Islom banklari

Islom moliyasi

Bugungi kunda jahon iqtisodiyotida “islom banklari” nomi ostidagi muassasalar soni yildan yilga ko‘payib, aktivlari hajmi ham tobora oshib bormoqda. Yaratilganiga endi-endi yarim asrdan oshgan bu turdagi banklar nomusulmon o‘lkalarga qo‘yingki, musulmon jamiyatlardan ham ko‘ra tezroq va osonroq kirib borayotgani hech kimga sir bo‘lmay qoldi. Buning sababini turlicha izohlash mumkin. Masalan, ba’zi iqtisodchilar islom banklari faoliyatining real aktivlarga asoslanganini asosiy omil qilib ko‘rsatishsa, ba’zilari ularning moliyaviy inqirozdan holi ekanligini ro‘kach qilishadi. Va yana ba’zi olimlar bu kabi banklar jamiyat uchun zararli hisoblangan ko‘plab faoliyatlarni cheklashi haqida bahs yuritishadi. Bizning fikrimizcha bu omillarning barchasi ushbu banklarni hozirgi amaldagi an’anaviy banklar bilan solishtirganda bir qator afzalliklarini yuzaga keltirgan. Buning isbotini iqtisodiy tahlillar o‘tkazish orqali osongina ko‘rish mumkin. Islom banklari faoliyati Islom fiqhiga asoslangani bois ular ba’zi narsalar tijoratiga ruxsat bergan holda ba’zi narsalarni chekalshni talab etadi. Shunisi bilan ularni ma’lum bir davlatga olib kirish uchun ancha ter to‘kilishi kerak bo‘ladi.

Umuman olganda, an’anaviy banklar yetakchilik qilayotgan har qanday o‘lkad birdaniga islom banklari faoliyatini yo‘lga qo‘yish oson ish emas, albatta. Lekin shunga qaramay bu ishni muvaffaqiyatli amalga oshirgan Malayziya, Buyuk Britaniya, BAA va Saudiya Arabistoni kabi bir nechta mamlakatlarni tilga olishimiz mumkin. Shu bilan birga, ba’zi mamlakatlarda hukumat boshqaruvidagi demokratiyaning nomiga ekanligi, ya’ni aslida byurokratik tizim ustuvor ekanligi evaziga ko‘plab sa’y-harakatlar bekor ketmoqda. Va yana boshqa birilarida esa islom banklari faoliyatini olib kirishdagi xatokamchiliklar va nojoiz amaliyotlar sababidan ko‘plab ishbilarmonlarning sohaga bo‘lgan qiziqishi va ishtiyoqi so‘nib, hafsalasi pir bo‘lgani ham haqiqat. Shularni inobatga olgan holda, O‘zbekistonga islom bankchiligi va islomiy moliyaviy faoliyatni olib kirishda har tomonlama o‘ylab, iqtisodiy va moliyaviy tahlillar o‘tkazib, kerak bo‘lsa xorijiy tajribalarni chuqur o‘rganib, oshirish talab etiladi. Shu nuqtai nazardan ushbu maqolada ham islom banklari faoliyatini joriy etishda Misr tajribasi va unda yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklar o‘rganilib, ulardan kerakli xulosa chiqarish uchun bir qator foydali ma’lumotlar yoritib berilgan.

Misrda islom bankchiligi va islom moliyasi faoliyati bo‘yicha ma’lum bir maxsus qonunchilik mavjud emas. Shu paytgacha amalda bo‘lib kelayotgan islom banklari va an’anaviy banklarning islomiy sho‘balari Misr Markaziy Banki (CBE) tomonidan taqdim qilinadigan litsenziya asosida faoliyat yuritishadi. Islom banklari mahsulotlarini taklif qilish uchun Misr Markaziy Bankidan, sukuk va takaful kabi non-banking islomiy moliyaviy mahsulotlarni taklif qilish uchun esa Misr Moliyaviy Nazorat Ma’muriyati (EFSA) tomonidan litsenziya olinishi kerak. Buxgalteriya borasida esa hanuz AAOFI standartlari joriy qilinmagan va amalda Misr Buxgalteriya Standartlari qo‘llanilib kelmoqda. Soliq va soliqqa tortish bo‘yicha ham soha faoliyati uchun ma’lum bir mezon yoki qonunchilik ishlab chiqilgan emas. Ya’ni bankchilik faoliyati va moliyaviy faoliyat yuritadigan har qanday yuridik shaxs qonunda belgilangan tegishli soliq to‘lovlarini to‘lashga majbur. Soha yuzasidan kelib chiqadigan har qanday kelishmovchilik va ziddiyatlarni ko‘rib chiqish uchun ham alohida sud yoki shunga o‘xshash huquqni himoya qiluvchi maxsus tashkilot mavjud emas. Bu borada hukumat sudlariga murojaat qilinadi. Shunga qaramay Misr tajribasi va unda yo‘l qo‘yilgan xatolarni o‘rganib, chuqur tahlil qilish islom banklari faoliyatini milliy iqtisodiyotga tatbiq qilmoqchi bo‘lgan har bir mamlakat uchun ko‘plab foydalarni taqdim etadi. Umuman olganda Misrda bankchilik bo‘yicha asosiy amaldagi qonun 1975-yilda (Law 120/1975) qabul qilingan bo‘lib, unga ko‘ra banklar 3 turga ajratiladi:

1) tijorat banklari (omonatlar qabul qiladi va bir qator turli amaliyotlarni moliyaviy ta’minlaydi);

2) biznes va investitsiya banklari (yangi bizneslarni rag‘batlantirish va investitsiyalarni moliyalashtirish kabi o‘rta va uzoq muddatli amaliyotlarni amalga oshiradi);

3) maxsus banklar (iqtisodiy faoliyatning ma’lum turiga xizmat qiluvchi amaliyotlarni amalga oshiradi va yana ular talabga ko‘ra omonatlarni ham qabul qilishi mumkin). Qayd etish kerakki, banklarning bu tarzda diversifikatsiya qilinishi bank sohasidagi katta islohatga ochilgan dastlabki qadamlardan edi. Lekin mamlakatdagi ilk islom bankchiligi harakati ushbu qonun qabul qilinishidan 10 yilcha oldin boshlanganiga qaramay, yuqoridagi tasnifda islom banklari alohida ajratilmagan. Misr islom banklari faoliyatini boshlab bergan va kelgusi islom banklarining tashkil etilishi uchun tajriba vazifasini o‘tagan eng dastlabki davlat bo‘lishiga qaramay, uzoq vaqt davomida hukumatdagi siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlar natijasida mazkur soha rivojlanmasdan qolib ketdi va natijada hozirda soha faoliyati unchalik ham qoniqarli darajada emas. Bugunga kelib Misrda umumiy 40 ga yaqin bank faoliyati mavjud bo‘lib, ulardan 3 tasi to‘laqonli Islom banklari hisoblanadi va o‘zida islom darchalarini joriy qilgan an’anaviy banklar soni Association) ma’lumotlariga ko‘ra, 2017-yilda Islom banklari aktivlari 12,8 mlrd atrofidagi AQSh $ ni tashkil etgan va bu ko‘rsatkich oldingi yilga nisbatan 10,24% ga ko‘pligi qayd etilgan. Islom bankchiligi ulushi esa Misrning umumiy bank sektorida 6 % ga teng bo‘lgan. Misrda islom bankchiligining paydo bo‘lishi 3 xil bosqichda amalga oshdi: avvalo davlat va xususiy islom banklari yaratilishi, keyinchalik an’anaviy banklarda islomiy sho‘balar tashkil etilishi va so‘ngi jarayon norasmiy islomiy moliyaviy tashkilotlarning faoliyat boshlashi bilan bog‘liq. Dastlab tashkil etilgan davlat islom banklariga Meet Ghamr Banki (MGB) va Nasser Ijtimoiy Banki (NSB, 1971-yilda) kiradi. Meet Ghamr Banki dunyo islom bankchiligidagi ilk islomiy bank deya e’tirof etiladi. MGB bankining sezilarli muvaffaqiyatiga qaramasdan Hukumat bankni zudlik bilan nazorat ostiga olish kerak deb hisobladi. Ushbu nazoratga olish Hukumatning ikkita asosiy xavotiriga yechim edi. Birinchidan, bank qolgan moliyaviy tashkilotlar tomonidan e’tiroz bildirilgan qoidalar ostida amaliyot yuritayotgandi. Hukumat bunday qarshilik omma orasida qaysi biri Islomiy va qaysinisi Islomiy emas kabi tushunmovchilikka olib kelishidan va bu yetakchi bo‘lgan an’anaviy banklarning faoliyatiga ta’sir qilishi mumkinligidan cho‘chidi.

