Islomdan oldin Arabistonda ijtimoiy-siyosiy holat. Islom dinining vujudga kelishi. Islom dini ta’limoti

7-mavzu. ISLOM DINI TARIXI VA TA’LIMOTI


Reja

1. 
   Islomdan oldin Arabistonda ijtimoiy-siyosiy holat.
   
2. 
   Islom dinining vujudga kelishi.
   
3. 
   Islom dini ta’limoti.
   
4. 
   Islom dinining asosiy yo‘nalishlari va mazhablari
   

Asosiy adabiyotlar:

1. 
   Диншунослик асослари: ўқув қўлланма / Очилдиев А., Раҳимжонов Д., Усмонов И.. –Тошкент , Тошкент ислом университети , 2013. -320 б. –ВВК 86.2.
   
2. 
   Диншунослик асослари / Абдусамедов А.-Тошкент: Ўзбекистон, 1995. -253 б; -ВВК 86.3 я 73.
   
3. 
   Диншунослик асослари : ўқув қўлланмаси Нарбеков А.В., Ўтамуродов А.Ў., Арифджанов Э.Қ. –Тошкент: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2008. -240 б: -ВВК 86.3.
   
4. 
   Диншунослик: дарслик / Мўминов А., Йўлдошхўжаев Ҳ., Раҳимжонов Д., Комилов М., Абдусатторов А., Орипов А., Иброҳимов Н.И.. –Тошкент : Меҳнат, 2004.-296 б. –ВВК 86.3.
   

Qo’shimcha adabiyotlar:

1. 
   Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири Г` Таржима ва изоҳлар муаллифи Абдулазиз Мансур. – Т.: Тошкент ислом университети, 2009. – 517 б.
   
2. 
   Ислом энциклопедия, Зуҳриддин Ҳуснидинов таҳрири остида.”Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, -Тошкент: 2004, 31 б.
   
3. 
   Ислом ҳуқуқи.Олий ўқув юртлари учун дарслик. Раҳманов А.Р, Раҳманов А.Р. –Тошкент: “ТДЮИ” нашриёти, 2007, Б. 41.
   
4. 
   Пайғамбарлар тарихи исломият тарихидир. Раҳматуллоҳ қори Обидов. Иккинчи китоб. Тошкент, “Мовароуннаҳр”, 2005.
   
5. 
   Зуҳриддин Ҳуснитдинов. Ислом: йўналишлар, мазҳаблар, оқимлар. -Тошкент: -2000.
   
6. 
   Ҳужжатул-ислом Абу Ҳомид Ғаззолий. Иҳёу улумид-дин. Закот ва рўза сирлари. Учинчи китоб. “Мовароуннаҳр”, -Тошкент: 2005.
   
7. 
   Имом Абу Ҳомид Муҳаммад Ибн Муҳаммад Ал-Ғаззолий. Иҳёу улумид-дин. Ҳаж сирлари ва Қуръон тиловати одоблари. Тўртинчи китоб. “Мовароуннаҳр”,-Тошкент: 2004.
   

