini devirmək üçün 
hazırladıqları üsyan planı baş tutmadı. Beləki, partiyanın sədri Qa-
rabəy Qarabəyov başda olmaqla 155 nəfər üzvü xüsusi şöbə  tərə-
findən həbs olunmuşdu. 
1920-ci il aprel çevrilişindən sonra da Ermənistan Naxçıvan, 
Zəngəzur, Dağlıq Qarabağ  və  Şərur-Dərələyəz torpaqlarını  ələ 
keçirmək niyyətində idi. Erməni hərbi hissələri 1920-ci ilin yayında 
Zərgəzuru dağıdıb Naxçıvana hücum etdilər.  Əhalinin tələbi ilə 
Naxçıvanı müdafiə etmək üçün Veysəl bəyin başçılığı ilə köməyə 
gələn türk qoşun hissələri Naxçıvanı nəzarət altına aldılar. 1920-ci 
ilin iyulunda XI Qırmızı ordu hissələri də Naxçıvana girdi. 1920-ci 
ilin avqustunda Sovet Rusiyası ilə Ermənistan arasında bağlanmış 
müvəqqəti sazişə görə,  Şərur-Dərələyəz qeyd-şərtsiz Ermənistana 
verilir, rus qoşunlarının zəbt etdiyi Qarabağ, Zərgəzur və Naxçıvan 
mübahisəli  ərazilər elan olunur. 1920-ci il oktyabrın  əvvəllərində 
təcili olaraq Naxçıvanda fövqəladə komissarlığın yaradılması fak-
tiki olaraq Naxçıvanı Ermənistan idarəçiliyinə vermək məqsədi gü-
dürdü. Ermənistan sovetləşdikdən (29 noyabr 1920) sonra AK(b)P 
MK Siyasi və Təşkilat bürolarının 1920-ci il 30 noyabr tarixli qəra-
rına müvafiq olaraq dekabrın 1-də Nərimanovun “…Sovet Azərbay-
canı ilə Sovet Ermənistanı arasında heç bir sərhəd mövcud deyil-
dir…” bəyanatı erməniləri Azərbaycandan yeni ərazilər qoparmaq 
iddialarını daha da artırdı (12, s. 133). 
1921-ci il fevral-mart aylarında keçirilən Moskva danışıq-
larının  əsas obyektlərindən biri Atatürkün “Türk qapısı” adlan-
dırdığı Naxçıvanın statusu məsələsi idi. Türkiyə nümayəndəsi bil-
dirdi ki, Azərbaycanın Naxçıvan üzərində himayəsi o zaman təmin 
olunar ki, o bu himayəni 3-cü bir dövlətə güzəştə getməyəcəyinə 
dair öhdəlik götürsün. Rusiya isə Azərbaycanın himayəsi altında 

