İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

EHM 
nəsli 
Element 
bazası 
İşləmə sürəti 
Proqram 
təminatı 
Tətbiqi 
Nümunələr 
I 
(1946-
1959) 
Elektron 
lampaları 
10-20 min 
əməl/san 
Maşın 
dilləri 
Hesablama 
məsələləri 
ENIAK 
(ABŞ), 
MESM 
(SSRİ), 
URAL (SSRİ) 
II 
(1960-
1969) 
Yarımkeçiri-
cilər 
100-500 min 
əməl/san 
Alqoritmik 
dillər, 
dispetçer 
sistemləri, 
paket rejimi 
Mühəndis, 
elmi, 
iqtisadi məsələlər 
IBM 
701 
(ABŞ), 
BESM-6, 
BESM-4, 
Minsk-22 
(SSRİ) 
III  (1970-
1979) 
İnteqral 
sxemlər 
1 milyon 
əməl/san 
Əməliyyat 
sistemləri, 
vaxt 
bölgüsü 
rejimi 
AİS,  LİAS,  elmi-
texniki məsələlər 
IBM 360 
(ABŞ),  
ES-1030,1060 
(SSRİ) 
                                                 
57
 
Plug & Play – qoş və işlə
 

 
33 
IV  (1980 
və sonra) 
Super BİS, 
mikrosxemlər 
Yüzlərlə mln. 
əməl/san 
VB və 
VBS-lər 
İdarəetmə, 
kommunikasiya,AİY, 
mətn emalı, qrafika 
Fərdi 
kompüterlər, 
serverlər 
 
3.2.3 Superkompüterlər və klasterlər 
―Superkompüter‖ sözü, adətən, elmi-fantastik filmlərdə ―elektron beyin‖ adlandırılan 
nəhəng otaqlarda yerləşdirilən mürəkkəb hesablayıcı qurğu təsəvvürdə canlanır. Çünki ilk 
superkompüterlər  həqiqətən  çox  iriölçülü  idi.  Mikroelektronika  və  nanotexnologiya 
sahələrindəki  uğurlar  superkompüterləri  orta  ölçülü  biq  otağa  yerləşən  bir-neçə  ―şkafa‖ 
çevirdi.  Müasir  superkompüter  1  saniyədə  bir-neçə  milyard  sürüşən  vergüllü  əməliyyat 
icra edə bilir. Superkompüter çoxprosessorlu və (və ya) ümumi yaddaşlı və ümumi xarıcı 
qurğulara malik çoxmaşınlı kompleksdir. Superkompüter termini XX əsrin 60-cı illərinin 
sonlarında  Livermor  laboratoriyasının  əməkdaşları  D.Mişel  və  S.Fernbaç  tərəfindən 
işlədilsə  də,  1920-ci  ildə  Nyu  York  qəzetlərindən  birində  ―superhesablamalar‖  barədə 
məlumat  dərc  edilmişdi.  ―Superkompüter‖  termini  ümumi  leksikona  Seymur  Krey 
tərəfindən daxil  edildi.  Krey  tərəfindən  işlənib hazırlanmış  hesablayıcı  maşınlar  ABŞ-da 
60-cı illərin ortalarından  1996-cı  ilədək  hökumət  idarələrində, sənaye  müəssisələrində və 
elmi  idarələrdə  əsas  hesablayıcı  vasitə  kimi  geniş  istifadə  edilirdi.    Bu  gün  də  Krey 
kompüterləri  superkompüter  texnikası  içərisində  özünə  layiqli  yer  tutur.  70-ci  illərdəki 
superkompüterlərin  əksəriyyəi  vektor  prosessorları  ilə  təchiz  edilmişdi.  80-ci  illərin 
başlanğıcı və ortalarında  paralel işləyən  azsaylı  (4-dən 16-ya  qədər) vektor prosessorları 
praktiki  olaraq  superkompüter  üçün  standart  layihə  həllinə  çevrildi.  Tipik  vektor 
kompüterinin  tərkibinə  tamədədli  hesablayıcı  olan  skalyar  prosessor,  sürüşən  vergüllü 
ədədlərin  toplanması  və  vurulması  üzrə  funksional  bloklar,  vektor  prosessoru  və  ümumi 
yaddaş  daxildir.  Bu  kompüterlər  ―bölünən
58
  yaddaş  –  bir  idarəetmə  axını  –  çoxsaylı 
verilənlər  axılanları‖
59
  texnologiyası  ilə  qurulmuşdur.  1980-ci  illərin  sonu  və  1990-cı 
illərin əvvəli superkompüterlərin verilənlərin vektor-konveyer emalına əsaslanan magistral 
istiqamətli  inkişafının  paralel  birləşdirilmiş  çoxsaylı  və  olduqca  çoxsaylı  skalyar 
prosessorlarla  əvəzlənməsi  ilə  xarakterizə  olundu.  Kütləvi-paralel  sistemlər  yüzlər  və 
minlərlə  ayrı-ayrı  prosessor  elementlərini  özlərində  birləşdirirdi.  Kütləvi-paralel 
kompüterlərin əksəriyyəti RİSC
60
 arxitekturalı güclü prosessorlar əsasında
61
 yaradılırdı. 
                                                 
