Ishchi kuchiga talab va taklifni istiqbollashtirish

qismi hisoblanadi. Ishchi kuchini takror hosil qilish insonning jismoniy kuchlari va 
aqliy qobiliyatlarini uzluksiz qayta tiklab va taʼminlab turish, ularning mehnat malakasini 
muttasil yangilab va oshirib borish, umumiy bilim va kasbiy darajasi oʻsishini taʼminlash 
demakdir. Ishchi kuchini takror yaratish xodimlarni ishlab chiqarishga jalb etishni, 
tarmoqlar, korxonalar, mintaqalar oʻrtasida ishchi kuchi resurslarini taqsimlash va qayta 
taqsimlashni, ularning xodimlarga boʻlgan 
ehtiyojlari
 qondirilishini va ayni paytda 
mavjud ishchi kuchining 
ish
 bilan toʻla va samarali band boʻlishini taʼminlaydigan 
ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmini yaratishni ham oʻz ichiga oladi. Ishchi kuchini takror 
hosil qilish nisbatan mustaqil iqtisodiy va ijtimoiy muammo boʻlib, bu muammoning 
ayrim tomonlari aholining tabiiy harakatlari shaklida namoyon boʻladi. Shu sababli ishchi 
kuchini takror hosil qilishning asosi aholining tabiiy koʻpayishi hisoblanadi. 
Ishchi kuchi bozori 
Mavjud qonunlikka muvofiq ish bilan bandlik deganda fuqorolarning qonunda 
taqiqlanmagan va ularga daromad keltiradigan faoliyat turi bilan shug‘ullanishlari 
tushuniladi. Ko‘pchilik iqtisodiy adabiyotlarda qayd qilinganidek: 
“Bandlik mehnat qobiliyatiga ega bo‘lgan va mehnat qilishga ishtiyoqi bor 
kishilarning ishga joylashib foydali mehnat bilan mashg‘ul bo‘lishlaridir”. Ish bilan band 

---

150 
aholiga yollanib ishlovchilar va o‘zlarini mustaqil ravishda ish bilan ta’minlagan shaxslar 
kiradi. Mehnat insonning mehnat qilish aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig'indisi 
bo'lib, jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchidir. Takror ishlab chiqarish faqat 
ishlab chiqarishning moddiy omili bo'libgina qolmay, balki shaxsiy omil, ya'ni ishchi 
kuchi jaraenida takror ishlab chiqariladigan. 
Ish bilan band bo'lish uchun mexnat qobiliyati, ya'ni mehnat qilish qobiliyati, 
unga ega bo'lganlar mehnat resurslarini tashkil etishi zarur. Aholining quyidagi 
guruhlariga O'zbekistonda mehnat resurslari kiradi: 
Ish yoshi: 
• 16-54 yoshgacha bo'lgan ayollar; 
• 16 yoshdan 60 yoshgacha bo'lgan erkaklar. 
Mehnat yoshidan katta ishchilar (mehnat pensiyasida). 
Balog'atga yetmagan (16 yoshgacha) ishlaydigan o'smirlar. 
Mehnat resurslari iqtisodiy faol va iqtisodiy jihatdan yashovchan aholi qatlamlaridan 
iborat bo'ladi. O'zbekistonda mehnat resurslarining o'rtacha 74-75 foizini xo'jalik 
faoliyati, 25-26 foizini iqtisodiy nafas olish tashkil etadi. Iqtisodiy faol aholining 95% ga 
yaqini iqtisodiyotda band. Iqtisodiy nafaol ish bilan band bo'lmagan aholining 57,0% dan 
ortig'ini, 43,0% ga yaqini esa mehnatga layoqatli yoshdagi o'quvchilar va ishlab 
chiqarishdan ajralgan holda ta'lim olayotganlar, iqtisodiy faol aholi qatlamini esa yalpi 
ishchi kuchi tashkil etadi. Yalpi ishchi kuchining miqdoriy o'lchovi – mehnatga layoqatli 
odamlarning (mehnat resurslari) umumiy soni. 
Yalpi ishchi kuchining sifat o'lchovi esa ularning bilim, malaka, ko'nikma, malakalari va 
ish tajribalarining o'rtacha ko'rsatkichlarida mujassamlashadi. 
Mehnat resurslari, boshqa resurslar singari, tor va keng ma'noda ko'rib chiqilishi mumkin 
bo'lgan qayta-qayta muomala qilinishi kerak. 
Ishchi kuchini tor ma'noda qayta kiyinish-bu insonning jismoniy va aqliy qobiliyatlarini 
doimiy ravishda kengaytirilgan tarzda tiklash, ularning mehnat ko'nikmalarini, umumiy 
bilimlarini, kasbiy tayyorgarlik darajasini yangilash va rivojlantirishni va ishchi avlodni 
tayyorlashni o'z ichiga olgan jarayon. 
Keng ma'noda ishchi kuchini qayta xosil qilish demakdir: 
• aholining tabiiy harakati, tabiiy o'sishi uchun umumiy sharoit yaratish; 
• xodimlarni ishga qabul qilish va ishlab chiqarishga chiqarish; 
• mehnat resurslarining tarmoqlar, tarmoqlar va hududlar o'rtasida taqsimlanishi va qayta 
taqsimlanishi; 
• aholining ijtimoiy, ma'naviy va madaniy ehtiyojlarini qondirish; 
• ishchi kuchining to'liq va samarali bandligini ta'minlash. 
Har bir milliy iqtisodiyotning asosiy maqsadlaridan biri bandlikni to'la 
ta'minlashdir. Shuningdek, u" to'liq ish bilan ta'minlash "va"samarali yoki oqilona ish 
bilan ta'minlash"ni belgilaydi [7,8,9,10]. 
To'liq ish bilan ta'minlash, ishlashga qodir va ishlashni istaganlarning barchasi ish 
bilan ta'minlanganligini anglatadi. Shuningdek, to'liq bandlik, bir tomondan, 
iqtisodiyotda ishsizlikning tabiiy darajasi mavjudligini inkor etmaydi, boshqa tomondan, 
bu barcha mehnatga layoqatli odamlar ishlab chiqarishga jalb qilinishi kerak degani emas. 
Bandlik hajmi bo'yicha qancha odam va qancha vaqt ish bilan shug'ullanishini 
anglatadi. Sifatni ta'minlashdan esa, ishlagan vaqt davomida qancha tovar va xizmatlar 

