Ishlab chiqarishda boshqaruv” fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

3. Xalqaro geografik mehnat taqsimoti tushunchasi
Xalqaro geografik mehnat taqsimoti tushunchasi ko'plab geograflar - N.N.Baranskiy, I. A. Vitver, N.N.Kolosovskiy, Yu.G.Saushkin, I.M., E. B. Alaev va boshqalarning e'tiborini tortdi va o'ziga qaratdi, lekin haqli ravishda N.N.Baranskiyni asoschisi deb hisoblash mumkin. Birinchidan, N.N.Baranskiy ijtimoiy mehnat taqsimotining fazoviy shakli sifatida geografik (hududiy) mehnat taqsimotining mohiyatiga ta'rif berdi. Ikkinchidan, uni tumanlararo va xalqaro miqyosda ajratdi. Uchinchidan, u geografik mehnat taqsimoti yotadigan ikkita asosiy omil - tabiiy va ijtimoiy -iqtisodiy tushunchalarni kengaytirdi. To'rtinchidan, u xalqaro geografik mehnat taqsimoti rivojlanishining tarixiy jarayonini aniq kuzatdi. Beshinchidan, u geografik mehnat taqsimotining asosiy oqibatlari - mehnat unumdorligining oshishi, iqtisodiy rayonlarning shakllanishi va ixtisoslashuvini aniqladi. Oltinchidan, u bu tushunchaning ma'nosini aniq tavsiflab, uni asosiy tushuncha deb atadi iqtisodiy geografiya... Ettinchidan, u, asosan, xalqaro geografik mehnat taqsimoti kontseptsiyasini jahon iqtisodiyoti kontseptsiyasi bilan bog'lab, uni harakatlantiruvchi kuch deb atadi. Jahon iqtisodiyotining "ruhi". N.N.Baranskiy u yoki bu mamlakat javdar va zig'ir, guruch va paxta ishlab chiqarishi mumkinligini alohida ta'kidladi, lekin bu faqat xalqaro geografik mehnat taqsimotida ishtirok etish emas, balki ularning mahsulotlarining xilma -xilligidan dalolat beradi. Ikkinchisi faqat qachon sodir bo'ladi turli mamlakatlar mehnat natijasi bir mamlakatdan ikkinchisiga ko'chirilganda, bir -birlari uchun ishlash. Bunday ishlarning tashqi ifodasi - jahon savdosining o'sishi, yuk tashish soni va hajmi. Bundan tashqari, N.N.Baranskiy geografik mehnat taqsimotining quyidagi umumiy shartini shakllantirdi: u faqat sotish joyidagi tovarlarning narxi ishlab chiqarish joyidagi narxidan oshib, transport xarajatlari yig'ilgan holda amalga oshirilishi mumkin. transport. IA Vitver xalqaro geografik mehnat taqsimotining shakllanishi uchun zarur bo'lgan uchta shart haqida yozgan. Birinchidan, ishlab chiqaruvchi mamlakat bu sohani rivojlantirishda boshqa mamlakatlarga nisbatan ma'lum afzalliklarga ega bo'lishi kerak. Ikkinchidan, ishlab chiqaruvchi mamlakatdan tashqarida, uning mahsulotiga ko'proq talab bo'lgan mamlakatlar bo'lishi kerak yuqori narx. Uchinchidan, mahsulotni ishlab chiqarish joyidan iste'mol joyiga tashish narxi ishlab chiqarish va sotish bahosi o'rtasidagi farqni "yemasligi" kerak. I.A.Vitver ham o'z asarlarida geografik mehnat taqsimotining rivojlanishini "kenglikda", ya'ni bu jarayonlarga yangi hududlarni jalb qilish va "ichkarida", ya'ni mehnat taqsimotining intensivligini oshirish orqali ko'rib chiqqan. Yu.G.Saushkin o'zining asosiy monografiyasida butun bir bobni geografik mehnat taqsimoti muammolariga bag'ishladi (N. N. Baranskiy, I. A. Vitver va boshqa ko'pchilik geograflardan farqli o'laroq, u buni hududiy mehnat taqsimoti deb ataydi). Unda u ushbu tushunchaning ma'nosini tasvirlab berdi geografiya fani, uning transport bilan aloqalarini ko'rib chiqdi, Tabiiy boyliklar, ishlab chiqarish kontsentratsiyasi, atrof -muhit. Ammo, ehtimol, eng qiziqarlisi, u quyidagi oltita mehnat taqsimotini taqsimlashidir: global, xalqaro, tumanlararo, tumanlararo, viloyat ichidagi va mahalliy. Bu darajalarning dastlabki ikkisi ham jahon iqtisodiyoti bilan bevosita bog'liq. E.B.Alaev terminologiyaning ikki nuqtai nazarini uyg'unlashtirishga urinib, hududiy mehnat taqsimotini faqat mamlakat ichidagi va viloyat ichidagi mehnat taqsimoti deb atashni taklif qildi va shu bilan uni xalqaro mehnat taqsimotidan ajratdi. bu taklif katta qo'llab -quvvatlanmadi. Keyinchalik akademik O.T.Bogomolov xalqaro geografik mehnat taqsimoti masalalari bilan shug'ullangan. Uning