58
 müştərək istifadə edilən 
59
 
"Shared Memory - Single Instruction - Multi Data"
 
60
 
Reduced Instruction Set Computer
 

 
34 
Mikroprosessorların  seriyalı  istehsalı  həm  tələbat  və  imkandan  asılı  olaraq 
kompüterin  gücünü  çevik  şəkildə  dəyişməyə,  həm  də  kompüter  istehsalını  əhəmiyyətli 
dərəcədə  ucuzlaşdırmağa  imkan  verdi.  Bu  sinif  superkompüterlərə  nümunə  olaraq  Intel 
Paraqon,  IBM  SP,  Cray  T3D/T3E  və  bir  sıra  başqaları  göstərilə  bilər.  2002-ci  ilin 
noyabrında Cray Inc. firması 52,4 Tflops
62
 və 65,5 Tbaytlıq OYQ
63
 kimi xarakteristikalara 
malik  olan  Cray  X1  layihəsi  barədə  xəbər  yaydı.  Bu  maşının  ilk  qiyməti  2,5  milyon 
dollardan  başlanırdı.  Bu  komplekslə  dərhal  İspaniya  meteoroloji  mərkəzi  maraqlandı. 
Həmin vaxt Top 500 siyahısı (
http://www.top500.org
) nəşr edildi ki, bu siyahıya da rəsmi 
olaraq  maksimal  məhsuldarlıq  nümayiş  etdirən  hesablayıcı  sistemlər  daxil  edilmişdi. 
Siyahıya  ―Yerin  kompüter  modeli‖
64
  adlı  Yapon  mərkəzi  və  NEC  tərəfindən  yaradılmış 
35,86  Tflops  nəticə  göstərmiş  5120  prosessorlu  eyniadlı
65
  hesablayıcı  kompleks  başçılıq 
edirdi.  Siyahıda  2-ci  və  4-cü  yerləri  xeyli  zəif
66
  olan  ASCI  layihələri  tuturdu.  Bu 
maşınlar
67
  Los-Alamada  yerləşən  nüvə  tədqiqatları  laboratoriyasında    bu  gün  də  istifadə 
edilir. 
Cray  Inc.  şirkəti son  10 il ərzində  petaflopsluq
68
  həddi  fəth  etməyi  hədəfə  almışdır. 
Yaponlar da son 10 ili hədəfləmişlər. Tokioda GRAPE layihəsi
69
  çərçivəsində  GRAPE-6 
modeli hazırlanır. Bu maşın 12 klasterdən və 2048 prosessordan yığılmış və 2,889 Tflops
70
 
