İranda Parlamentar sistemin məsələləri (9)

İranda Parlamentar sistemin məsələləri (9)*
Taxt-Tacla parlament arasında hakimiyyət bölgüsü
1953-cü ildə Müsəddiq süqutundan sonra şahın və onun tərəfdarlarının nüfuzunun artması nəticəsində parlamentin siyasi hakimiyyəti getdikcə məhdudlaşdı. 1957-ci ildə ikipartiyalı sistem yaradıldıqda aydın şəkildə deyildi ki, xarici və müdafiə siyasəti məsələləri şahın hüququna dəxildir. 1963-cü ildə yeni parlament işə başlayanda şahın reforma proqramını öz öhdəsinə götürdüyündən, daxili, iqtisadi və sosyal siyasət də toxunulmaz sahə elan edildi. Buna görə də parlamentin fəaliyyəti şahın reforma siyasəti çərçivəsində göstərilmiş məsələlərin müzakirəsi və bu çərçivə daxilində təşəbbüskarlıqla məhdudlaşdırdı. Parlamentdə meydanın sarayın xeyrinə məhdudlaşdırılması heç də təəççüblü deyildir. Çünkü indiyə qədər mütləq monarşıyanın sülh yolu ilə, seçgilərə əsaslanan bir rejimlə yəni elə bir rejimlə ki, parlament qarşısında məsuliyyət daşısın və elə bir monarşiya ki, o səltənət etsin, amma idarə etməsin, əvəz olunması təcrübədə ümumiyyətlə mümkün olmamışdır. Belə bir dəyişiklik Monarşın suverenliyinin əsaslı surətdə xalqın suverenliyinə keçirilməsi deməkdir. (11)

1906-ci il iran konstitusiya hərəkətinin ikili karekteri-bir tərəfdən, dözülməz istibdada qarşı, digər tərəfdən isə, böyük Avropa dövlətlərinin ətraflı təsirinin güclənməsi qorxusu – saraya qarşı mübarizədə klerikal mühafizəkar qüvvələri, Avropa nümunələri əsasında istiqamətlənmiş reforma tərəfdarı olan liberallara birləşdirdi və konstitusiyanın qisa bir müddət üçün olsa da, həyata keçirilməsinə imkan yaratdı. Ancaq tezliklə əsas qanun taxt-tacin, islahatçıların və mühafizəkarların (din xadimləri, iri mülkədarlar və iri tacirlərin) nüfuz sahəsinə düşdü.

Demək olar ki, monarşıya hakimiyyətini parlamentar hakimiyyətlə əlaqələndirmək çəhdi baş tutmadı. Çünkü zaman ötüncə şah parlament, kabinet və partiyaları özünə tabe etmişdir. (Şah öz xatıratında belə yazır: “kimsəni nəzm-intizama çağırmağa belə ehtiyacım yox idi. Iclaslar (kabinetin) zamanı çəkiş götürməyə də ehtiyac yox idi. Təkcə üzümün ifadəsi, baxışımın yaxud səsimin tonu ilə müzakirəni həmişə nəzarətim altında saxlamışam”. Bax: Der Şah, de Villers, Gerd, Düsseldorf 1975, s. 473)

Parlamentarizm sisteminin taxt-tac tərəfindən dayandırılması və sıxışdırılması artıq 1908-ci ildə, mütləq hakim əqidəli Məhəmməd Ali şah Rusların köməyi ilə parlamenti atəşə tutdurduğu və konstitusiyanı ləğv etdiyi vaxtdan/27.6.1908/ başlanmışdı.

Düzdür, o sonralar hər tərəfdən hücum edən milli qüvvələr qarşısında canını Rusiyaya qaçmaqla /9.9.1909/ qurtardı və iran taxt-tacından əl çəkməli oldu. Artıq 1911-ci ilin iyununda, o, Rusiya ilə gizli razılığa gələrək, bir daha taxt-taca çıxmaq istədisə də, bu, baş tutmadı. Bundan sonra Rusiya bir sıra toqquşmalar törətməklə, 1911-ci ilin dekabrında parlamentin buraxılmasına nail oldu. 1914-cü ilin dekabrında parlament bir daha yenidən toplaşdı. Amma birinci dünya müharibəsində müharibə edən dövlətlərin müdaxiləsi parlamentin yenə də vaxtından əvvəl buraxılmasına səbəb oldu. Reza şah dövründə /1925-1941/ konstitusiya tamamilə qanundan kənar ləğv edildi və partiyaların siyasi fəaliyyətinin dayandırılması nəticəsində parlament daxilində müxalifət reza şahin reforma siyasətinə qarşı klerikalların müqaviməti ilə məhdudlaşdı. Seçgilərə təsir göstərmək bir qayda halını aldı, hər hansı bir leqal müxalifət ləğv edildi və nazirlər parlament əvəzinə şaha tabe edildi.