Islomdan oldin Arabistonda ijtimoiy siyosiy holat. “Johiliya” so‘zi arab tilida bilimsizlik, nodonlik ma’nolarini beradi. Islomdan avval arablar orasida “al-Vasaniyya” – ko‘pxudolik hukm surib, ular yakkaxudolik e’tiqodidan bexabar bo‘lganliklari sababli bu davr “johiliya” deb atalgan. Bundan tashqari xalq orasida qizlarni tiriklayin ko‘mish, mayxo‘rlik va boshqa axloqiy buzuqliklar keng yoyilgan edi. Ba’zi tadqiqotchilar johiliya davri yuz ellik-ikki yuz yil davom etgan degan fikrni bildiradilar. Biroq ushbu davrning muddati manbalarda aniq belgilanmagan.
Arabistonda har xil xudolarning timsollari – sanamlar qachon paydo bo‘lgani haqida muayyan tarixiy ma’lumotlar yo‘q. Ba’zi tarixchilarning xabar berishlaricha, Arabistonga birinchi bo‘lib sanam keltirib va unga ibodat qilishni boshlab bergan Amr ibn Luhay ismli shaxs bo‘lgan. U SHomga tijorat maqsadida tez-tez safar qilib turar edi. SHomda esa butparaslik, turli sanamlarga sig‘inish odatlari ancha avval shakllangan edi. Arabistonning turli erlarida muayyan sanamlarning qarorgohi mavjud bo‘lib, ular ziyoratgohlar sifatida ma’lum edi. Makka Arabistonning diniy markaziga aylangach, u erdagi Ka’ba sanamlar to‘plangan joyga aylanib qoldi. Islom arafasida arablar orasida butparastlik shunchalik avjida ediki, hatto har bir xonadonning o‘z sanami bo‘lgan.
Ibn al-Kalbiyning arab ko‘pxudoligiga bag‘ishlangan “Kitob al-asnom” (“Butlar kitobi”) asarida tilga olingan datlabki besh sanam (ayol xudo timsoli) Vadd, Suvo‘, YOg‘us, Yo‘uq, Nasr bo‘lib, Qur’onda ham zikr qilingan (Nuh surasi, 22-23-oyatlar). Qur’onda zikr qilingan eng qadimgi sanamlar jumlasiga Lot, Manot, va Uzzo ham kiradi. Johiliya arablarining tasavvurida bu uchala sanam ham ayol xudolar bo‘lgan.
Islomdan oldin Arabistonning ko‘p joylarida yahudiy jamoalari mavjud bo‘lgani haqida ma’lumotlar ko‘p. YAhudiylar bilan birga Arabiston yarim oroliga yahudiy dini ham kirib keldi. Arabiston yahudiylari haqida, asosan, Qur’on, hadis, tafsir, siyra va tarix kitoblari xabar beradi. Bu mavzuga aniqlik kiritadigan hozirga qadar topilgan hujjatlarning eng qadimiysi YAngi Bobil podshohi Nabonidga (mil. av. 555-539 y.) tegishli xronikadir. Unda aytilishicha, miloddan avvalgi 552-542 yillar SHimoliy Arabistondagi Teyma shahrini o‘ziga poytaxt qilib olgan Nabonid bu erdagi shaharlarni o‘zlashtirish maqsadida Bobildan talaygina aholini ko‘chirgan. Ular orasida ko‘pchilikni yahudiylar tashkil qilgan. Ma’lumki, bundan oldinroq (mil. av. 586 y.) Navuxodonosor II Quddusni zabt qilganida salkam 30 ming yahudiyni asir qilib, Bobilga keltirgan va “Bobil asirligi” 50 yil davom etgan. SHundan so‘ng ham ba’zi yahudiylar Falastinga qaytmay Bobilda qolib ketganlar.