məhsuldarlıq nümayiş etdirir.  
Perspektivdə GRAPE layihəsinə 20 min prosessor qoşulacaq və bu, cəmi 10 milyon 
dollara  başa  gələcəkdir.  Lakin  rekord  xarakteristikalı  unikal  layihələr,  adətən,  kütləvi 
istehsalda olan və biznesdə geniş tətbiq edilən sistemlərlə müqayisədə xeyli baha olur. 
Şəbəkə  texnologiyaları  sahəsindəki  tərəqqi  öz  sözünü  dedi:  kommunikasiya 
texnologiyalarına  əsaslanan  ucuz,  lakin  səmərəli  layihələr  meydana  çıxdı.  Bu,  klasterli 
hesablayıcı  sistemlərin  yaranması  üçün  ilkin  şərt  oldu.  Nəticədə  hesablayıcı  proseslərin 
                                                                                                                                                                            
61
 
Power PC və ya PA-RİSC kimi
 
62
 
Flops – ingiliscə Floating Point sözlərindən yaradılmış, sürüşən nöqtə ilə hesablama mənası verir. 
Tflops – Tera flops deməkdir.
 
63
 
OYQ – operativ yaddaş qurğusu
 
64
 
Earth Simulator
 
65
 
―Yerin kompüter modeli‖
 
66
 
7,7; 7,7 və 7,2 Tflops
 
67
 
Hewlet-Packard firması tərəfindən istehsal edilmiş ilk iki super kompüterin hər birində 4096,  IBM 
firmasının maşınlarının hər birində isə 8192 prosessor qurulmuşdu. 
 
68
 
Petaflops - 1 saniyədə 1000 trilyon sürüşən vergüllü əməliyyat
 
69
 
http://grape.astron.s.u-tokyo.ac.jp/grape/
 
70
 
Halbuki bu maşının potensial imkanı 64 Tflopsdur
 

 
35 
kütləvi  paralelizmi
71
  ilə  seçilən  kompüterlərin  inkişafı  istiqamət-lərindən  biri  yaranmış 
oldu. 
Hesablayıcı  klaster  –  iri  hesablama  məsələsinin  həlli  üçün  müəyyən  şəbəkə 
çərçivəsində birləşdirilmiş kompüterlər məcmusudur. Şəbəkə düyünü olaraq 1 prosessorlu 
kompüterlər,  2  və  ya  4  prosessorlu  SMP-serverlər
72
  işlədilir.  Hər  bir  şəbəkə  düyünü 
özünün ƏS nüsxəsinin idarəsi altında işləyir. Bu məqsəd üçün, adətən, Linux, NT, Solaris 
və s. kimi standart ƏS-lər tətbiq edilir. 
Hesablayıcı  klaster dedikdə, həm  10  Mbaytlıq  Ethernet  şəbəkəsində birləşdirilmiş 2 
kompüter,  həm  də  Alpha  prosessorları  bazasında  qurulmuş,  paralel  proqram  əlavələrinin 
dəstəklənməsi üçün istifadə edilən yüksək sürətli Myrinet, idarəetmə məqsədi ilə yaradılan 
Giqabit  Ethernet  və  xidməti  məqsədlər  üçün  yaradılan  Fast  Ethernet  şəbəkələri  ilə 
əlaqələndirilmiş  minlərlə  işçi  stansiyanı  birləşdirən  iri  bir  layihə  çərçivəsində  fəaliyyət 
göstərən  geniş  miqyaslı  hesablayıcı  sistem  nəzərdə  tutula  bilər.  Şəbəkə  düyünlərinin 
tərkibi  və  gücü  hətta  bir  klaster  çərçivəsində  fərqli  ola  bilər.  Bu,  lazımi  gücdə 
genişmiqyaslı  heterogen  (bircins  olmayan)  sistemlər  yaratmağa  imkan  verir.  Konkret 
kommunikasiya  mühitinin  seçilməsi  bir  sıra  amillərlə:  həll  edilən  məsələlərin 
xüsusiyyətləri ilə, klasterin sonrakı genişləndirilməsi üçün əlçatan maliyyələşdirmə ilə və 
s.  təyin  edilir.  Hesablayıcı  klasterin  konfiqurasiyasına  ixtisaslaşdırılmış  kompüterlər, 
məsələn, İnternet vasitəsilə klasterə məsafədən müraciət edə bilən fayl-server daxil edilə 
bilər. Müasir bazara hazır klaster layihələri təklif edənlərin sayı elə də çox deyildir. Bu, ilk 
növbədə, komplektləşddiricilərin əlçatanlığı ilə, sistemlərin qurulmasının asanlığı ilə, daha 
çox azad yayılan proqram təminatına istinadetmə ilə, klaster texnologiyalarının köməyi ilə 
həll edilən məsələlərin unikallığı ilə əlaqədardır. Bazara məhsul çıxaran daha çox tanınmış 
layihələşdiricilərdən: SGI, VALinux və Scali Computer misal göstərilə bilər.  
2000-ci  ilin  yayında  ABŞ-da,  Kornell  universiteti  klaster  texnologiyaları  üzrə 
Konsorsium
73
  təsis  etdi.  Həmin  konsorsiumun  əsas  məqsədi  klaster  texnologiyaları 
sahəsində  əlaqələndirmə  işləri  aparmaqdan  ibarətdir.  Konsorsiumun  infrastrukturunu 
təmin  edən  aparıcı  şirkətlər  olan  Dell,  Intel  və  Microsoft  kompüter  avadanlıqları  və 
proqram  təminatı üzrə  iri  istehsalçılara çevrildilər.  Konsorsiumun digər  üzvləri  sırasında 
                                                 
71
 
Massively Parallel Processing - MPP
 
72
 
Symmetric Multi Processor
 
73
 
Advanced Cluster Computing Consortium
 

 
36 
Arqonn  milli  laboratoriyasını,  Nyu-York,  Kornell  və  Kolumbiya  universitetlərini, 
Compaq, Giqanet, IBM, Kuck & Associates və s. şirkətləri göstərmək olar. 
Rusiyada hazırlanmış layihələr içərində Sankt-Peterburq universitetində Fast Ethernet 
texnologiyası
74
  bazasında  reallaşdırılmış  klasterlər  vahid  sərbəst  tədris  sinfi  kimi  istifadə 
edilən  hesablayıcı  müəssisədə  iri  elmi-tədqiqat  məsələləri  həll  edilir.  Samara  elmi 
mərkəzində heterogen hesablayıcı klaster yaratmaq yolu seçilmişdir. Bu klaster Alpha və 
Pentium  III  prosessorları  bazasında  qurulmuş  kompüterlərə  əsaslanır.  Sankt-Peterburq 
Texniki universitetində Alpha prosessorları və Myrinet şəbəkəsi əsasında klaster yaradılır. 
Bu  klasterdəki  hesablayıcı  düyünlərdə  lokal  disklərdən  istifadə  edilmir.  Ufa  dövlət 
aviasiya  texniki  universitetində  12  Alpha-stansiya  və  Fast  Ethernet  və  OS  Linux 
şəbəkələri
75
 bazasında klaster layihələşdirilir. Superkompüter və klaster texnologiyaları ilk 
olaraq elmi tələbatın ödənməsi üçün, yəni, nəhəng hesablayıcı güc tələb edən fundamental 
və  tətbiqi  fizika,  mexanika,  astronomiya,  meteorologiya,  materiallar  müqaviməti  və  s 
məsələlərinin həlli üçün inkişaf etdirilirdi. 
Bu  məhsuldarlıq idarə  edilən  mürəkkəb  sistemlərin  (təyyarələrin,  raketlərin, kosmik 
stansiyaların)  layihələşdirilməsində,  verilmiş  xassələrə  malik  sintetik  dərmanların 
yaradılmasında, 
gen 
mühəndisliyində, 
hava 
və 
təbiət 
kataklizmalarının 
proqnozlaşdırılmasında,  atom  elektrik  stansiyalarının  səmərəliliyinin  və  etibarlılığının 
yüksəldilməsində,  makroiqtisadi  effektlərin  və  bir  çox  başqa  məsələlərin  həllində 
əvəzedilməzdir.  
3.2.4 Növbəti nəsil kompüterləri. 
Hesablayıcı qurğuların ölçüləri daim kiçilir. Vaxt var idi ki, elə bilirdilər, maşınların 
gücü  artdıqca  periferiya  qurğularına  və  yaddaşa  daha  böyük  sahə  tələb  olunacaqdır.  Bu 
təsəvvürün yanlış olduğu aşkara çıxdı. 1965-ci ildə Qordon Mur müəyyən etdi ki, hər 18 
ayda  hesablayıcı  sistemlərin  məhsuldarlığı  2  dəfə  artır
76
.  Bu  qayda  hal-hazırda  Q.Mur 
qanunu  adlanır.  Q.Murun  inteqral  mikrosxemlərdəki  tranzistorların  sayının  zamandan 
asılılığı  üçün  aşkarladığı  empirik  qanuna  əsasən  ayrı-ayrı  tranzistorların  miniatürləş-
dirilməsi  templərini  müəyyən  etmək  mümkündür.  Q.Mur  qanununa  görə,  elementar 
hesablayıcı  modullarının  ölçülərinin  ildə  10-30%  azalması  göstərir  ki,  yaxın  5-10  il 
                                                 