ta'rifiga ko'ra, xalqaro geografik mehnat taqsimoti (MGRT) - bu alohida mamlakatlarda ichki ehtiyojlardan yuqori bo'lgan moddiy ne'matlar va xizmatlar ishlab chiqarishning barqaror kontsentratsiyasi, ya'ni tashqi almashinuv va shu bilan birga ... mahsulotni tashqaridan sotib olishga asoslangan ishlab chiqarish imkoniyatlaridan ortiq iste'molning rivojlanishi jarayoni. U, shuningdek, xalqaro geografik mehnat taqsimotining asosini tashkil etuvchi omillar guruhlarini aniqroq aniqladi: 1) tabiiy-geografik; 2) iqtisodiy va geografik; 3) ijtimoiy-siyosiy; 4) ijtimoiy-iqtisodiy; 5) ilmiy -texnik taraqqiyot omillari. Natijada aytishimiz mumkinki, xalqaro geografik mehnat taqsimoti bir -birini to'ldiruvchi ikkita jarayon bilan kechadi. Birinchidan, bu xalqaro ishlab chiqarish ixtisosligi, bu ham tarmoqlararo, ham tarmoqlararo bo'lishi mumkin. Da tarmoqlararo ixtisoslashuv mamlakat odatda nisbatan kam turdagi mahsulotlarni ishlab chiqaradi va eksport qiladi, birinchi navbatda tog' -kon va yoqilg'i -xomashyo sanoati, shuningdek qishloq xo'jaligi. Uchun sanoat ichidagi mutaxassislik tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuvning xarakteristikasi (mavzu), shuningdek qismlar va yig'ilishlar (batafsil). Bosqichma-bosqich (texnologik) ixtisoslashuv ham mavjud. Ikkinchidan, shunday xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasi, alohida mamlakatlar, milliy iqtisodiyotlar o'rtasida ishlab chiqarish aloqalarini shakllantirish. Bunday ixtisoslashuv va hamkorlik har bir mamlakatning xalqaro geografik mehnat taqsimotidagi "yuzini" belgilaydi. Ular, shuningdek, MGRT natijasida odatda paydo bo'lishiga olib keladi hududiy bo'shliq mahsulot ishlab chiqarish va iste'mol qilish sohalari o'rtasida. Ilmiy -texnik inqilobning rivojlanishi bilan xalqaro geografik mehnat taqsimotining bosqichma -bosqich murakkablashuvi kuzatilmoqda. Masalan, u tobora ishlab chiqarish doirasidan tashqariga chiqadi. Hududiy jihatdan bu murakkablik alohida zonalarning shakllanishiga olib keladi xalqaro iqtisodiy integratsiya. Jahon iqtisodiyotining shakllanishi aslida butun insoniyat tarixini qamrab oladi. Buyuk geografik kashfiyotlar natijasida xalqaro savdo Evropa va Osiyodan keyin boshqa mintaqalarga tarqaldi. globus... Ular o'rtasida mahsulot almashinuvi jahon bozorining shakllanishiga olib keldi. Bu bozorning yanada kengayishiga transportning rivojlanishi yordam berdi. Dengiz transporti barcha qit'alarni bir -biri bilan bog'lagan. XIX asrning ikkinchi yarmida. temir yo'llarning uzunligi tez o'sdi, bu qit'alarning ichki qismini bog'ladi va Geynrix Geynning obrazli ifodasi bilan "makonni o'ldirdi". Ammo jahon iqtisodiyotining shakllanishida asosiy rol 18-19-asrlarning oxirida paydo bo'lgan yirik mashinasozlik sanoatiga tegishli edi. bir qator G'arbiy Evropa mamlakatlari va AQShda ulardagi sanoat inqiloblaridan keyin. Natijada, jahon iqtisodiyoti oxirida shakllandi XIX- erta XX asr. yirik mashinasozlik, transport va jahon bozorining rivojlanishi natijasida. Jahon iqtisodiyoti- jahon iqtisodiy aloqalari bilan bir -biriga bog'langan, dunyoning barcha mamlakatlarining tarixan shakllangan milliy iqtisodiyotlari majmui. Geografik mehnat taqsimoti kontseptsiyasini chuqur va har tomonlama ishlab chiqqan N.N.Baranskiy uni iqtisodiy geografiyaning asosiy tushunchasi deb atadi. Geografik (hududiy) mehnat taqsimoti insoniyat jamiyatining rivojlanishining muqarrar natijasidir, tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning o'sishi bilan bog'liq. Uning muqarrarligi, alohida hududlar o'rtasida har doim farq borligidan kelib chiqadi: birinchidan, ichida geografik joylashuvi, ikkinchidan, ichida tabiiy sharoitlar va resurslar, uchinchidan, ijtimoiy -iqtisodiy sharoitda - rivojlanish darajasi, iqtisodiyotning tuzilishi, mehnat resurslari, tarixiy an'analar va h.k. Bunday farqlar, sanoat va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining ko'p