Arabiston yarim orolida yahudiylik bilan bir qatorda xristianlik dini ham tarqalgan edi. Xristianlar bu erda keng targ‘ibotchilik ishlarini olib borar edilar. Ular Arabistonga qachon kirib kelganligi noma’lum. Tarixiy manbalarda xabar berilishicha, qul savdosi bu erga xristianlarning kirib kelishida asosiy omillardan biri bo‘lgan. Vizantiya viloyatlari va O‘rta er dengizi orollaridan keltiriladigan oq tanli erkak-ayol qullar odatda uy ishlari va hunarmandchilik ishlariga jalb qilinar edi. SHahar boylari chiroyli xristian qizlarni o‘zlariga joriyalikka olar, ular ona bo‘lganlaridan keyin ozod qilar edilar. Masalan, Makkadagi Banu Maxzum urug‘ining boylari qo‘l ostida yunonistonlik joriyalar ko‘p bo‘lgan.
Johiliya jamiyatida o‘zlarining katta bobolari Ibrohim (a.s.) dinini saqlab qolgan bir jamoa kishilar “haniflar” deb atalar edilar. Ular sanamlarga sig‘inmas, balki yagona xudoga ibodat qilar edilar. Haniflar ochiqdan-ochiq butparastlarni tanqid qilar edilar. Bu tanqidlar, tabiiyki, zodagonlarga yoqmas edi. SHuning uchun ham ular bir erda muqim turmay, o‘lka bo‘ylab ko‘chib yurishga va qalandarona hayot kechirishga majbur bo‘ldilar. Ushbu toifa kishilardan Zayd ibn Amr, Varaqa ibn Navfal, Ubaydulloh ibn Jahsh, Usmon ibn Huvayris, Quss ibn Sayidolarni keltirish mumkin.
Islom dinining vujudga kelishi. Islom jahon dinlari ichida eng yoshi hisoblanadi. “Islom” – (arabcha - “bo‘ysunish”, “itoat etish”) – Allohga til bilan imon keltirib, dil bilan tasdiqlash, uning ko‘rsatmalariga bo‘ysunishni anglatadi.
Muhammad payg‘ambar hayoti. Muhammad ibn Abdulloh ibn Abd al-Muttalib Arabiston tarixida “fil voqeasi” nomi bilan mashhur jangdan 50 kun keyin tavallud topgani haqida ilk islom manbalarida xabar beriladi. Misrlik astronom Mahmud poshoning ta’kidlashicha, Payg‘ambarning tavallud sanasi milodiy 571 yil 21 aprelga to‘g‘ri keladi. Otalari Abdulloh o‘z o‘g‘li Muhammad tug‘ilmasidan oldin savdo ishi bilan SHomdan qaytayotib YAsribda (hozirgi Madina shahrida) vafot etgan. Onalarining ismi Omina bint Vahb bo‘lib, Banu Zuhra urug‘idan edi.
Manbalarda Payg‘ambarning tavallud kunlarida turli mo‘‘jizalar ro‘y bergani haqida xabar beriladi. Ushbu hodisalar haqida ko‘plab tarixchilar o‘z asarlarida rivoyatlar qoldirganlar. U kishining onalari homilador bo‘lganida tushida “Sen butun insonlarning ulug‘iga homlador bo‘lding, u dunyoga kelgach, ismini Muhammad qo‘ygin” degan ovoz eshitdi. SHunga ko‘ra tug‘ilgan paytlarida bobolari “Muhammad”, ya’ni “g‘oyat maqtovli” degan ismni qo‘ydilar. Islom ta’limotiga ko‘ra, Muhammad payg‘ambar nomlari zikr etilganda “sallallohu alayhi vasallam” (qisqacha: s.a.v.: “unga Allohning rahmat va salomi bo‘lsin”) yoki “alayhis-salom” (qisqacha: a.s.: “unga salom bo‘lsin”) iborasi hurmat yuzasidan aytiladi..
Arablarda bola sog‘lom va ziyrak bo‘lib o‘sishi uchun sahroyi ayollardan sut-ona topib emizish odati bor edi. Ana shu odatga ko‘ra, Muhammad (a.s.)ga Bakriy qabilasidan bo‘lgan Halima ismli ayol sut-ona bo‘ldi. Rasulullohni to‘rt yildan ortiq vaqt ichida emizgan Halimaning oilasiga baraka yog‘ilib turgan edi.