Ikkinchidan, hukumat o‘zining sotsialistik mafkurasi va markaziy rejalashtirishga asoslangan iqtisodiyot boshqaruviga bank faoliyatidagi xavfni sezdi. Sotsialistik davrda, kapitalistik model va Islomiy xarakterning qorishuvi hisoblangan bir bank tabiiyki hukumat aralashuvi uchun xavf edi. Natijada MGB banki o‘z faoliyatidagi avtonomlikni yo‘qotdi va oxir oqibat 1968-yilga kelib yopib tashlandi. MGB bankning tajribasidan foydalangan Nasser Ijtimoiy banki (NSB) doimiy ravishda o‘z qoidalarini buzib kelgani qayd etilgan. Bank boshqa moliyaviy muassasalar bilan bir qator foizga asoslangan o‘tkazmalarni amalga oshirganligi va yana u bir qancha fondlarni an’anaviy banklarda foizli qaytim asosida saqlagani ma’lum bo‘ldi.
Bunday muammo asosan an’anaviy tizimda faoliyat yuritayotgan Islom banklari holatiga tegishli. Umumiy olib qaraydigan bo‘lsak, NSB rahbariyati Islom bankining ro‘li va uning o‘ziga xos qoidalari borasida to’liq ishonchni oqlay olmadi. Misrda dastlab 90-yillarda ikkita xususiy Islom banki mavjud edi. Eng birinchi xususiy Islom banki Misrning Faisal Islom banki (FIBE) bo‘lib, u o‘z faoliyatini 1979-yilda boshladi. 1977-yildagi 48-sonli maxsus akt bankka barcha hukumat organlaridan mustaqil ravishda va shu bilan birga, Markaziy Bankning nazorati ostida faoliyat yuritishni ta’minlab berdi. Bank 1974-yildagi 43-sonli Investitsiya to‘g‘risidagi qonunga muvofiq bir qator imtiyozlarga ega bo‘ldi va o‘z navbatida ushbu qonun orqali yana ham ko‘proq soliq imtiyozlarini qo‘lga kiritdi. 1993-yilga kelib bankning yirik shaharlardagi filiallari soni 14 taga yetdi. Ikkinchi xususiy islom banki esa 1974-yildagi 43-sonli Investitsiya to‘g‘risidagi qonunga muvofiq 1980-yilda tashkil etilgan va o‘z faoliyatini 1981-yildan boshlagan Investitsiya va Taraqqiyot Islom Xalqaro Banki (IIBID) edi. 1990-yilga kelib yirik shaharlarda bankning 7 ta filiali mavjud edi va yana 4 ta filial qurulish jarayonida edi. Quyidagi jadvalda ushbu ikkala Islom bankining o‘z faoliyatlarining dastlabki besh yilida omonatlar hajmining misli ko‘rilmagan yuqori o‘sish darajalari haqida bilib olamiz.