 
263 
Naxçıvana muxtariyyət verilməsini və onun sərhədlərinin müəyyən-
ləşdirilməsini ön plana çəkirdi. 1921-ci il martın 16-da RSFSR ilə 
Türkiyə arasında Moskvada müqavilə imzalandı. Müqavilənin 3-
cü maddəsində göstərilirdi ki, tərəflər müqaviləyə  əlavədə nəzərdə 
tutulan sərhədləri ilə Azərbaycanın himayəçiliyi altında Naxçıvanın 
muxtar  ərazi olmasına razılıq verirlər və Azərbaycan onu 3-cü 
dövlətə güzəştə getməməlidir (73, s. 598-599). 1921-ci il oktyabrın 
13-də Qarsda imzalanmış müqavilədə Naxçıvanın Azərbaycan əra-
zisi olması bir daha təsdiqləndi, onun sərhədləri və gələcək statusu 
qəti olaraq müəyyənləşdirildi (49, s. 35). 1929-1931-ci illərdə 
Ordubad və Zəngilan rayonlarının bir sıra kəndləri Ermənistana 
verildi və bu ərazi Mehri rayonu adlandırıldı. Nəticədə Naxçıvanla 
Azərbaycanın digər torpaqları arasında olan sərhəd bağlandı. Nax-
çıvan barədə 1922-ci ilin yazında təsdiq olunmuş Əsasnamədə Nax-
çıvan Sovet Sosialist Respublikası (NSSR) adı ilə Azərbaycan SSR 
himaysində muxtar respublika elan olundu. 1923-cü ilin fevra-
lından dekabrına kimi o, Azərbaycan SSR tərkibinə muxtar 
ölkə kimi, dekabrın 31-də  qəbul olunmuş  qərara görə Naxçıvan 
ölkəsi Naxçıvan SSR,  1924-cü il fevralın 9-da Naxçıvan MSSR 
kimi daxil oldu (6, s. 194-199; 40, s. 135). 
1921-ci ilin yayında  Əlahiddə Qafqaz ordusunun hissələri 
hücum etdi və Yuxarı Zəngəzur Ermənistana birləşdirildi. 1921-ci 
ilin yayında Ermənistan SSR XKS sədri A.Myasnikov tərəfindən 
Dağlıq Qarabağ Ermənistanın ayrılmaz tərkib hissəsi elan olundu. 
Dağlıq Qarabağda fövqəladə nümayəndə  təyin olunan A.Mravyan 
N.Nərimanovun təkidi ilə iyunun 27-də geri çağırıldı.  1920-ci ilin 
dekabrında Türkiyə ilə Ermənistan arasında imzalanmış  Gümrü 
(Aleksandropol) sülh müqaviləsinə görə, İrəvan bölgəsi və Göyçə 
gölü istisna olmaqla, bütün Ermənistan  ərazisi təxminən 10 min 
kv.km hüdudlarında müəyyənləşdirilmişdi. Lakin Rusiya bir 
müddətdən sonra Gümrü sülh müqaviləsini tanımaqdan imtina etdi. 
RK(b)P-nin Qafqaz bürosu 1921-ci il iyulun 4-də toplanmış 
plenumunda Qarabağ  məsələsini müzakirə etdi. Müzakirələrdə 2 
fikir irəli sürüldü: I, Qarabağın Azərbaycanın tərkibində saxlanıl-

 
264
ması və bütün əhalisi arasında rəy sorğusu keçirilməsi; II, Qaraba-
ğın dağlıq hissəsinin Ermənistanın tərkibinə qatılması  və  rəy sor-
ğusunun yalnız ermənilər arasında keçirilməsi.  İclasda  əksəriyyət 
(Orcanikidze, Myasnikov, Kirov) 2-ci təklifə səs verdi (41, s. 171). 
Lakin N.Nərimanovun qəti etirazı, kəskin narazılıq yarandığını 
nəzərə alaraq Qafqaz Bürosu son qərar üçün məsələni RK(b)P MK-
nın müzakirəsinə verməyi tövsiyə etdi. Məsələ iyulun 5-də Qafqaz 
bürosunun  plenumunda yenidən müzakirə olundu (40, s. 125-
126). Plenum RK(b)P MK-nın rəyini nəzərə alaraq Dağlıq Qara-
bağın Azəraycan SSR-in tərkibində saxlanılması qərarını qəbul etdi, 
paytaxtı  Şuşa  şəhəri olmaqla geniş vilayət muxtariyyəti verilməsi 
bəndi salında  (41, s. 176). Bu məsələdə Stalinin, Çiçerinin, Or-
conikidzenin və Kirovun həlledici rolu olmuşdu. Lakin bu qərar 
Azərbaycan rəhbərliyini qane etmirdi. Buna baxmayaraq, 1923-cü il 
iyunun 27-də RK(b)P Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin plenumunda 
bu qərar təsdiq olundu (100, v. 110). S.Orconikidzenin təkidi ilə 
Azərbaycan MİK-i 1923-cü il 7 iyul tarixli qərarı ilə Azərbaycan 
SSR-in tərkibində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV) 
yaradıldığını elin etdi (6, s. 213). 
“RSFSR ilə Azərbaycan SSR arasında hərbi-iqtisadi ittifaq 
haqqında” 1920 il sentyabrın 30-da bağlanmış müqavilə, Cənubi 
Qafqaz respublikalarını Federativ Respublika kimi birləşdirmək 
siyasəti və 1921-ci ilin noyabrında RP(b)P MK Qafqaz bürosu və 
RK(b)P MK-nın Siyasi Bürosu tərəfindən Zaqafqaziya Federasiya-
sının yaradılması barədə qərarlar qəbul etməsi Azərbaycanın formal 
müstəqilliyinin ləğv olunması demək idi. 1922-ci ilin martında 
Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan Mərkəzi İcraiyyə Komitələ-
rinin səlahiyyətli nümayəndələri müqaviləni təsdiq etdilər və Zaqaf-
qaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikası - ZSFSR yaradıldı. 
Cənubi Qafqaz Respublikalarının 1922-ci il dekabrın 10-da toplan-
mış I Sovetlər qurultayında Ali orqan-Zaqafqaziya Mərkəzi İcra-
iyyə Komitəsi seçildi. Bununla Azərbaycanın bütün yeraltı və yer-
üstü sərvətləri, xüsusən nefti digər Cənubi Qafqaz respublikalarının 
ixtiyarına verildi. 1922-ci il fevralın 22-də Sovet respublikalarının 