40-ci illərin sonunda və 50-ci illər ərzində „Tudə partiyası“, ələlxüsus „Milli cəbhə“ parlamentdə Mohammad Reza şaha qarşı çıxış etmək üçün kifayət qədər güçə və cazibə qüvvəsinə malik oldu və 1953-cü ildə Müsəddiqin rəhbərliyi altında „Milli cəbhə“ monarşıyanın mövcud olmasını belə sual altına qoydu. Müsəddiqin süqutundan sonra şah özünün əvvəlki hakimiyyətini əldə etdikdə, o, muxtar hakimiyyət mərkəzinə çevrilmək yolunda, olan siyasi partiyaların inkişafını tormozladı. 1960-ci və 1961-ci illərdə iki parlament seçgisi keçirildi, ancaq onların nəticələri mühafizəkar elementlərin təsir göstərdiyinə və korrupsiyaya görə etibarsız elan edildi. Nəhayət, 1963-cü ilin sentyabrında şah elə bir parlament əldə etdi ki, o, namizədlərin pratik olaraq şah tərəfindən müəyyənləşdirilməsini açıq-aşkar birbaşa metodlarla müdafiə edirdi.

Konstitusiyalı monarşı yaradıldıqdan sonra şahın siyasi hakimiyyətinin sistematik təkmilləşdirilməsi, yəqin ki ölkənin daxilindəki oposision qüvvələrin müqaviməti ilə qarşılasırdı.

Konstitusiyalı monarşıyanın ilk illərində şahın hakimiyyətini öz xeyrinə məhdullaşdırmağa səy göstərən islahatçı qüvvələrin qətiliyi taxt-tac üçün bir təhlükə mənbəyi idi. Rusiyanın iranda nüfüzünün məhdudlaşdırılmasında marağı olan ingiltərə vaxtaşırı bu qüvvələrin fəaliyyətini müdafiə edirdi.

1917-ci ildə Oktiyabr inqilabından sonra Sovet İttifaqının irana nüfuzu və bəzi əyalətlərdə müxtariyyət cəhdlərindən müdafiə etməsi taxt-tac üçün daha bir təhlükə mənbəyi idi. Belə ki, məsələn: İrandakı kommunist hərəkatının mənbəyi Bakidakı kommunist istiqamətli „ədalət“ komitəsi idi, bu komitə 1916-ci ildə yaradılmışdı və Oktyabr inqilabından sonra şimalı irana təsir göstərirdi. Orada soviyet işğalçı əsgərləri şuralar yaratmışdılar və onların köməyi ilə Gilanın meşələrində Tehran mərkəzi hakimiyyətinə qarşı yönəlmiş „Dschangali“ hərəkatı meydana gəlmişdi. Ilk „Milli cəbhə“nin, -ədalət-dschangali-nin əsasında və sovyet hərbi hissəsinin müdafiə etməsi nəticəsində 1920-ci ilin yununda Gilanda Sovet cümhurusu elan edildi. O, cəmi 16 ay devam etdi və 26.2.21-ci ildə bağlanmış sovet-iran dostluq müqaviləsinə əsasən sovet ittifaqı tehran mərkəzi höküməti ilə sevdələşdi və özünün şimali irandaki qoşun dəstələrini çıxartdı. „Ədalət komitəsi“ əsasında yaradılmış „İran kommunist partiyası“, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bütün partiyalar ləğv edildikdən sonra 1931-ci ildə Reza şah tərəfindən qadağan edildi.

1941-ci ildə „Tudə“ hizbi yaradıldı. Bu partiya kommunistlər hqqında 1931-ci ildən qüvvədə olan „Kommonist qanunu“ baxımından özünü kommunist partiyası deyil, Tudə partiyası adlandırdı. 1945-ci ildə Ayərbaycan və Kürdüstan müxtariyyətçilik hərəkatı başladı. Iran höküməti, sovet dəstələrinin ölkədən çıxarılmasına nail olduqdan sonra, 1946-ci ildə öz ordusunun köməyilə Azərbaycan və Mahabad milli hökümətləri meğlub edib və bu ölkələri işğal altına aldı.

