Irsiyat,muhit va bola rivoji

2. Bola ijtimoiylashuvida muhit va uni tashkil etuvchi omillarning ahamiyati.
Bola tarbiyasi uchun davlatni boshqarishdan ko’ra ham teranroq mushohada, undan ham chuqurroq donishmandlik kerak.
(U.Chenning)
Fiziologiya va ruhshunoslik fanining ko‘rsatishicha, inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki biror - bir qobiliyatning ruyobga chiqishi va rivojlanishi manbai - layoqat bilan tug‘iladi. Layoqat o‘zicha rivojlana olmaydi, rivojlanishi
uchun qulay muhit kerak. Muhit deganda kishiga ta’sir etadigan tashqi voqealarning yig‘indisini tushunamiz. Sa’diyning fikricha qobiliyatli va kam qobiliyatli bolalar bo‘ladi. Ammo qobiliyat o‘z-o‘zidan rivojlanmaydi. Uning rivojlanishi uchun bolani tarbiyalash kerak, tarbiya bo‘lmasa, boladagi bor qobiliyat ham yo‘qoladi. Uning kamol topishi uchun kamolatga asos bo‘ladigan qobiliyat negiz bo‘lishi kerak. Sa’diy o‘z fikrini isboti uchun “Guliston” asarida “Bir vazirning takasaltang o‘g‘li bor edi. Vazir o‘g‘lini bir donishmand huzuriga eltib: “Shuni tarbiya qil, shoyad aqli kirib, odam bo‘lsa” - deydi. Donishmand vazirzodani uzoq muddat tarbiya qildi, foydasi bo‘lmadi. Bolaning otasiga bir odam orqali: “O‘g‘ling odam bo‘lmadi, meni ham aqldan ozdirdi” - deb xabar qildi. U bu voqeadan shunday xulosa chiqaradi:
”Qobiliyat bo‘lsa aslida,

Tarbiya unga qiladi asar.

Qancha urinsa bo‘lmas sayqali,

Temir aslida bo‘lmas gavhari (143 bet)
“Qobiliyatli odamni tarbiya qilmaslik - zulmkorlik va noqobil odamga tarbiya hayfdir. Tarbiyangni ayab unisini nobud qilma, tarbiyangni bunisiga zoe ketkazma”, - deb ta’kidlagan A.Navoiy. Bundan tarbiyaning natijasi odamni qobiyatlilik darajasiga bevosita bog‘liqligi asoslanayapti. Masalan, qobiliyati bo‘lmagan insonni aqlli mehnat qilishga yo‘llash ijobiy natija bermasligini ta’kidlash kerak. YOki biror kasblarni egallashga ham bu g‘oyani tadbiq etish mumkin. Bunga tabiiy muhit (geografik), ijtimoiy muhit, oila muhiti (mikromuhit) va boshqalar kiradi va ular bolaning rivojlanishiga alohida ta’sir ko‘rsatadi. Agar bola o‘z tug‘ma layoqatiga mos sharoitda o‘sib, zarur faoliyat bilan shug‘ullansa, layoqat erta ko‘rinib rivojlanishi, aksincha, bunday muhit bo‘lmasa, yo‘q bo‘lishi yoki “mudroq” ligicha qolib ketiishi mumkin.
Demak, boladagi irsiy belgilarning o‘sishi, kamol topishi insonlar muhiti, yashash sharoiti va tarbiyaga bog‘liq desak bo‘ladi. Bunga tarixda misollar juda ko‘p. A.Navoiy onasidan-shoir, Eynshteyn-fizik, Ulug‘bek-astronom, Ibn Sinotabib bo‘lib tug‘ilmagan albatta.
Inson bolasi, agar ijtimoiy muhitga emas,boshqa muhit, aytaylik hayvonlar muhitiga tushib qolsa, odamlarga xos sifatlar shakllanmasligi mumkin.
Masalan: 1920 yili hindistonlik doktor Sing Kalkuttaning janubiy-g’arbidagi Midnapur shahri yaqinida bo‘ri uyasidan ikkita bo‘ri bolasi bilan ikkita qizchani topib olgan. Ularning biri 7-8 yoshda,ikkinchisi 2 yoshlar chamasida edi. Amala (kichigi) bir yildan so‘ng vafot etdi. Kamola esa 1930 yilgacha
yashadi. Odob, axloq, xulqiy sifatlar- shaxsning barcha ruhiy sifatlari faqat muhit va tarbiyaning o‘zaro ta’siri asosida vujudga keladi. Shuning uchun irsiyat rivojlanishga ta’sir etadi, ammo hal qiluvchi omil bo‘la olmaydi.
Abdulla Avloniyning fikricha, “Axloq – bu xulqlar majmuidir. Xulq esa kishida o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi. Ularning shakllanishi uchun ma’lum bir sharoit, tarbiya kerak. Kishilar tug‘ilishida yomon bo‘lib tug‘ilmaydilar, ularni muayyan sharoit yomon qiladi.”¹ Buyuk muallimning ta’kidlashicha, axloq tarbiyasi xususiy ish emas, ijtimoiy ishdir. Har bir xalqning taraqqiy qilishi, davlatlarning qudratli bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bog‘liqdir.