 
265 
RSFSR ilə bağladıqları sazişə görə bütün respublikalar, o cümlədən 
Azərbaycan beynəlxalq münasibətlərdə öz mənafeyini təmsil və 
müdafiə etməyi RSFSR-ə tapşırırdılar. 1922-ci il dekabrın 30-da I 
Sovetlər qurultayı SSRİ-nin yaradılmasına nail oldu. SSRİ-nin tər-
kibinə 4 respublika-RSFSR, Ukrayna, Belorusiya və ZSFSR daxil 
idi. Qurultayda sədrlərindən biri N.Nərimanov olan SSRİ-nin ali 
orqanı-Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi seçildi. 1924-cü ilin yanvarında 
SSRİ-nin ilk Konstitusiyası qəbul edildi. 
Azəraycanda sovet milli siyasətinin bir istiqaməti milli adət-
ənənələri yasaq etmək,  İslam dininə,  İslam mədəniyyətinə qadağa 
qoymaq, məscidləri dağıtmaq, rus dilini dövlət dili səviyyəsinə çat-
dırmaq, milli kadr qıtlığı  bəhanəsilə qeyri millətlərin nümayən-
dələrini Azərbaycana gətirmək, “beynəlmiləl” şəhər elan edilən Ba-
kıda əhalinin milli tərkibinin köklü surətdə dəyişdirmək, rəhbərlikdə 
olan milli kadrlar arasında süni olaraq qarşıdurma yaratmaq, 
Azərbaycanın milli sərvətlərini hərraca qoymaq, onun əzəli torpaq-
larını zaman-zaman qonşulara bəxşiş etmək idi. “Sağlar” və “sol-
lar”, “qocalar və cavanlar” arasında aparılan bu qarşıdurmalar 
N.Nərimanovun Azərbaycan rəhbərliyindən uzaqlaşdırılması ilə nə-
ticələndi. Sovet milli siyasətində Azərbaycanın müsəlman Şərqinə, 
Türk dünyasına nüfuzedici amil olması kimi baxılması da mühüm 
yer tuturdu. Təsadüfi deyildi ki, bu dövrdə  Şərq xalqlarının və 
türkoloqların nüfuzlu yığıncaqları  məhz Azərbaycanda-Bakıda 
keçirilmişdi-1920-ci il sentyabrın 1-7-də Şərq xalqlarının nüma-
yəndələrinin birinci qurultayı. Qurultayda 37 millətin nümayən-
dəsi iştirak etmişdi. 
 
3. Azərbaycanda sosialist yenidənqurmaları  
və onların nəticələri. Kütləvi siyasi represiyalar 
 
1920-ci ilin yayında Azərbaycanda hərbi kommunizm siyasəti 
tətbiq olundu. Azərbaycan İnqilab Komitəsinin 1920-ci il 26 avqust 
tarixli fərmanı ilə taxıl ticarəti inhisara alındı, sentyabrda ərzaq sa-
palağı  tətbiq olundu, bunun üçün ərzaq dəstələri kəndlərə göndə-

 
266
rildi, “İşləməyən dişləməz” prinsipi həyata keçirilməyə başladı, kar-
toçka sistemi yaradıldı. Sovet ordusu hissələrinin  ərzaqla təmin 
edilməsi kəndlilərin vəziyyətini ağırlaşdırdığına görə hökumət Quba 
və Cavad qəzaları müstəsna olmaqla, Azərbaycanın bütün bölgə-
lərində taxıl tədarükünü dayandırdı. “Bütün növ ərzaq inhisarının 
ləğv edilməsi haqqında” 1921-ci il 17 may tarixli dekreti ilə ərzaq 
sapalağı  ləğv olundu. Onun əvəzinə könüllü məhsul rüsumu -
“çanaq” (20 girvənkə) vergisi qoyuldu. 1922-ci ilin yazından eti-
barən  ərzaq vergisi tətbiq olunmağa başlandı (6, s. 101). Yeni 
iqtisadi siyasət dövründə neft sənayesini öz himayəsində saxlayan 
mərkəz onun inkişafı naminə respublika orqanlarına xarici şirkətlər 
ilə əlaqə yaratmaq səlahiyyətləri vermişdi. Bu, neft sənayesini yeni 
texnika ilə təmin olunmasına kömək edirdi. ABŞ-ın “Standart-Oyl” 
şirkəti ilə bağlanmış müqaviləyə görə “Azərneft” texniki avadanlıq 
və s., “Gikkers Limited” ingilis firması ilə bağlanmış müqaviləyə 
görə Azərbaycan ilk krekinq qurğuşununun texniki avadanlığını 
istehsal etmək üçün lisenziya aldı. “Azərneft” London, Paris, Ber-
lin, Nyu-York və s. şəhərlərdə öz nümayəndəliklərini açdı. 1924-cü 
ildə Suraxanıda turbobur vasitəsilə ilk quyu qazıldı. Balaxanı-
Sabunçu, Bayıl buxtasında neft mədənləri aşkar edildi və işə salındı. 
1925-ci ildə neft hasilatı 1921-ci ilə nisbətən 2 dəfə artdı. Neft-
maşınqayırma sənayesi inkişaf etməyə başladı (leytenant Şmidt-
indiki Səttarxan zavodu). 
1925-ci ildə Bakıda və Tovuzda sement, Gədəbəydə misərit-
mə zavodları, Gəncədə mahud favriki işə salındı, Şərur və Yevlaxda 
yeni pambıqtəmizləmə zavodları tikildi, Şəkidə, Ordubadda və Dağ-
lıq Qarabağda baramaaçan fabrikləri fəaliyyətə başladı. Kənd təsər-
rüfatında da əkin sahələri artdı, sosial təbəqələşmə gücləndi, 1925-
ci ildə ortabablar 54% təşkil edirdi. 1925-ci ildə Azərbaycanın iqti-
sadiyyatında canlanma başlanmışdı, lakin 1926-cı ildən etibarən 
YİS  prinsiplərindən imtina etməyə başlandı və iqtisadiyyatda inzi-
bati amirlik metodlarının tətbiq edilməsinə keçildi. 
XX  əsrin 20-ci illərinin ikinci yarısından etibarən Azərbay-
canda da xalq təsərrüfatının bütün sahələrinin sosialistcəsinə yeni-

 
267 
dən qurulmasına başlanıldı. Onun əsas istiqamətləri: sosialist səna-
yeləşdirilməsi, kənd təsərrüfatlarının kollektivləşdirilməsi, bolşevik 
ideologiyasına xidmət edən mədəni quruculuq, kommunist parti-
yasının bölünməz və  şəriksiz ağalığının təmin olunması, planlaş-
mada və idarəçilikdə  sərt mərkəzləşmə  təşkil edirdi. 1925-ci ilin 
dekabrında ölkənin sosialist sənayeləşdirilməsi xətti irəli sürüldü. 
Azərbaycanda əsas üstünlük neft sənayesinin inkişafına və elektrik 
istehsalına yönəldilmişdi. Yüngül sənaye müəssisələrinin və ilkin 
xammal emalı (pambıqtəmizləmə, ipəkçilik və s.) obyektlərinin 
yaradılması da Azərbaycanda sənayeləşdirmənin tərkib hissələ-
rindən idi. Sənayeləşdirmə xalqın, xüsusən o zaman əhalinin əksə-
riyyətini təşkil edən kəndlilərin istismarı, ağır vergilər qoymaq, mü-
sadirələr, “sənayeləşdirmə istiqrazları” yolu ilə toplanan kapitalı 
hesabına aparılırdı. Sənayeləşdirmə illərində Bakıda neftayırma və 
neftmaşınqayırma zavodları  (İ.Şmidt, Suraxanı mexaniki zavodu), 
ilk krekinq qurğusu, sürtkü yağları, ağ neft, benzin, gəmi təmiri, 
karbid zavodları, Gəncədə  əyirici-toxuculuq kombinatı, Gəncə, 
Ucar və Yevlaxda pambıqtəmizləmə zavodları, Lənkəranda və Or-
dubadda konserv zavodları, Şəkidə, Xankəndində, Zaqatalada, Sal-
yanda və Füzulidə istilik və su-elektrik stansiyaları tikilib işə sa-
lındı. 1937-ci ildə SSRİ-də hasil edilən neftin 76%-ni Azərbaycan 
verirdi və dünyada 2-ci yerə çıxmışdı. Bu illərdə 822 km. Bakı-Ba-
tum neft kəmərinin,  Ələt-Culfa dəmiryol xəttinin çəkilməsi başa 
çatdırıldı.  İlk dəfə Azərbaycanda  elektrik dəmir yolu xətti istifa-
dəyə verildi. Sənayeləşdirmə öz çətinlikləri və  mənfi nəticələri ilə 
bərabər Azərbaycanın ümumi inkişafına xeyli təkan verdi. Onun 
həyata keçirilməsi sayəsində Azərbaycan aqrar-sənaye ölkəsinə 
çevrildi. 
Kənd təsərrüfatının kollektivləşdirilməsi siyasəti  1929-cu 
ilin ikinci yarısından etibarən Azərbaycanda həyata keçirilməyə 
başlandı. Bu məqsədlə inzibati və zorakılıq yolu ilə kəndliləri kol-
xozlara yazmağa başlamışdılar. 1928-ci ildən sonra qolçomaqları 
məhdudlaşdırmaq və sıxışdırmaq siyasəti yürüdülürdü: onlara yük-
sək vergilər qoyulur, artıq taxılları zorla müsadirə edilir, muzdur 

 
268
saxlamaq, torpağını  və texnikasını icarəyə vermək məhdudlaşdırı-
lırdı l1 Tf0.5 0 Td(1265)Tj/TT1 68udlaə

 
269 
Konstitusiyaya görə Azərbaycanın daxil olduğu Zaqafqaziya Fede-
rasiyası  ləğv olündu. Azərbaycan birbaşa SSRİ  tərkibinə daxil 
edildi. 1937-ci il martın 10-da Azərbaycan SSR-nin yeni Kons-
titusiyası qəbul olundu (49, s. 60). 
Kütləvi repressiyalar başlandı. 1937-ci ildə xalqa “xəya-
nətdə”, “əksinqilabi” və “casusluq” damğaları ilə partiya rəhbərləri-
R.Axundov, Ə.Qarayev, S.M.Əfəndiyev, Q.Musabəyov, Q.Vəzirov, 
D.Bünyadzadə güllələndi. Təkcə 1937-ci ildə Azərbaycanda 29 min 
“xalq düşməni” gullələndi və ya Sibirə sürgün edildi. 1937-38-ci 
illərdə Azərbaycanın məşhur ziyalılarından H.Cavid, M.Müşfiq, 
Ə.Nəzmi, Ə.Cavad, T.Şahbazi, S.Mümtaz, S.Hüseyn, B.Talıblı və s. 
repressiya qurbanları oldular. Kütləvi repressiyaların təşkilində 
türklərin genetik düşmənləri olan ermənilər, xüsusən Daxili İşlər 
orqanlarında rəhbər vəzifə tutan Sumbatov-Topuridze, Qriqoryan, 
Markaryan və b. mühüm rol oynamışdılar (40, s. 83). Azərbaycanın 
51 rayonundan 31-nin Xalq Daxili İşlər Komissarlığının rayon 
şöbələrinin rəisləri erməni idi (6, s. 419). 1938-40-cı illərdə vaxtilə 
Azərbaycanın Cənub hissəsindən gəlmiş azərbaycanlıların zorla 
deportasiya olunması idi. 
Siyasi mühacirət. XX əsrin 20-30-cu illərində minlərlə adam 
siyasi motivlər üzündən xaricə getməyə  məcbur olmuşdu. Onların 
əksəriyyəti 1920-ci il aprel işğalından sonra, dəhşətli kollektivləşmə 
illəri və 1937-1940-cı illərdəki kütləvi repressiyalar zamanı xaricə 
pənah aparmışdılar. 1919-cu ildə başda  Ə.M.Topçubaşov olmaqla 
Paris sülh konfransına göndərilmiş Azərbaycan nümayəndə heyə-
tinin üzvləri-M.Ə.Mehdiyev, C.Hacıbəyov, M.Məhərrəmov, Ə.Şey-
xülislamov, A.Ataməlibəyov Avropada qalmışdılar. Təqribi hesab-
lamalara görə II Dünya müharibəsinə kimi müəyyən vaxtlarda 
Azərbaycandan 50 mindən çox siyasi mühacir olmuşdu (49, s. 44). 
Çoxu Türkiyədə  məskunlaşmışdı. M.Ə.Rəsulzadənin təşəbbüsü ilə 
1923-cü ildə “Müsavat” partiyasının Xarici Bürosu yaradılmışdı. 
Onun işində X.Xasməmmədov və M.S.Axundzadə  fəal iştirak 
etmişdilər. M.Ə.Rəsulzadənin başçılığı ilə bütün müsəlmanları bir-
ləşdirmək məqsədilə 1924-cü ildə İstanbulda gizli fəaliyyət göstərən 

 
270
Azərbaycan Milli Mərkəzi yaradılmışdı. Azərbaycan mühacirləri 
Avropada fəaliyyət göstərmək məqsədilə 1924-cü ildə “Azərbaycan 
İstiqlal Komitəsi” təşkilatını yaratmışdı. Onların başlıca amalı 
Azərbaycanın müstəqilliyini bərpa etmək, vahid müstəqil Azərbay-
can yaratmaq idi. 
 