Müsəddiqin süqutunun ardınca eyni zamanda iranda hər cür kommunist fəaliyyətinin uzunmüddətli qadağanı başlandı.

Demək olar ki, müsəddiqin süqutuna qədər taxt-tac üçün ən mühüm müdafiə mənbəyi Reza şah taxt-taca çıxdıqdan sonra müntəzəm təkmilləşdirilən ordu idi.

Əlbəttə ABŞ-ın yardımı da daha inkaredilməz elementdir. Məhz bu yardım 50-ci illərdə Müsəddiqin və „milli cəbhə“nin doğurduğu böhran dövründə şahı hakimiyyətdə saxladı.

Ibtidai mənşəyinə görə iri mülkədarlar da monarişiya ilə eyni idi. 1961-ci il böhranı ilə əlaqədar olaraq şah iri mülkədarların indiki müxalifətini, kəndlilərin və həmçinin əhalının digər təbəqələrinin gələcək müxalifətindən kiçik bir risk kimi qiymətləndirdi. Buna görə də şah parlamentdə iri mülkədarların üstünlüyünə son qoyduqdan sonra, arzuedilməz inkişafın qarşısını ala bilmək məqsədilə öz reforma proqramının həyata keçirilməsi üçün lazım şərait yaratdı.

Reforma proqramının əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi üçün şəraitin nəzərdən keçirilməsi lazımdır: məhz o şərait ki, illərlə və daimi təkrar edilən, amma heç vaxt həyata keçirilməyən reforma vədlərinin həqiqətən ciddi qəbul edilməsinə gətirib çıxarmışdır.

Burada 1960-61-ci illərdə iqtisadi, siyasi və sosyal böhran həlledici bir dönüş oldu və bu böhranda da Müsəddiqdən sonrakı mərhələ sona yetdi. Müsəddiq dövrünün qeyri stabil inkişafından sonra, artıq qeyd edildi kimi, şaha ordunun köməyi və ABŞ-in maddi yardımı sayəsində mühafizəkar əqidədə stabilləşdirmək müyəssər oldu. Müsəddiqdən sonrakı ilk baş nazir, general Zahidi, müxalifəti ardıcıl surətdə əzməklə ölkənin daxilində “siyasi sakitliyi” bərpa edə bildi. Namizədlərin siyahılarının əvvəlcədən hzırlamaqla səçgilərdə sadiq və yoxlanmış nümayəndələrin parlamentə seçilməsi əldə edildi. 1955-ci ildə Zahidinin istefasından sonra şah hökümətin hüququnu getdikcə öz əlində toplamağa başladı. Iran 1955-ci ildə Bağdad paktına –sonrakı Cento paktına- daxil oldu və birmənalı olaraq üzünü qərbə tərəf çevirdi. 1953-cü və 1960-cı ilərdə irana amerikan iqtisadi kömeyi kimi 440 miln. Amerikan dolları axdı və daha bir belə məbləğ ordu və jandarmeriyanın silahlandırması üçün alındı. Neftdən gəlir 1956-57-ci illərdə 150 miln. Amerikan dolları, 1960-61-ci illərdə 285 milyona çatdı (Müsəddiq böhranından əvvəl 23 miln amerikan dollari məbləğində idi). Bununda nəticəsi iqtisadi bum oldu. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, nəqliyyat və enerji sahələrinin infrastrukturasındakı yaxşılaşmalar istisna olmaqla, ümumi iqtisadi yüksəliş əmələ gəlmədi, əksinə, bütün diqqət Tehrana yönəldilmişdi və orada ələlxüsus tikinti sektorunda fəaliyyət göstərirdi və ölkəyə dəbdəbəli malların idxalını sürətləndirdi. Məlumatlı şəxslər 1961-ci ildə hesablamışdılar ki, Müsəddiq dövründən bəri təxminən 250 miln. Amerikan dolları, deməli ABŞ-ın ümumi köməyinin dörddənbiri şəxsi ciblərə getmişdir. (12)

Bir neçə il ərzində Tehran müasir qərbsayağı böyük bir şəhərə çevrildi. Alverçilər, tacirlər və əsas vəzifədəki dövlət məmurları böyük məbləğdə qazanırdılar və gəlirlərinin bir hissəsini xaricdə yerləşdirirdilər. Əhalı, xüsusilə əyalətlərdə, bu yüksəlişdə iştirak etmirdi, əksinə o, labud inflasyonun nəticələrinə məruz qalırdı. Inflasyonun nəticələri daima artan yeni orta təbəqəyə də toxundu və bu təbəqə yüksələn sosyal gərginlikləri siyasi baxımdan şüurlu qiymətləndirərək, 1960-61-ci illərdə tələbələrlə birlikdə yenidən dirçəlməkdə olan siyasi müxalifət üçün zəmin yaratdı. Buna misal olaraq, Əmininin islahatçı kabinetini təyin edilməsində son təkan rolunu oynayan, 2.5.61-ci ildə Tehranda müəllimlərin maaşlarının həyat minimumundan aşağı olmasına qarşı keçirilən və tələbələr tərəfindən müdafiə edilən nümayişi göstərmək olar. 1961-ci ilin əvvəlində vəziyyət nəinki siyasi, hətta iqtisadi baxımdan da bohranlı idi. Çünkü iqtisadi yüksəliş özünü daha çox xəyali bir yüksəliş kimi göstərirdi. Iqtisadi böhran siyasi böhranı daha da ağırlaşdı, çünki şahın ikipartiyalı sistem təyinetmə cəhdləri 1960-ci il avqust və 1961-ci il fevral seçgilərində açıq-aşkar manipuliyasılar olduğundan nəinki baş tutmadı, əksinə parlamentdən xaricdəki müxalifəti, ələlxüsus “Milli cəbhə”ni, daha da ruhlandırdı. Milli cəbhə, sosyal, siyasi və iqtisadi baxımdan əsaslandırılmış, geniş əhatəli üsyana hazırlığa girişdi. Bu zaman o, mühacirətdən İrana müfuz edən, inqilabi inkişaf təbliğ edən Tudə partiyası tərəfindən yardım alırdı. Sovet İttifaqı da şaha qarşı təblığatı gücləndirdi. Bu propaqanda 1959-cu ilin fevralında sovet-iran əlaqələri kəsiləndən sonra başlanmışdı və Bakıda yerləşən “İran milli səsi” radio verilişləri vasitəsilə rejimi devirməyə çağıraraq, birbaşa iranın inkişafına təsir göstərməyə can atırdı.

1961-ci ilin başlanğıcında iranin ən mülayim dairələrində ve irandakı xarici müşahidəçilər arasında belə bir fikir yayılmışdı ki, əgər son anda şaha, iranın sosyal və iqtisadi siyasətində əhatəli, həqiqi və əsaslı islahat tədbirləri keçirməklə pozitiv dəyişikliklər nümayiş etdirmək müyəssər olmasa, iran kritik nöqtəyə, ola bilsin ki, sosyal inqilabi çevrilişə məruz qala bilər. Şah təhlükəli vəziyyəti başa düşdü və Əmininin kabinetini -6.5.1961- təyin etdi. Kabinet 15 maddədən ibarət islahat proqramı elan etdi. Şahın müdafiə etdiyi və onun təsirindən azad olan nazirlər kabinetinin böhran vəziyyətə üstün gəlmək şansı var idi. Əmini iqtisadi münasibətləri stabilləşdirməyə çalışırdı, və aqrar reformasının keçirilməsi üçün hazırlıq tədbirlərinə başladı. Böhranı aradan qaldirmağa çalışan Əmininin kabineti, şah üçün məsələnin daimi həlli demək deyildi.

Büdcənin təşkilindəki çətinliklər Əmininin 1962-ci ilin iyununda istefa verməyə vadar etdi. Şah hələ əmininin dövründə onun islahat proqramını 6 bənddən ibarət reforma proqramı -14.1.61- ilə arxa plana keçirdikdən sonra, özünü reforma proqramının tərefdarı elan etdi. 6 bənddən ibarət bu proqramı “Ağ inqilab” islahat proqramının sələfi hesab edilə bilər. 1955-ci ilin aprelində Zahidi ilə əlaqəni kəsməklə ifrat mühafizəkar dairələrin əhatəsindən qurtardığı kimi, o, 1962-ci ildə də Əmini kabinetini dəyişdirməklə, Əmini ətrafındakı mülayim solların islahat tərəfdarları olmaq imkanını onların əlindən aldı.