Ijtimoiy pedagogikada bolaning mikromuhit orqali jamiyatga kirib borishi ko‘rib chiqiladi. Mikromuhitda insonning hayoti va munosabatlari o‘zaro ta’sir xususiyatiga ega. Muhit – bu nafaqat ko‘cha, uy va buyumlar. Muhit – bu o‘ziga xos munosabat va qoidalar tizimiga ega bo‘lgan turli xil insonlar birligi. SHuning uchun, bir tomondan inson unga (muhitga) nimadir shaxsan o‘zinikini olib kiradi, ma’lum bir darajada unga ta’sir qiladi, uni o‘zgartiradi, lekin shu bilan birga muhit
ham insonga ta’sir ko‘rsatadi, unga o‘z talablarini qo‘yadi.
Muhitning insonga bo‘lgan munosabati, uning o‘zini tutishi qanchalik muhitning ishonchiga to‘g‘ri kelishi bilan aniqlanadi. Insonning o‘zini tutishi ko‘p holda jamiyatda u qanday o‘rinni egallashi bilan belgilanadi. Inson jamiyatda bir vaqtda bir qancha o‘rinlarni egallashi mumkin. Masalan, ayol kishi o‘qituvchi, rafiqa, ona, qiz bo‘lishi mumkin. Har bir tutgan o‘rin insonga muayyan bir talablarni qo‘yadi va shu bilan birga unga qandaydir huquqlarni beradi. Jamiyatda insonning o‘zini tutishi muayyan bir huquq va majburiyatlar bilan tavsiflanadi, sotsiologiyada bu ijtimoiy maqom deb ataladi. Maqomlarning ba’zi birlari insonga tug‘ilishi bilan beriladi. Inson maqomi
jinsi, millati, tug‘ilgan joyi, ism-sharifi va boshqa omillar bilan bog‘liq bo‘ladi.
1 Абдулла Авлоний. Биринчи муаллим. Тошкент, 1915. 37-бет
Bunday maqomlar tug‘ma yoki o‘zlashtirilgan deb ataladi. Boshqalari esa insonning o‘zi mustaqil ravishda jamiyatda shaxsiy harakatlariga ko‘ra erishgani bilan aniqlanadi. Masalan, pedagog, vrach, muhandis maqomini inson kerakli
kasbiy ta’lim yurtida o‘qigani va diplom olgani uchun oladi. Bu holda erishilgan yoki olingan maqom haqida gap yuritiladi.
Maqom insonning jamiyatda o‘zini tutishini aniqlaydi. Ma’lum bir vaziyatlarda shaxs o‘zini istaganicha emas, balki o‘z maqomiga ko‘ra tutadi. Atrofidagi insonlar undan bu vaziyatlarda muayyan intizomni kutadi, ya’ni inson
muayyan bir rolni o‘ynashga majbur. Shuning uchun, inson maqomidan kelib chiqqan kutilayotgan intizom ijtimoiy rol deb ataladi. Inson hayoti davomida nafaqat jamiyat bilan kutilayotgan maqomlar, balki ijtimoiy me’yor va qadriyatlarga to‘g‘ri kelmaydigan maqomlar ham mavjud. SHuning uchun rivojlanish jarayonida bola pozitiv ijtimoiy yoki negativ rolni ham o‘zlashtirishi mumkin.
Pozitiv rolli: oila a’zosi (ota va ona, buva va buvi, o‘g‘il yoki qiz, aka va singil, nevara va b.), jamoa a’zosi (o‘quvchi, o‘rtoq, do‘st, etakchi va b.), iste’molchi (insonga ovqat, kiyim, oyoq kiyim va b.), fuqaro (Vatanni sevish, u bilan faxrlanish, vatanparvar bo‘lish), mutaxassis (o‘qituvchi, vrach, iqtisodchi, muhandis va b.).Bola bilan ma’lum rolda o‘zini tutish mexanizmi unga ijtimoiy munosabatlarga muvaffaqiyatli kirishib ketishni ta’minlaydi, har bir u uchun yangi bo‘lgan vaziyatga moslashib ketish imkoniyatini beradi. Bu individni ijtimoiy muhit shart-sharoitiga moslashib ketishi jarayoni ijtimoiy moslashuv deb ataladi. Ijtimoiylashuv jarayonida insonning “hammadek” bo‘lish ob’ektiv ehtiyoji namoyon bo‘ladi. Biroq shu bilan parallel ravishda bolada boshqa ehtiyoj - o‘zini o‘z individualligini ko‘rsatish ehtiyoji shakllanadi. Bola uni ifodalash usul va vositalarini qidira boshlaydi, qaysidir ma’noda uni namoyon qiladi, natijada uning individuallashuvi sodir bo‘ladi. Bolaning individuallashuvi - u yoki bu ijtimoiy
ahamiyatga ega shaxs xislat va xususiyatlari aynan shu insonga mansub shaklda namoyon etadi. Ijtimoiy o‘zini tutish esa boshqa insonlar intizomiga tashqi tomondan o‘xshashiga qaramay betakror, individuallik qirralarni egallaydi.