Besh yoshli Muhammad o‘z onasi Omina bilan birgalikda YAsribga ota qabrini ziyorat qilish uchun boradilar. Bu safardan qaytib kelayotganlarida Abvo degan joyda onalari Omina vafot etadi. Makkaga otalarining cho‘risi Ummu Ayman bilan birga etib keladilar. SHundan so‘ng Muhammadni sakkiz yoshgacha bobosi Abdulmuttalib o‘z qo‘lida tarbiyaladi. Abdulmuttalib o‘z nevarasi Muhammadni juda yaxshi ko‘rar edi. SHuning uchun o‘zi hastalanib, o‘lim to‘shagida yotgan paytda o‘g‘illari orasida eng saxovatli va mehribon bo‘lgan Abu Tolibni chaqirib, Muhammadni o‘z qaramog‘iga olishni buyuradi. Otasi vafotidan so‘ng amakilari Abu Tolib o‘z otasining vasiyatiga binoan Muhammadni o‘z qarmog‘iga oldi.
Payg‘ambar yoshlik chog‘larida ikki marta SHomga, bir marta YAmanga karvon bilan birga safarga chiqdilar. SHomga birinchi marta 12 yoshga to‘lganda, ikkinchi marta 25 yoshga, YAmanga 17 yoshga to‘lganda safar qildilar. 12 yoshga etganda amakilari Abu Tolib SHomga safarga otlandi. Eng yaqin kishisidan ayrilib qolish Muhammadga qattiq ta’sir qilib, ma’yus qolganini ko‘rgan Abu Tolib bolani birga olib ketishga jazm qildi.
Ularning karvoni SHom yo‘lidagi Busro nomli mavzeda to‘xtadi. YAhudiylarning olimlaridan Buhayro ismli bir rohib uzoqdan karvonning kelishini kuzatib turar edi. Ko‘rdiki, karvon bilan birga bir bulut ham kelayapti. Karvon bir daraxt ostiga to‘xtadi. Bulut ham o‘sha daraxt tepasiga qo‘ndi. Buhayro darhol bir ziyofat tayyorladi. Abu Tolibni sheriklari bilan ibodatxonaga taklif qildi. Muhammad (s.a.v.) haqidagi ma’lumotlarni bilib olish uchun bir necha savollar berdi. Olgan javoblaridan hayratlangan Buhayro Muhammadning ikki kuraklari o‘rtasidagi payg‘ambarlik muhrini ochib ko‘rdi. SHundan so‘ng Abu Tolibga Muhammadning porloq kelajak egasi ekanini bashorat qildi va uni ehtiyot qilishni uqtirdi.
Islom dini ta’limoti. Islomning asosiy manbasi bo‘lmish Qur’oni karim VII asrda nozil bo‘lgan. Muhammad (a.s.) avvalgi payg‘ambarlar ishini davom ettirgan, ular dinini qayta tiklagan, qiyomat oldidan yuborilgan oxirgi payg‘ambar – Nabiy va Rasul deb tan olinadi.
Nabiy – arab tilidan tarjimasi “xabarchi”, “xabar etkazuvchi” ma’nolarini beradi. Payg‘ambarlar orasida ularga Alloh tomonidan alohida kitob va shariat nozil qilinmagan va avvalgi payg‘ambarning kitob va shariatini insonlarga o‘rgatib, targ‘ib qilganlari nabiylar deb ataladi (Ismoil, Ishoq, YA’qub, Zakariyo kabi).
Rasul – arab tilida elchi ma’nosini anglatadi. Alloh tomonidan alohida kitob va shariat berilgan payg‘ambarlar rasullar darajasiga erishgan hisoblanadi. Masalan, Ibrohim, Muso, Iso kabilar. Ibrohimga yuzta sahifa, Musoga Tavrot va Isoga Injil nomli kitoblar nozil qilingan bo‘lib, shu bilan birga o‘zlariga xos shariat ham berilgan. Muhammad (a.s.) ham kitob va shariat berilgan payg‘ambarlardan bo‘lib, unga Qur’oni karim nozil qilingan va unda maxsus shariat berilgan.
Musulmon bo‘lishning asosiy sharti imon keltirish hisoblanadi. “Imon” so‘zining lug‘aviy ma’nosi “ishonmoq”, “tasdiqlamoq bo‘lib”, istilohda esa “La ilaha illallohu Muhammadun rasululloh” (“Allohdan o‘zga iloh yo‘q va Muhammad uning payg‘ambari”) kalimasini til bilan aytib, dil bilan tasdiqlash demakdir. Imonning etti sharti bor. Ular:
Allohning borligi va birligiga imon keltirish, ya’ni Allohning Qur’oni karimda va Muhammad (a.s.) hadislarida bayon qilingan barcha ismlari va sifatlariga imon keltirish;
Farishtalar – Allohning nurdan yaratgan, uning buyruqlarini so‘zsiz bajaruvchi, uning amridan tashqari chiqmaydigan xos bandalari deb ishonish;
Ilohiy kitoblarga imon keltirish: Alloh taolo Muhammad (a.s.)ga Qur’onni yuborganidek, boshqa payg‘ambarlarga ham kitoblar yuborgan. Ulardan bizga ma’lum bo‘lganlari: Ibrohim (a.s.) “Sahifalari”, Muso payg‘ambarga berilgan “Tavrot”, Dovud payg‘ambarga berilgan “Zabur” va Iso payg‘ambarga berilgan “Injil” kitoblaridir;
Payg‘ambarlar – Alloh taolo tomonidan insonlarga to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatish uchun yuborgan elchilari, deb imon keltirish. Barcha payg‘ambarlar bir-birlarining ishlarini davom ettirgan bir zanjirning bo‘g‘inlari hisoblanadilar. Qur’onda 25 payg‘ambarning nomlari zikr etilgan. Hadislarda payg‘ambarlarning umumiy soni 124 ming ekani bayon qilingan;
Oxirat kuniga ishonish: dunyoning ibtidosi bo‘lgani kabi uning intihosi ham bor, bu dunyo – insonlar uchun sinov maydoni, bu dunyoda qilingan savob ishlar uchun mukofot, gunoh ishlar uchun jazo beriladigan oxirat hayoti mavjud deb ishonish;
Taqdirga – insonga etadigan yaxshilik va yomonlik Allohdan deb e’tiqod qilish;
O‘lgandan keyin qayta tirilishga ishonish. Islom ta’limotiga ko‘ra, qiyomat kuni bo‘lganda barcha insonlar qabrlaridan turadilar va mahshargoh maydoniga yig‘iladilar. U erda barcha odamlar dunyodagi amallariga qarab mukofot (jannat) yoki jazo (do‘zax)ga mahkum etiladilar.
Islom dinining besh asosiy rukni bor: 1. Imon, ya’ni shahodat (arabcha–guvohlik berish); 2. Namoz o‘qish; 3. Zakot (arabcha – poklash, o‘sish, ortib borish); 4. Ro‘za tutish; 5. Haj – qodir bo‘lgan kishi uchun umrida bir marta Makka shahridagi Ka’bani ziyorat qilish va ushbu ibodat o‘z ichiga oladigan arkonlarni ado etish.
Islomdagi ilk bo‘linish. Islomdagi bo‘linishlarning birlamchi zamini Muhammad (s.a.v.) vafotlaridan boshlangan edi. CHunki musulmon jamoasiga endi kim boshchilik qiladi, degan masalada barchaning fikri bir xil emasdi. Bunga sabab musulmonlarning marhum yo‘lboshchisi tomonidan jamoaga keyingi rahbar kim bo‘lishi ochiq-oydin ko‘rsatilmaganida edi. Ammo Payg‘ambarga “Xalifa” (o‘rinbosar) bo‘lishga sahobiy Abu Bakr Siddiq uchun alohida “ishora” bo‘lgani manbalarda qayd etilgan. Payg‘ambar alayhis-salom vafotlari arafasida Abu Bakr Siddiqning namozda musulmonlarga imomlik vazifasini o‘tab berishga bergan ko‘rsatmalari yirik sahobiylar tomonidan mazkur “ishora” sifatida qabul qilingan edi.
Ilk ikki xalifa davrida musulmonlar orasida birlikka erishilgan bo‘lsa, xalifa Usmon ibn Affon davriga kelib jamoa orasida fitnalar paydo bo‘ldi. Usmon (r.a.)ga uyushtirilgan suiqasd ham ana shu fitnalarning natijasi edi. Xalifa qatl etilgach, uning o‘rniga Ali ibn Abu Tolib (r.a.) saylandi.
Hazrat Ali (r.a.) qo‘shini tarkibida sobiq xalifa Usmon (r.a.) qotillarining borligi ba’zi musulmonlarning noroziligiga sabab bo‘ldi. Talha ibn Ubaydulloh, Zubayr ibn Avom va Mu’oviya ibn Abi Sufyon kabi sahobalar Aliga qarshi chiqib, bu holatni shunday talqin qildilar: “Ali qo‘zg‘olonchilarga qarshi kurashda Usmonga yordam bermadi, qodir bo‘la turib odamlarni bu ishdan qaytarmadi, bundan tashqari u xalifalik mansabiga ko‘tarilganidan keyin Usmonning qasosini olmadi, balki u Usmonni qatl etilishidan manfaatdor bo‘ldi”.
Bu uch sahobaning shunday fikr bildirishlariga sabab ularning har biri xalifalikka Alidan ko‘ra o‘zlarini loyiqroq deb hisoblab, agar bu mansabda o‘tirganlarida, jamiyatda ildiz otib borayotgan fitnalarni tomiri bilan yulib tashlashga qodir ekanliklarini da’vo qilardilar. Ular o‘z da’volari haq ekanligini turli yo‘llar bilan isbotlardilar: Talha va Zubayr Umar vafotidan oldin xalifa saylash xususida kengashga chaqirilgan olti kishidan birimiz... deyishsa, Muoviya esa Usmonga yaqin qarindosh va uning qasosini olishga loyiq ekanligini ro‘kach qildi.
Talha va Zubayr “al-Jamal” (“Tuya”) jangida halok bo‘ldi. SHundan so‘ng Ali o‘rniga xalifalikka da’vogarlardan birgina Muoviya ibn Abu Sufyon qoldi. 657 yili SHomda Muoviya va Ali o‘rtasida bo‘lib o‘tgan Siffin jangi musulmonlardan ikki guruhning ajralib chiqishiga sabab bo‘ldi. Bu guruhlar keyinchalik islomdagi ikki katta oqim – xavorij va shialarga aylandi.
Bu jangda Ali ibn Abu Tolib ortiqcha qon to‘kilishini istamay, qarshi tomon bilan o‘zaro bitim tuzib, urushni to‘xtatishga rozi bo‘ldi. Alining tutgan bunday murosasozlik siyosatidan uning qo‘shini orasidagi bir guruh kishilar norozi bo‘lib, ajralib chiqdilar.
Xuddi shu vaqtda yangi diniy oqim yuzaga keldi. YA’ni Aliga itoat etishdan bosh tortganlar “Xavorij” deb, Muoviyaga qo‘shilmay Ali atrofiga to‘planganlar esa keyinchalik “SHia” deb nomlana boshlandi. Bu ikki toifaning yonida esa “jumhur” ya’ni qolgan musulmonlar jamoati turardi. Har bir toifaning o‘ziga xos diniy nuqtai nazari va “fiqhi” paydo bo‘ldi.
Xavorijlarning kelib chiqishi. Ali bilan Muoviya o‘rtasidagi tuzilgan bitim bir guruh Ali tarafdorlarining keskin qarashligiga duch keldi. Bitim paytida Kufa yaqinida turgan 12 ming kishidan iborat ko‘shinning bir qismi Alidan norozi bo‘lib, “hukm chiqarish faqat Allohning ko‘lidadir”, degan shior bilan qo‘shinni tark etib, Kufa yaqinidagi Harura qishlog‘iga ketdilar. Ilgari Aliga tarafdor bo‘lgan bu firqaning Kufadagi “xypyj” (chiqish) voqeasi ularning “xavorij” (qarshi chiquvchi) nomini olishlariga sabab bo‘ldi. Bu voqea Harura qishlog‘ida yuz berganligi bois ularni “haruriylar” deb ham ataganlar. Bundan tashqari, ular o‘zlarini “SHurot” (jonlarini Alloh yo‘lida tikkan kishilar) deb ham nomlaganlar. YAna ularning “Muhakkima” (“hukm Allohning qo‘lida” deguvchilar) nomlari ham bor.
Xavorijlar o‘zlariga Abdulloh ibn Vahb ar-Rosibiyni amir etib saylab, Ali va Muoviyani yo‘q qilish payiga tushdilar. Alini xorijiylardan Abdurahmon ibn Muljam qatl etgach, ular ikki firqaga bo‘linib, biri Iroqda qoldi, ikkinchisi Arabiston yarim oroliga ketdi. Umaviylar davrida Xavorijlarga qarshi keskin kurash olib borildi. CHunki ular bu davlatga katta xavf solardilar. Bu davrda Xavorijlar kuchayib, Karman, Fors, YAmoma, Xadramavt, Toif va YAman kabi katta shaharlarni egalladilar.