Əmini istefa verdikdən sonra islahat tədbirləri əvvəl “Ağ İnqilab”, sonralar isə “Şahın İnqilabı” adı altında davam etdirilmişdir. 1973-cü ilin 26 janvarında “Ağ İnqilab”ın 10 illiyi bayram edilərkən, geniş xalq kütlələrini və həmçinin ziyalıları reforma siyasətində daha yaxından iştirak etməyə cəlb etmək yolunda təxminən 1972-ci ildən aydınlaşmağa başlayan səylərin bir nəticəsi kimi, şah bütün xalq təbəqələrinin “nümayəndələrinin” iştirak etdiyi bir seminar çağırdı. Bu seminar bu vaxta qədər əldə edilmiş nailiyyətləri nəinki qiymətləndirilməli, həm də gələcəkdə reforma prinsiplərinin yeni istiqamətlərinin vacibliyini yoxlamalı idi. Seminar 1973-cü ildə müxtəlif tərkibdə toplansa da, heç bir əhəmiyyətli məqsədyönümlü təklif hazırlaya bilmədi. Əksinə, şahın iranda həyata keçirmək istədiyi “Böyük Mədəniyyət” (Təməddune bozorq) göstərişləri yeni bir aparıcı sahə kimi təqdim edildi. Bu müddəayə əsasən ölkənin bütün təbii resorslarının tam inkişafından sonra bütün iranlıların sağlamlığı və tərbiyəsi qayğısına qalmalı və ictimai sığortadan istifadə etməli və onlar bərabərhüquqlu olmalıdır. (13)

Müsəddiqlə tənqidi çəkişmələrdən bəri şahın mövqeyi böyüdü. Ilk növbədə mühafizəkarlar və ordu onu sosyal inqilabılar tərəfindən qızışdırılan sosyal təminatsızların iddialarından müdafiə edirdi və digər tərəfdən bu sonuncularla iri mülkədarlara qarşı mübarizə aparırdı. Bu zaman iri mülkədarların mənafeyinə heç də ciddi ziyan vurmaq və onların vasitəsilə digər iqtisadi sahələrinə kapital qoymaq və nüfuz etmək imkanının alınması nəzərdə tutulmurdu.(14)

Iranda siyasi meydanın məhdudlaşdırılması, yəni başqa sözlə desək, əks fikirlərin sıxışdırılması, iran cəmiyyətinin müxtəlif müxalifət qruplarının müqaviməti olmadan baş verməmişdir. Deməli, şaha qarşı iranda cəmiyyətin ənənəvi qruplarından, xüsusilə, din rəhbərlərindən ibarət kəskin müxalifət mövcud olmuşdur. Şahin müxalifləri arasında orta təbəqənin müxtəlif qrupları da məsələn, ziyalılar da var idi. Düzdür, ziyalılar ictimai və iqtisadi siyasətin müasirləşdirilməsi tərəfdarları idilər, amma monarşıyanı bir təsisat kimi və həmçinin şahın bu vaxta qədər söz azadlığı, seçgi və parlamentə qarşı tətbiq etdiyi məhdudiyyətlərini rədd edirdilər.

Şaha qarşı hadisələrdə hər iki müxalifət qruplaşması iştirak etmişdir. Bu arada əhalının bütün təbəqələrində bununla belə şaha qarşı müqavimət davam edirdi. Şuluqluqlar heç də təkcə siyasi meydanın məhdudlaşdırılması nəticəsində əmələ gəlməmişdi, onların həm də ictimai və iqtisadi səbəbləri var idi.

Siyasi və ideoloji istiqamətlərinin müxtəlif olmasına baxmayaraq, bütün müxalifət, partiya və qruplar şahın süqutunu bu böhranın aradan qaldırılması ilə eyn tuturdular. (15)

Iran müxalifəti bunda özünün ilk qələbəsini qazanmışdır. 1978-ci ilin sentyabrından davam edən nüçayişlərin, tətillərin daimi artan təzyiqi altında, Mohamməd Reza şah Pəhləvi 16 Yanvarda ölkəni tərk etmək qərarına gəldi.

Şah yola düşmədən əvvəl, parlament yeni baş nazir Bəxtiyarın hökümət proqramını müzakirəyə qoydu. Bundan əlavə, Şah yola düşmədən qabaq, anyasanını 38-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş, 9 nəfərdən ibarət, baş nazir Bəxtiyarla yanaşı, parlamentin hər ikisinin (məclis və senat) sədrlərinin və ali məhkəmənin sədrinin də daxil olduğu hökümət naibliyi şurasını təyin etdi. Bu şura, şahın ölkədə olmadığı müddətdə onun fuksiyasını yerinə yetirməli idi. (16)