turlari, go'yo, ma'lum hududlarga biriktirilganligiga olib keladi. Bu individual shaxsga tegishli iqtisodiy rayonlar, shuningdek, xalqaro geografik mehnat taqsimoti bilan bog'liq bo'lgan butun mamlakatlarga. U qadimda paydo bo'lgan, lekin jahon iqtisodiyotining paydo bo'lishi bilan butun dunyoni qamrab olgan. Xalqaro geografik mehnat taqsimoti ayrim mamlakatlarning tovar va xizmatlarning ayrim turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashishi va keyinchalik ularni almashishida namoyon bo'ladi. Vaqt o'tishi bilan xalqaro geografik mehnat taqsimoti o'zgaradi. Xalqaro ixtisoslashuv sohasi - bu geografik mehnat taqsimoti natijasidir. Ayrim mamlakatlarning mahsulot va xizmatlarning ayrim turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi ularni ishlab chiqaruvchi mamlakatning shaxsiy ehtiyojlaridan sezilarli darajada oshib ketishini o'z ichiga oladi. U xalqaro ixtisoslashgan tarmoqlar, ya'ni asosan eksportga yo'naltirilgan va birinchi navbatda xalqaro geografik mehnat taqsimotida mamlakatning "yuzini" aniqlaydigan tarmoqlarning shakllanishida aniq ifodasini topadi. Yaponiya avtomobil ishlab chiqarish bo'yicha dunyoda birinchi yoki ikkinchi o'rinda turadi. U ishlab chiqarilgan avtomobillarning deyarli yarmini boshqa mamlakatlarga eksport qiladi. Avtomobil sanoati uning xalqaro ixtisoslashuvining bir tarmog'idir. Kanada don yig'ish bo'yicha dunyoda ettinchi, eksport bo'yicha esa ikkinchi o'rinda turadi. Don yetishtirish uning xalqaro ixtisoslashuvining bir tarmog'idir. O'z navbatida, xalqaro ixtisoslik tovar va xizmatlarning xalqaro almashinuvini taqozo qiladi. Bu almashinuv xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishida, yuk tashish soni va hajmining o'sishida, ishlab chiqarish joyi va iste'mol joyi o'rtasida har doim katta yoki kichikroq hududiy bo'shliq paydo bo'ladi. Xalqaro iqtisodiy integratsiya: mintaqaviy va tarmoqli guruhlar. Dunyoning barcha mamlakatlarini qamrab olgan holda, jahon iqtisodiyoti va xalqaro geografik mehnat taqsimoti so'nggi o'n yilliklarda unchalik keng emas, chuqurroq o'sib bormoqda. Ular murakkablashib, yangi shakllarga ega bo'ladilar. Xalqaro ixtisoslashuv va almashinuvning chuqurlashishi, bir qator mamlakatlarning milliy iqtisodiyotining, ayniqsa, yaqin "birlashishiga" olib keldi. Xalqaro geografik mehnat taqsimotining yangi, yuqori bosqichi - xalqaro iqtisodiy integratsiya shunday paydo bo'ldi. Bu mamlakatlarning alohida guruhlari o'rtasida kelishilgan davlatlararo siyosat olib borishga asoslangan, ayniqsa, chuqur va barqaror aloqalarni rivojlantirishning ob'ektiv jarayoni. XX asrning ikkinchi yarmida. mintaqaviy iqtisodiy integratsiya jahon iqtisodiyotining rivojlanish tendentsiyasiga aylandi, u tobora integratsiyalashgan iqtisodiy guruhlardan iborat. Eng muhimlari orasida beshta shunday guruhlanish bor. Osiyo-Tinch okeani mintaqasida bu birinchi navbatda Shtatlar assotsiatsiyasi Janubi-Sharqiy Osiyo(ASEAN) umumiy aholisi 400 milliondan ortiq bo'lgan ushbu mintaqadagi o'nta mamlakatni o'z ichiga oladi. Bu Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi (APEC) tashkiloti bo'lib, unga 21 davlat, jumladan, Rossiya ham kiradi. Shimoliy Amerika bu Shimoliy Amerika erkin savdo uyushmasi (NAFTA) bo'lib, uning tarkibiga AQSh, Kanada va Meksika kiradi, aholisi 400 million, dunyo yalpi ichki mahsulotining 1/4 qismidan ko'pini ta'minlaydi. Evropa Ittifoqidan farqli o'laroq, bu assotsiatsiyaning millatlararo organlari yo'q va u, birinchi navbatda, "umumiy bozor" dir. Nihoyat, ichida Lotin Amerika bu Lotin Amerikasi integratsiyasi uyushmasi (LAI) bo'lib, u mintaqadagi 11 mamlakatni birlashtiradi va a'zo davlatlarning "umumiy bozori" ni yaratishni o'z oldiga asosiy vazifa qilib qo'yadi. Jahon iqtisodiyotida mintaqaviy guruhlardan tashqari ko'plab iqtisodiy iqtisodiy guruhlar mavjud. Ulardan eng muhimi 11 mamlakatni birlashtirgan Neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti .