Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti nodira nishonova

Mantiq fanining yo‘nalishlari. Tafakkur ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, uni turli xil tomonidan, xususan, mazmuni va shakli (strukturasi) bo‘yicha, tayyor holida yoki kelib chiqishi va taraqqiyotida olib o‘rganish mumkin. Bularning barchasi mantiq ilmining vazifasini tashkil etadi, uning turlicha metodlardan foydalanishiga, har xil yo‘nalishlarga ajralishiga sabab bo‘ladi.
Tafakkurni o‘rganishda qanday metodlarni qo‘llashiga qarab formal mantiq va uning rivojining hozirgi bosqichi bo‘lgan simvolik mantiq (strukturaviy metod), matematik mantiq (matematik metodlar), dialektik mantiq (dialektik metod) va boshqalarni ajratish mumkin.
Formal mantiqning predmeti va strukturasi. Formal mantiq tafakkurning strukturasini fikrning konkret mazmuni va taraqqiyotidan chetlashgan holda, nisbatan mustaqil ravishda Bunda u yuqorida qayd etib o‘tilgan tafakkur mazmuni va shakli (strukturasi)ning o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgani holda, bir-biridan nisbiy mustaqil holda mavjud bo‘lishi va Shuning uchun ham tafakkur shaklini (strukturasini) alohida tadqiqot obekti sifatida olib o‘rganish mumkinligi faktiga tayanadi. Uning diqqat markazida muhokamani to‘g‘ri qurish bilan bog‘liq qoidalar va mantiqiy amallarni muhokama etish yotadi.
Formal mantiqqa to‘g‘ri tafakkur shakllari va qonunlarini o‘rganuvchi falsafiy talimot, deb tarif bersak bo‘ladi.
Morris Koen va Yernest Nagellar fikricha, “Mantiqni turli xil asoslarning adekvatligi va isbotlash kuchi masalasini tadqiq etadi deb aytish mumkin. Lekin ananaga ko‘ra, u isbotlash nimadan tashkil topishini(yani, strukturasini-M.Sh.) o‘rganadi, yani yetarli va rad etib bo‘lmaydigan asoslar bilan ish ko‘radi” . Mazkur qarashning, Aristotel tomonidan yaratilgan mantiq o‘zagini sillogistik nazariya va u bilan bog‘liq isbotlash to‘g‘risidagi talimot tashkil etadi, degan fikr bilan hamohangligini payqab olish qiyin emas.To‘g‘ri, xulosa chiqarish va isbotlash formal mantiqning asosiy muammosi hisoblanadi, chunki u o‘z ichiga tushuncha, mulohazalarni oladi. Ayni paytda, ular maxsus tadqiq qilinmasa, mohiyati ochilmaydi, ko‘p tomonlari nomalumligicha qoladi. Buningsiz zamonaviy mantiq, xususan, predikatlar hisobini tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Shuni ham alohida takidlash joizki, formal mantiq hozirgi paytda o‘zining maxsus formallashgan tiliga, to‘g‘ri muhokama yuritish uchun zarur bo‘lgan samarali mantiqiy metodlari va usullariga, konseptual vositalariga ega.
Formal mantiqning boshqa fanlar bilan aloqasi. Formal mantiq tafakkurni o‘rganuvchi boshqa fanlar, ayniqsa, falsafa, psixologiya bilan bog‘langan. Xususan,“psixologiyaga oid bilimlarsiz mantiqiy nazariyalarni xato va anglanmaydigan mulohazalardan soqit qilib bo‘lmaydi” .
Mantiqning falsafa umumnazariy masalalari bilan aloqadorligi shunda ko‘rinadiki, “mantiqiy munosabatlar o‘z holicha borliqda mavjud predmet va hodisalar determinatsiyasini yani o‘zaro taqozalanganligini aniqlash uchun yetarli emas, lekin u predmetlarning mumkin bo‘lgan turli birikmalari determinatsiyalarining har birida qatnashadi” .
Mantiqning bosh maqsadi — asosli xulosa chiqarish turlarini asossiz xulosa chiqarishlardan farqlashdan iborat. Biroq mantiqning vazifasi bu bilangina cheklanmaydi. Lokk davridan buyon mutafakkirlar bilimning umumiy tabiati va inson ongi haqiqatni anglashi mumkin bo‘lgan usullar haqida spekulyativ diskussiyalar olib borishadi. Biz bunday bahs munozaralarni muhim emas deb hisoblaymiz. Metafizika, ratsional psixologiya yoki yepistemiologiya va psixologiya tadqiq etadigan masalalar muayyan darajada mavhumdir va noaniqdir. Shuning uchun ham shubha ostida qoladi. Lekin metafizika yani falsafa muhokama yuritishning umumiy asoslarini, qonuniyatlarini tadqiq yetishi bilan mantiqqa yaqin turadi, uning qoidalarining zaruriy metodologik asosini tashkil etadi.
Boshqa har qanday fan singari mantiq haqiqatga erishish ga qarab yo‘naltirilgan. To‘g‘ri xulosalash malakasi johil kishida ham bo‘lishi mumkin. To‘g‘ri xulosalash haqiqatga erishish ning zaruriy qismi hisoblanadi. Bu jarayonda mantiqning ishtiroki tabiiyki fan doirasini muayyan darajada kengaytiradi.
Formal mantiqning matematika, grammatik bilan bog‘liqligi yaxshi malum. Buni matematik mantiq noklassik mantiqning turli yo‘nalishlari mavjudligi tasdiqlaydi. Shuningdek, uni formal mantiqning Qadimgi davrda grammatika, matematika bilan uzviy bog‘liq holda shakllangani, ularning ko‘p umumiy xususiyatlarga egaligi ham ko‘rsatadi. Matematika predmetlarni “hisoblash” va “chizish”, grammatika ularni o‘z “nomi” bilan atash va gaplarni to‘g‘ri qurish, mantiq gap (til ifodasi) orqali bildirilgan mulohazalarni aniqlashtiradi va to‘g‘ri xulosa chiqarishga o‘rgatadi. Predmet haqida fikr bildirish uchun inson uning qaysi sinfga mansubligi, bu sinfni qanday va qancha predmetlar hosil qilishi (arifmetikaning vazifasi), ularga qanday nom berilishi (grammatika vazifasi) va ular to‘g‘risidagi mulohazalar, xulosalar qanday qurilishi (mantiq vazifasi) to‘g‘risida malumotlarga ega bo‘lishi kerak.