Shunday qilib, bolaning ijtimoiy rivojlanishi ikki yo‘nalish bo‘yicha sodir bo‘ladi: ijtimoiylashuv (ijtimoiy madaniy tajribani egallash) va individuallashuv (mustaqil bo‘lish).
Agar bolani mikromuhitga kiritishda ijtimoiylashuv va individuallashuv jarayonlari orasida muvozanat belgilansa, ya’ni bola, bir tomondan, mazkur jamiyatda o‘zlashtirilgan me’yor va qoidalarni o‘zlashtirsa, boshqa tomondan unga
o‘ziga tegishli individualligini qo‘shsa, muhitda bolaning integratsiyasi sodir bo‘ladi. Agar bolaning guruhga moslashish jarayoni sodir bo‘lmasa, unda o‘ziga ishonmaslik, tortinchoqlik, tashabbussizlik sodir bo‘lishi , bu esa shaxsni jiddiy deformatsiyaga olib kelishi mumkin. Agar bola moslashuv fazasidan o‘ta olsa va atrofdagilarga o‘z individual farqlarini ko‘rsatishni boshlasa, atrofdagilar esa uning individualizmini jamiyat me’yorlariga to‘g‘ri kelmaydi deb hisoblasa, unda bolada negativlik, gumonsirash, agressiya, o‘ziga yuqori baho berish holatlari ko‘rinadi. Oila muhiti axloq-odob, madaniyat qoidalari asosida tashkil topsa, bola shaxsining to’g’ri shakllanishi uchun shart-sharoit yaratilsa, bunda oiladagi bolalar to’g’ri kamol topadi. Oila muhitining ahamiyati shundaki, boladagi tabiiy iste’dodning qirralari dastlab shu yerda ko’zga tashlanadi. «Insonlarda bo’lgan tabiiy iste’dod yog’ochdagi yonish xususiyatiga o’xshaydi: yog’ochga o’t qo’yilmasa, yonmaydi» («Kalila va Dimna»dan). Binobarin, bola iste’dodining yonishi oiladan boshlansa, shuncha yaxshi. Ota-ona o’z bolasini kuzatib borib (go’dakligidanoq) boshqa bolalardan farqini, nimaga qobilu, nimaga qobilmasligini aniqlasa, uni qobiliyati kuchli bo’lgan tomonga turtki bersa, rivojlantirsa, shaxsning iste’dodi shuncha yorqin va tez ko’zga tashlanadi. Murg’ak ongli go’dakning himoyaga, yordamga, rivojlantirishga muhtoj qiziqishi, intilishini birinchi bo’lib ota-ona sezmasa, kim sezadi?! Ko’zlarini mo’ltiratib turgan go’dak, faqat sizga non uchun jovdirab qarayotgani yo’q-ku! Uni tushuning, his qiling, unga yo’l oching! Qobiliyati, iste’dodi bolaligidanoq ota-onasi yohud boshqa bir murabbiy yordamida rivoj topgan kishilardan buyuk daholar yetishib chiqqan. Bolaning yuragini tushunmay, hadeb arzir-arzimas ro’zg’or, tirikchilik ishlariga qayrab solaverish ham to’g’ri emas. Bola musiqa, rasm, adabiyot, fanga yoki boshqa hunarga qiziqayaptimi? Ota-ona bu haqda o’ylab ko’rishi, go’dakka madad berishi kerak. To’g’ri, bu oson emas, juda tadbirkor, zahmatkash bo’lishni talab etadi. Jamoa haqidagi pedagogik qarashlar A.S.Makarenko, N.K.Krupskaya va boshqa sovet pedagoglarining ishlarida o’z aksini topgan. Jamoa bir maqsad, bir intilish yo’lida birlashgan, shu maqsad yo’lida iqtisodiy tafakkur, ijodiy kuch-quvvatlarini, faoliyatlarini bag’ishlaydigan kishilar guruhidir. Jamoaizm tuyg’usi ham ana shu uyushgan shaxslarning ma’naviy-ixtiyoriy birligidan kelib chiqadi va shaxs, guruh, jamiyatning maqsad yo’lida birlashuvi bilan belgilanadi. Jamoaizm jismoniy, aqliy mehnat faoliyatida, ma’naviy-axloqiy sifatlarning ma’lum ma’noda umumiy bo’lishida yaqqol ko’rinadi. Shunga ko’ra shaxs jamoada, jamiyatda mehnat qiladi, jamiyatning kichik bir tabiiy hujayrasi bo’lgan oilada yashaydi. Jamiyatning qanchalik rivojlanganini oila farovonligida, shaxsning kamolotida qurish mumkin. Yoki shaxsning barkamolligi, oilaning to’la-to’kisligiga qarab, jamiyatning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-axloqiy ahvolini bilish mumkin. Chunki, shaxs-oila-jamiyat munosabatlari o’zaro mustahkam bog’langan. Shuning uchun shaxs oila - jamiyat muhitida shakllanadi, kamol topadi.