4. Azərbaycanda mədəni quruculuq 
 
1923-cü ildə savadsızlıqla mübarizə üçün Xüsusi Komitə 
yaradılmışdı. 30-cu illərin sonlarında Azərbaycanda 4500-ə  qədər 
ümumtəhsil məktəbi fəaliyyət göstərirdi–695 min şagird təhsil alır-
dı. 1921-ci ildən Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu, Azərbaycan 
Politexnik  İnstitutu,  Şərq dünyasında ilk Konservatoriya, Ali Rəs-
samlıq Məktəbi, 1929-cu ildən Gəncədə Azərbaycan Kənd Təsər-
rüfatı  İnstitutu fəaliyyət göstərirdi. 1930-cu ildə Azərbaycan Tibb 
İnstitutu açıldı. Politexnik İnstitutu Neft İnstutuna çevrildi. 1934-cü 
ildə Sənaye İnstitutu və Xalq Təsərrüfatı İnstitutu yaradıldı. 1938-ci 
ildə Gəncədə və Şəkidə müəllimlər institutları işə başladı. 
1923-cü ildə “Azərbaycanı Öyrənən Cəmiyyət” yaradıldı, 
1929-cu ildə bu Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutuna çevrildi. Sonralar 
bunun əsasında SSRİ Elmlər Akademiyası Cənubi Qafqaz Filialının 
Azərbaycan  şöbəsi təşkil edildi. 1935-ci ildə bu şöbə SSRİ EA 
Azərbaycan filialına çevrildi. 1922-ci ildə Azərbaycan Arxeologiya 
cəmiyyəti yaradıldı, 1923-cü ildə bu cəmiyyət Arxeologiya Komitə-
sinə, 1927-ci ildə isə Tarix, İncəsənət və  Təbiət Abidələrinin 
Mühafizəsi Komitəsinə çevrildi. 
1926-cı ildə Bakıda I Ümumiittifaq Türkoloji qurultayı ke-
çirildi. 20-30-cu illərdə Respublikada “Kommunist”, “Bakinski 
raboçi” qəzetləri, “Molla Nəsrəddin”, “Şərq qadını” və s. jurnallar 
nəşr edilirdi. 1924-cü ildə Bakıda ilk dəfə radio qurğusu qu-
raşdırıldı. 1926-cı ildən radiostansiya fəaliyyətə başladı. 1926-cı 
ildə “Qızıl qələmlər” ittifaqı, 1932-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar 
İttifaqı yaradıldı. 

 
271 
1922-ci ildə Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı, 1924-cü ildə 
Azərbaycan Opera və Balet Teatrı açıldı. 1920-ci ildə yaradılmış 
Rus Azad tənqid və  təbliğ teatrı, 1923-cü ildə Bakı  işçi teatrına, 
1937-ci ildə isə Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrına çevrildi. 
1931-ci ildə Azərbaycan Kukla Teatrı, 1936-cı ildə  Gənc Tama-
şaçılar Teatrı, 1938-ci ildə Müstəqil Komediya Teatrı yaradıldı, 
Naxçıvanda, Gəncədə, Xankəndində, Şəkidə dövlət teatrları fəaliy-
yətə başladı. 
1937-ci ildə Ü.Hacıbəyovun “Koroğlu” operası tamaşaya qo-
yuldu. 1940-cı ildə  Əfrasiyab Bədəlbəyli ilk Azərbaycan baletini-
“Qız qalası”nı yazdı. 1934-cü ildə Azərbaycan Bəstəkarlar  İttifaqı 
yaradıldı. Məşhur xanəndələr S.Qaryağdıoğlu, S.Şuşinski, X.Şu-
şinski, Z.Adıgözəlov və b. milli musiqimizin inkişafında mühüm rol 
oynamışdılar. 
1926-cı ildə kinostudiya yaradıldı. 1932-ci ildə Azərbaycan 
Rəssamlıq  İttifaqı yaradıldı. 1929-cu ildə  ərəb qrafikalı  əlifbaya, 
1939-cu ilin sonundan isə kirill qrafikasına keçilmişdi. 
 
 

 
272