74
 
http://www.ptc.spbu.ru
 
75
 
www.osp.ru/os/2000/05-06/178019/
 
76
 
Moore H. // Electronics. 38, 1965, № 8
 

 
37 
ərzində elementar modulların ölçüləri təqribən 100-200 anqstrem, yəni, 0,01-0,02 mikron 
təşkil  edəcəkdir.  Bu  o  deməkdir  ki,  elementar  hesablayıcı  qurğuların  ölçüləri  sürətlə 
molekul və hətta atom ölçülərinə yaxınlaşır.  
Lakin  bu  səviyyədə  klassik  fizika  qanunları  işləmir.  Bu  səviyyə  kvant  fizikası 
qanunlarının  hökmünə  tabedir  ki,  bunların  da  təbiəti  nəzəri  səviyyədə  hələ  axıradək 
öyrənilməmişdir.  
Bu qurğuların işini təsvir etmək üçün informatikanın klassik obyektləri və metodları 
yaramır.  Belə  ki,  Heyzenberqin  qeyri-müəyyənlik  prinsipinə  əsasən  sözü  gedən 
mikroskopik sistemlərdə ―bit‖ anlayışına analoq tapmaq mümkün deyildir. Yeni qurğular 
2-lik rəqəmlər əvəzinə ―dalğa funksiyaları‖ ilə (―kvantlıq bitlərlə‖) iş görəcəkdir.  
İnformatika öz inkişafında, müəyyən mənada, ―hesab‖dan ―funksional təhlil‖ə keçid 
edəcəkdir.  Bu,  bir  tərəfdən,  əsas  klassik  alqoritmlərin  yenidən  düşünülməsinə  və 
əvəzlənməsinə  şərait  yaradırsa,  digər  tərəfdən  də  süni  intellekt  problemlərinin  həllinə 
yaxınlaşdırır. 
İri  universitetlərin  elmi-tədqiqat  laboratoriyalarında  və  transmilli  informasiya 
texnologiyaları  (TİT)  şirkətlərində  yeni  nəsil  hesablayıcı  qurğuların  element  bazasının 
yaradılması üzrə əsas istiqamətlərin aşağıdakı bir-neçə variantı üzərində işlər aparılır
77
: 
-nüvə  maqniti  və  ya  elektron  paramaqnit  rezonansı  prinsiplərinə  əsaslanan  element 
bazası; 
-Pauli  və  ya  Penninq  tələlərində  yerləşdirilən  atom  ionlarına  əsaslanan  element 
bazası; 
-yüksəkkeçiricilik hadisəsinə əsaslanan element bazası; 
-qeyri-üzvi yarımkeçirici sistemlərdə kvant nöqtələrinə əsaslanan element bazası; 
-kvant məntiqinin optik simulyasiyasına və ya metal-bioloji hibridə əsaslanan element 
bazası.  
Bu  istiqamətlərin  əksəriyyəti  ciddi  nöqsanlara  malik  olduqlarından,  hələlik 
rəqabətqabiliyyətli hesablayıcı qurğuların yaradılmasını qeyri-mümkün etməkdədir. Buna 
xarakterik misal olaraq IBM korporasiyasının 1999-cu ildə işləyib hazırladığı molekulyar 
element  bazası  layihəsini  göstərmək  olar.  Belə  ki,  bu  layihənin  reallaşdırılmasına  5  il 
ərzində 17 milyard dollar xərclənmiş və 5 və ya 7 kvantlıq bitlə əməliyyat apara bilən 7 
                                                 