---

151 
yaratilishi, ular qanday narxda sotilishi va natijada qancha pul ishlab topilishini anglatadi. 
To'liq ish bilan ta'minlash, belgilangan ish kuni, hafta yoki ish oyi davomida doimo ish 
bilan ta'minlanishini anglatadi. Agar ish bo'lsa to'liq bandlik mavjud bo'ladi 7 shu kuni 
soat, 5 ish hafta, 22 bir oy ichida ish kuni, jami 154 soat (7x22=154) va tegishli haq olish. 
Kuniga 5 soat, haftasiga 4 kun, oyiga 80 soat ishlansa, to'liqsiz ishlagisi keladi. 
Mehnatga talab ko'rsatkichlari 
Talab statistikasini o'rganishni bevosita korxona va tashkilotlardan to'plangan 
ma'lumotlar asosida quyidagi ko'rsatkichlar bo'yicha axborot berish orqali tashkil etish 
maqsadga muvofiqdir: 
- hisobot davridagi bo'sh ish o'rinlari soni (kerakli xodimlar); 
- yil boshidan band bo'lgan bo'sh ish o'rinlari; 
- hisobot yili oxiridagi bo'sh ish o'rinlari (kerakli xodimlar)soni; 
- yilning yaqin chegarasida qo'shimcha ish o'rinlari (kutilayotgan bo'sh ish o'rinlari)soni. 
Statistika ushbu ma'lumotlardan ishchi kuchining qo'shimcha talab va taklifi 
o'rtasidagi nisbatni ifodalash uchun foydalanadi. Qoidaga ko'ra, mehnat birjalarida 
ro'yxatga olingan bo'sh ish o'rinlari soni dinamikasi ishsizlar soni dinamikasiga teskari 
bo'ladi. Barcha mamlakatlarda ishsizlar soni ko'payadi va bo'sh ish o'rinlari va lavozimlar 
soni kamayadi [11,12,13,14]. 
Statistika ish bilan band bo'lgan va ishsizlar soni, tuzilishi va dinamikasini, 
shuningdek bo'sh ish o'rinlarining mavjudligi va tuzilishini o'rganishdan tashqari, ish 
bilan bandlikni kengaytirish va ishsizlikni kamaytirishga qaratilgan faoliyatning 
miqdoriy tomonini ham aks ettiradi. Ushbu tadbirlarga quyidagilar kiradi: 
- ish bilan band bo'lganlar va ishsizlar soni, tuzilishi va dinamikasini, shuningdek 
bo'sh ish o'rinlarining mavjudligi va tuzilishini o'rganishdan tashqari, statistika ish bilan 
bandlikni kengaytirish va ishsizlikni kamaytirishga qaratilgan faoliyatning miqdoriy 
tomonlarini ham aks ettiradi. Ushbu tadbirlarga quyidagilar kiradi: 
- tadbirkorlar uchun qo'shimcha ishchi kuchi yollagan hollarda ijtimoiy to'lovlarni 
kamaytirish; 
- kichik oilaviy korxonalarni tashkil etishda ishsiz yoki singan tadbirkorlarga davlat 
yordami ko'rsatish (bunday hollarda ularga pul yordami va bepul maslahatlar beriladi); 
- yosh tadbirkorlar tomonidan davlat tomonidan bepul yoki kredit shaklida amalga 
oshiriladigan xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, buning uchun davlat ularga 
soliqni kamaytirish shaklida imtiyozlar beradi; 
- Ishsizlarni kundan-kunga mablag ' bilan ta'minlash uchun maxsus ishlab chiqilgan 
jamoat ishlarini tashkil etish;
- ichki va tashqi immigratsiyada yordam; 
- qoloq hududlarni rivojlantirish va qishloq xo'jaligi sohasini rivojlantirish dasturlarini 
ishlab chiqish; 
- pensiya yoshidagi shaxslarni ishdan bo'shatishni rag'batlantirish; 
- tegishli ta'lim va kasb tayyorgarligiga ega bo'lmagan yoshlarni ish bilan ta'minlashni 
rag'batlantirish.