Ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi

14.1.1- jadval 
Tizimli siljishlarning ta’siri tahlil 
№ 
Ko’rsatkichlar 
A 
B 
Jami 
1. 
Sotishning hajmi, dona 
100000 
20000 
120000 
2. 
1-dona uchun narxi, so’m 
2000 
3000 
- 
3. 
Sotishdan tushgan daromad, ming so’m 
200000 
60000 
260000 
4. 
1-donaga bo’lgan o’zgaruvchan sarflar, so’m
1600 
1900 
- 
5. 
Sotishning butun hajmiga bo’lgan o’zgaruvchan 
sarflar, ming so’m 
160000 
38000 
198000 
6. 
Marjinal daromad, ming so’m 
40000 
22000 
62000 
7. 
Doimiy sarflar, ming so’m 
x 
x 
30000 
8. 
Sof foyda, ming so’m 
x 
x 
32000 
B mahsuloti 1-donasining sotishiga A mahsulotining 5 donasi to’g’ri keladi. Keyinchalik B 
mahsulotning x dona kritik nuqtasi va 5x- A mahsulotining miqdoriga shartli ravishda yo’l 
qyiladi. 
Joyiga qoyishda quyidagilarga ega bo’lamiz: 
(2000 x 5x) + 3000x - (1600x5x) - 1900x - 30000000 = 0 
10000 = 3000x - 8000x - 1900x - 30000000 = 0 
3100x = 30000000 so’m, 
x = 9677 dona - B mahsuloti 
9677 dona x 5 = 48385 dona- A mahsuloti, 
9677 dona + 48385 dona = 58062 dona Bva A mahsulotlari. 
Sotish hajmining kritik nuqtasi - 58062 dona, shundan 9677 dona B mahsuloti va 48385 
dona A mahsuloti hisoblanadi. 
Aytaylik, sotilgan mahsulot tizimining quyidagi o’zgarishlari sodir bo’ldi (14.1.2-jadvalga 
qarang).
 
14.1.2-jadval 
Tizimli siljishlarning ta’siri tahlil 
№ 
Ko’rsatkichlar 
A 
B 
Jami 
1. 
Sotishning hajmi, dona 
80000 
40000 
120000 
2. 
1-dona uchun narxi, so’m 
2000 
3000 
- 
3. 
Sotishdan tushgan daromad, ming so’m 
160000 
120000 
280000 
4. 
1-donaga bo’lgan o’zgaruvchan sarflar, 
so’m
1600 
1900 
- 
5. 
Sotishning 
butun 
hajmiga 
bo’lgan 
128000 
76000 
204000 

---

299 
o’zgaruvchan sarflar, ming so’m 
6. 
Marjinal daromad, ming so’m 
32000 
44000 
76000 
7. 
Doimiy sarflar, ming so’m 
x 
x 
30000 
8. 
Sof foyda, ming so’m 
x 
x 
46000 
Mahsulot tizimini taqqoslashda yuqori marjinal daromad bilan mahsulot hissasining 
ko’tarilganligini ko’ramiz, shuning uchun sof foyda ko’tarildi. Bunda, kritik nuqtani topamiz: 
(2000 x 2x) + 3000x - (1600 x 25x) - 1900x -30000000 = 0, 
4000x + 3000x - 32000x - 1900x – 30000000 = 0, 
1900x = 30000000, 
x = 15790 dona - B mahsuloti, 15790 dona x 2 = 31580 dona- A mahsuloti, 
15790 dona 31580 dona 47370 dona B va A mahsulotlari. 
Sotish hajmining kritik nuqtasi 47370 dona, shundan 15790 dona V mahsuloti va 31580 
dona A mahsuloti hisoblanadi. Natijani oldingi hisob bilan taqqoslab kritik nuqtaning hajm 
kamayishi tomoniga qarab 1015 donaga o’zgarganini belgilaymiz. Bu holda tabiiy holatdagi 
hajmi o’zgarmasdan qolganligi e’tiborni jalb qiladi. 
Demak, sotuvning umumiy hajmini nazorat qilishda ham tizimli siljishlarni tahlil qilish 
kerak, chunki u haqiqiy foydaning rejalashtirilganidan chetga chiqishini ko’rsatadi. Mahsulotni 
sotishni maksimallashtirish resurslar bilan ta’minlanganlik nuqtai nazaridan ham ko’riladi. 
Qo’shimcha ishlab chiqarish quvvatlari foydasiz bo’lishi mumkin. 
Marjinal daromad usuli- tenglama usulining har xilligi quyidagi formulaga asoslanadi:
Marjinal 
daromad 
= 
Sotishdan tushgan 
daromad 
- 
Sotishning hajmiga sarflangan 
o’zgaruvchan xarajatlar 
Bunda kritik nuqta, 
Kritik nuqta 
= 
Umumiy summadagi doimiy sarflar 
Birlikdan kutilayotgan marjinal daromad 
Bizning misolda bu quyidagicha bo’ladi: 
30000000 : 516700 = 58061 dona = 58062 dona, 
62 mln. so’m : 120000 dona = 516700 so’m. 
Marjinal yondashishda menedjer doimiy sarflar haqida ma’lumot oladi; ular umumiy marja 
bilan qoplanadimi yoki yo’qmi?
Mahsulotning har bir turidan marjinal daromadning hajmi haqida, har bir mahsluotning 
marjinalligi haqida ma’lumotlarni yig’adi va chuqur o’rganadi. Bizning misolda: 
A mahsuloti = 4002000 x 100 = 20 %, 
B mahsuloti = 11003000 x 100 = 36,7 %. 
Mahsulotning marjinalligi - bu daromadga (bahoga) foizli nisbatda bo’lgan mahsulot 
birligiga to’g’ri keladigan marjinal daromaddir. 

---

300 
Marjinal daromad narxni qayta ko’rib chiqish, ishlab chiqarilayotgan mahsulot 
assortimentini o’zgartirish, mahsulotni sotishni rag’batlantiruvchi mukofotlarning miqdorini 
o’rnatish, reklama kampaniyasini o’tkazish va boshqa marketing muomalalar bilan bog’liq 
bo’lgan boshqaruv qarorlari asosida yotadi. 
Grafik usul zararsizlik boyicha iqtisodiy va buxgalterlik modullarining grafiklarini tuzish 
asosida yalpi daromadning sotishga, xarajatlar va foydaning ishlab chiqarish hajmiga nazariy 
bog’liqligini aniqlaydi. 
Iqtisodiy modul asosan ishlab chiqarish hajmining o’sishi va pasayishi holatlarida 
o’zgaruvchan xarajatlarning hulqini yoritadi. Iqtisodchilar ikki turdagi ta’sirni ajratadilar: 
masshtabning o’suvchi va salbiy ta’siri. 
Masshtabning o’suvchi ta’siri- mahsulot birligiga bo’lgan o’zgaruvchan xarajatlar ishlab 
chiqarishning past darajalarida yuqori va ishlab chiqarishning ko’proq unumliroq darajasida 
tenglashadi. 
Masshtabning salbiy ta’siri- mahsulot birligiga bo’lgan o’zgaruvchan sarflar zaxiralarning 
taqchilligi va tanqis sharoitlar natijasida ishlab chiqarishning samarali darajasidan tashqarida 
tezda o’sib ketadi. 
Zararsizlikning buxgalteriya moduli- bu yalpi daromad bilan yalpi xarajatlarning ishlab 
chiqarish hajmining o’zgarishiga bog’liqligining chiziqli grafigidir. Tahlil uchun asos bo’lib 
zararsizlik (kritik) nuqtani hisoblash xizmat qiladi. Foyda maydoni bilan zararlar maydoni kritik 
nuqtadan o’nga va chapga tarqaladi (14.1.2-rasmga qarang).
Yalpi 
daromad va 
sarflar, m.s. 
Daromad 
C 
D 
B 
A 
K 
doimiy 
0
Mahsulot biriligi va sotish hajmi 
Zarar Kritik nuqtadagi hajmi Foyda