77
 
Граничин О.Н., Молодцов С.Л. Создание гибридных сверхбыстрых компьютеров и системное 
программирование. СПб., 2006
 

 
38 
ton  çəkiyə  malik,  yalnız  primitiv  məsələləri
78
    həll  etməyə  qadir  olan  bir  maket 
hazırlanmışdı
79
.  
Hal-hazırda yeni nəsil kompüterlər üçün element bazasının yaradılması üzrə nisbətən 
daha  perspektivli  istiqamət  elektrostatik  və  ya  maqnit  tipli  qarşılıqlı  fəaliyyət  əsasında 
kvantlı bitllər funksiyasını icra edən bərkcisimli sistemlərdə özünü təşkil edə bilən kvant 
nöqtələrindən istifadəyə əsaslanan istiqamətdir. 
 
3.3 Fərdi kompüterlərin aparat təminatı 
Müasir  fərdi  kompüter  elektron  mikrosxemlər  üzərində  qurulmuş,  ixtiyari  növ 
informasiyanın qəbulu, saxlanması, emalı və ötürülməsi üçün yaradılmış sistemdir. 
Sadə  istifadəçilər  adətən  fərdi  kompüterlərlə  işlədiklərindən,  burada  əsasən  fərdi 
kompüterdən bəhs ediləcəkdir. 
İntel  firmasının  prosessorları  bazasında  yaradılmış  fərdi  kompüterlər  daha  geniş 
yayılmışdır. 
Son  zamanlar  çəkisi  2-2,5  kq  olan  daşınar  fərdi  kompüterlər  -  noutbuklar  sürətlə 
yayılmaqdadır. 
Aparat  təminatı  dedikdə,  kompüteri  təşkil  edən  və  onu  şəbəkəyə  qoşan  bütün 
avadanlıqlar çoxluğu (kompüter ―dəmiri‖ - hardware) nəzərdə tutulur. 
Aparat  təminatına,  ilk  növbədə,  prosessor,  ana  plata  və  onun  əsas  mikrosxemləri, 
yəni kompüterin bütöv arxitekturasını müəyyən edən  çipsetlər
80
, əsas operativ yaddaşın 
mümkün tipləri, videokart, disk qurğuları, monitor, printer və digər periferiya qurğuları 
aiddir. 
Hər  bir  fərdi  kompüter  istifdəçisi  texniki  vasitələr  və  onların  inkişaf  tarixi  barədə 
kifayət qədər dərin biliyə malik olmalıdır. 
Fərdi kompüterlərin bütün komponentləri son dərəcə böyük sürətlə təzələnməkdədir. 
Son  illərdə  stolüstü  kompüterlər  və  noutbuklar  üçün  çoxnüvəli  prosessorlar,  yaddaşla, 
video altsistemlə, sərt disklərlə yüksək sürətli iş təmin edən yeni şinlər, qiqabitlik naqilli 
və naqilsiz şəbəkələrlə işləmək üçün inteqrasiya edilmiş kontrollerlər yaradılmışdır. 
                                                 
78
 
məsələn, 15-i 5 və 3 kimi 2 vuruğa ayırmaq kimi
 
79
 
domino.research.ibm.com/comm/pr.nsf/-pages/rsc.quantum.html?Open&printable.
 
80
  Çipset  (chipset)  –  ana  platada  mikrosxemlər  yığımı  olub,  prosessorun  yaddaşla  və  xarici  qurğularla 
işləməsini təmin edir.
 

 
39 
Maye-kristallik  monitorlar  elektron-şüa  borulu  monitorları  sıxışdırıb  bazardan 
çıxarmışdır.  
Ev kompüterinin yeni konsepsiyası irəli sürülmüşdür ki, bu da faktiki olaraq, təkcə 
DVD-disklərlə  işləməklə  kifayətlənməyən,  yüksək  keyfiyyətli  çoxkanallı  audiosistemi 
olan,  İnternetdən  radio  televiziya  translyasiyalarını  qəbul  edən,  həmçinin,  FM  və  TV-
tünerlərlə təchiz edilmiş mediamərkəzdir. 
Kompüterin  aparat  təminatı  və  onun  son  nailiyyətləri  barədə  dərin  biliyə  malik 
olanlar mənəvi cəhətdən köhnəlmiş texnikanı yaxşı tanıyırlar. 
İntel mikroprosessorunun prinsipial sxeminə: hesab-məntiq qurğusu, idarəedici blok, 
ilkin  seçim  bloku,  registrlər  bloku,  dekodlaşdırma  bloku,  keş-verilənlər,  şinlər  bloku, 
əmrlər üçün keş-yaddaş, giriş və çıxış blokları daxildir. 
Mərkəzi  prosessorun  iş  prinsipini  belə  təsəvvür  etmək  olar:  emala  daxil  olan 
informasiya  ilkin  seçim  blokunun  idarəsi  altında  sistem  yaddaşından  şinlər  bloku 
vasitəsilə  prosessorun  keş-verilənlərinə,  əmrlər  isə  əmrlər  üçün  olan  keş-yaddaşa 
ötürülür.  Dekodlaşdırma  bloku  əmrlərin  kodunu  açıb,  2-lik  koda  çevirir  və  idarəedici 
bloka  və keş-yaddaşa  icraya  göndərir.  Hesab-məntiq  qurğusu  əmrə  uyğun  əməlləri  icra 
edib  alınmış  nəticələri  registrlər  blokuna  ötürür.  Sonra  registrlərin  məzmunu  sistem 
yaddaşına və ya xarici qurğulara ötürülür. 
 
3.4. Kompüterin iş prinsipi 
3.4.1 İnformasiyanın kodlaşdırılması və kompüter yaddaşında təsviri 
Kompüter  2-lik  say  sistemində  təsvir  edilən  rəqəmlərlə  işləyir.  Bu  da,  10-luq  say 
sistemi kimi, mövqeli say sistemidir. Tam ədədi 10-luqdan 2-liyə keçirmək üçün ardıcıl 
bölmədən, kəsr ədədi 10-luqdan 2-liyə çevirmək üçün isə ardıcıl vurmadan istifadə edilir. 
2-lik  ədəd  sağdan-sola  üç-üç  qruplaşdırıldıqda  8-lik  say  sisteminin  ədədləri  alınır.  2-lik 
rəqəm yaddaşda 1 bit yer tutur. 8 mərtəbəli 2-lik ədəd 1 bayt yaddaş tutur. 1024 bayt 1 
kilobayt, 1024 kilobayt 1 meqabayt, 1024 meqabayt 1 qiqabayt, 1024 qiqabayt 1 terabayt 
təşkil edir və s. 
İnformasiya kompüter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır. Yəni, rəqəm olmayan 
informasiya
81
 da rəqəmə çevrilir. Buna kodlaşdırma deyilir. 
                                                 
81
 
mətn, şəkil, səs və s.
 

 
40 
Müasir fərdi kompüterlərdə operativ yaddaşın həcmi yüzlərlə meqabayt təşkil edir.  
Kompüterdə  ədədi,  mətni  və  məntiqi  verilənlər  fərqləndirilir.  Mətni  verilənlər 
dedikdə, simvolların xətti ardıcıllığı nəzərdə tutulur. Simvollar nömrələnir (kodlaşdırılır) 
və simvol əvəzinə koddan istifadə edilir. Hər simvol 1 bayt yer tutur.  
Hal-hazırda  128  simvolluq  (0-dan  127-dək)  ASCII  (American  Standard  Code  for 
Informational  Interchange)  standart  kodundan  istifadə  edilir.  Milli  əlifbalar  128-255 
arasında nömrələnir. Mətni düzgün oxumaq üçün mətn drayverləri vardır.  
Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır. 0-yalan, 1- gerçək. Məntiqi verilən 1 bit yer 
tutur. Şəkil və səs kimi mürəkkəb obyektlər də 2-lik rəqəmlərə çevrilib saxlanır. 
 
3.5. Proqramın kompüterdə icrası prosesi 
Kompüterdə  verilənlərin  saxlanması  və  emalı  ayrı-ayrı  qurğularda  icra  edilir. 
İnformasiya  kompüterin  yaddaş  qurğusunda  saxlanır,  mərkəzi  prosessorda  emal  edilir. 
Kompüterin  işi  yaddaşındakı  informasiyadan  asılıdır.  Kompüterin  yaddaşı  3  bölmədən 
ibarətdir:  ünvanlaşdırılan  yaddaş,  prosessor  registrləri  kompüter  portları  tərəfindən 
istifadə edilən giriş-çıxış yuvaları. Kompüter portları informasiya ötürülməsi qaydasına 
görə,  ardıcıl  və  paralel  olur.  Modem  ardıcıl  porta,  printer  paralel  porta  qoşulur. 
Ünvanlaşdırılan  yaddaş  məntiqi  cəhətdən  ardıcıl  yuvalardan  ibarətdir.  Hər  yuva  1  bayt 
saxlayır. Operativ yaddaşdakı baytlar nömrələnmiş olur. Baytın nömrəsi onun ünvanıdır. 
Mərkəzi  prosessor  kompüterin  əsas  qurğusudur.  Mərkəzi  prosessor  həm  bütün 
hesablamaları icra edir, həm də kompüterin bütün hissələrinin işini idarə edir.  
Prosessor  registrləri  kompüter  yaddaşının  ən  cəld  hissəsidir.  Çoxsaylı  registrlər 
müxtəlif funksiyalar icra edir. 
Kompüterin  işi  elementar  əməliyyatlar  ardıcıllığından  ibarətdir.  Hər  bir  elementar 
əməliyyat müəyyən maşın əmrinin nəticəsidir. Maşın əmrlərinin bütövlükdə bir neçə yüz 
variantı  vardır.  Hər  maşın  əmrinin  icrası  üçün  prosessorun  konstruksiyasında  ayrıca 
elektron mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur. Maşın əmrləri əməl tipləri üzrə təsnifləşdirilir. 
Əməl tipləri üzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır: 
 
―informasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keçırır‖ 
 
―informasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keçırır‖ 
 
―informasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə ötürür‖ və s. 

 
41 
Prosessor  əməllərin  bir  çoxunu  paralel  icra  edir.  Bunun  üçün  impuls  taktları 
generatoru vardır. Bu, əməli kvantlarla icra edir. 
Həm  verilən,  həm  də  proqram  ünvanlaşdırılmış  yaddaşda  saxlanır.  Kompüter  əmr 
deşifratorunun  köməyi  ilə  proqram  mətnini  veriləndən  ayırır.  Maşın  əmrlərinin  bitkin 
çoxluğu maşın dilini yaradır. Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir: əmrin seçilməsi, 
icrası  və  növbəti  əmrin  ünvanının  hesablanması.  Bunun  üçün  prosessorda  2  registr  – 
ünvan  və  əmr  registri  vardır.  Ünvan  registri  əmr  baytının  nömrəsini,  əmr  registri  isə 
əmrin məzmununu təyin edir.