Umaviylar davri tugab, Abbosiylar sulolasi xalifalikni qo‘lga olganidan keyin ham bu toifa bir muddat o‘z kuchini yo‘qotmadi. Biroq Abbosiylar uzoq vaqt ularga qarshi uzluksiz olib borgan kurashlaridan so‘nggina xavorijlar inqirozga yuz tutdi. Ulamolar tomonidan xavorijlar adashgan firqa sifatida tan olingan va ularning aqidalari botil, deb hisoblangan.
SHialik . Islomdagi uch yirik yo‘nalishdan biri bo‘lib, xalifalik xususidagi ixtilof natijasida vujudga kelgan.
SHia so‘zining to‘liq shakli “ash-SHia” (tarafdorlar, guruh, partiya) yoki “SHiatu Ali” (Ali tarafdorlari) bo‘lib, bu nom hazrat Aliga ergashganlar va ularning avlodlariga nisbatan berilgan.
SHialikda imomat asosiy diniy ruknlardan hisoblanib, u jamiyat manfaatlaridan emas, balki din ruknlaridan kelib chiqadi deb e’tiqod qilinadi. Ularning ta’limotiga ko‘ra, rahbar xalq tomonidan saylanmay, balki rahbarlik meros sifatida o‘tadi. Rasululloh Alini xalifa etib tayinlagan, undan keyin esa xalifalik uning avlodlarida qonuniy meros sifatida vasiyat yo‘li bilan uzatiladi. Ular Alining xalifalikka haqli ekanligini ilohiy deb biladilar, imomlik ularda payg‘ambarlik kabi ilohiy mansab hisoblanib, Alloh bandalari orasidan payg‘ambarlarini tanlab, ularni gunohlardan saqlagani va ularga “ilmi ladun” (Alloh huzuridan berilgan ilm) bergani kabi, xalifalarni ham shunday tanlaydi deydilar. Abu Bakr, Umar va Usmonlar esa bu huquqni Alidan zo‘rlik bilan tortib olishgan, Ali o‘sha davrda xalifalikni boshqarganmi yoki yo‘qmi bundan qat’i nazar, Alining xalifaligi Rasululloh vafotlarining birinchi kunidan boshlangan, deb da’vo qiladilar.
SHialik imomiylar va ismoiliylar kabi ikki yirik oqimga bo‘linib ketgan.
Sunniylik (Ahli sunna val-jamoa) yo‘nalishi. 657 yilgi voqealar va ularning natijasida kelib chiqqan firqabozlik sharoitida ham o‘rta yo‘lni tutgan, davlat rahbarlariga qarshi bormagan, o‘zlarini sunnatga amal qiladigan va jamoatdan ajralmaydiganlar guruhi sunniylar yoki “ahli sunna val jamoa” deb ataldi. Bugungi kunda sunniylar dunyo musulmonlarining 92,5 foizini tashkil etadi.
Sunniylik doirasida 4 fiqhiy mazhab (arab. “yo‘l”) va 2 aqidaviy ta’limot mavjud bo‘lib, xorijiy va shia firqalaridan farqli ravishda ular bir-birlarini rad etmaydilar. Bugungi kunga qadar ham, sunniy ulamolar to‘rttala fiqhiy va ikkala aqidaviy mazhablarning to‘g‘ri ekani, ularning bir-birini to‘ldirishi, bunday farqlilik tarixiy, ijtimoiy omillar mahsuli ekani va bu musulmonlar uchun osonlik yaratishiga ittifoq qilishgan.
“Ahli sunna val jamoa” tarkibiga kiruvchi fiqhiy mazhablar quyidagilardir:
Hanafiylik mazhabi. Hanafiya mazhabining asoschisi al-Imom al-A’zam Abu Hanifa an-Nu’mon ibn Sobit al-Kufiy (80-150G`699-767) – forslardan bo‘lib, Umaviylar (661-750) va Abbosiylar (750-1258) davlati ayni avj olgan davrda yashagan tobiinlardandir. Abu Hanifa Anas ibn Molik bilan uchrashgan va undan “Ilm talab qilish har bir muslim uchun farzdir” hadisini rivoyat qilgan. Uni “ahli ra’y Imomi”, “ahli Iroq faqihi”, “Hanafiy mazhabi sohibi” kabi nomlar bilan manbalarda keltiriladi. Kasbi gazlama savdosi bilan shug‘ullanish edi. YOshlik chog‘idayoq Qur’onni yod olgan. 18 yil ustozi Hammod ibn Abi Sulaymondan tahsil olgan. Fiqh ilmini Ibrohim an-Naxaiy va ash-SHa’biydan olgan. Abu Hanifaning etuk talabalaridan Abu YUsuf (113-182G`731-769) va Muhammad ibn al-Hasan ash-SHayboniylarni (132-189G`709-805) alohida aytib o‘tish zarur.
Molikiylik mazhabi. Imom Molikning to‘liq ismi Molik ibn Anas ibn Molik ibn Abi Omir al-Asbahiydir. Katta bobosi Abu Omir buyuk sahobiy bo‘lib, Payg‘ambar (a.s.) bilan doimo birga bo‘lgan. Ba’zi rivoyatlarga qaraganda, u tobiiy muxdaram (ya’ni, sahobalar davrida yashagan, lekin ularning birortasi bilan uchrashmagan) edi. Kichik bobolari Molik tobi’iylarning ulug‘ ulamolaridan bo‘lgan.
Imom Molik 93G`711-2 yili Madinada tug‘ilgan. Madina ulamolaridan ilm olgan. Ilk ustozi Abdurahmon ibn Hormuz bo‘lib, u bilan juda uzoq vaqt birga bo‘lgan, shu orada boshqa olimlardan ham tahsil olgan. Bundan tashqari ulug‘ sahobiy Abdulloh ibn Umar xizmatida bo‘lgan Nofe’dan va Ibn SHihob az-Zuhriydan ham ilm olgan. Molik o‘n etti yoshga etganda hadis va fiqh ilmlari bo‘yicha mudarrislik mansabiga tayinlandi. SHundan keyin uning nomi hamma tarafga ovoza bo‘lib, shuhrati keng tarqaladi. Oqibatda odamlar undan ilm olishga har tarafdan kela boshladilar. Ilm talab qilib kelganlar eshiklarining oldida izdihom bo‘lib, hatto bir-birlari bilan urishib ketar edilar. Imom Molik odamlarga etmish yil chamasida fatvo berdilar va ilm o‘rgatdilar. Imom Molik hadislarni saralab “Muvatto” (“Ommalashtirilgan”) kitobini yozdi.
Molikiya mazhabi ko‘proq Misr, Sudan, Liviya, Tunis, Jazoir, Marokash, Mavritaniya, Kuvayt, Bahraynda tarqalgan.
SHofiiylik mazhabi. Imom SHofiiy “Ahli sunna val jamoa”ning SHofiiya mazhabi asoschisi bo‘lib, to‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Idris ibn Abbos ibn Usmon ibn SHofi’ al-Hoshimiy al-Muttalibiy. U 150G`767 yilda Falastin diyorida tavallud topgan. Uning nasabi Payg‘ambar (a.s.)ning ulug‘ bobolari Abdumanofga borib taqaladi.
Muhammad ibn Idris yoshlik chog‘idayoq Qur’oni karimni yod olgan. U ilm istab onasi bilan ota-bobolari yurti Makkaga kelgan. U erda Makka muftisi Muslim ibn Xolid Zanjiydan dars oldi. Muhammad ibn Idris 15 yoshida diniy ilmlarni mukammal egalladi. SHundan so‘ng ustozlari unga fatvo berishga ruxsat berdilar.
Imom SHofiiy Madinaga Imom Molik ibn Anas huzuriga ilm olish maqsadida boradi va uning “Muvatto” kitobini yod oladi. U Molik ibn Anas, Sufyon ibn Uyayna, Fudayl ibn Iyod, amakisi Muhammad ibn SHofiiy va boshqalardan hadis ilmini o‘rgandi.
Hanbaliylik mazhabi. Hanbaliya mazhabining asoschisi Abu Abdulloh Ahmad ibn Hanbal ibn Hilol ibn Asad ash-SHayboniy 164G`780 yili Bag‘dod shahrida tug‘ilgan. Uning oilasi Marvdan Bag‘dodga ko‘chib kelayotgan vaqtda onasi homilador bo‘lganligi sababli Imom Ahmad Marvda tug‘ilgan degan fikrlar ham manbalarda zikr qilingan. O‘g‘li Solihning rivoyat qilgan shajarasiga qaraganda ajdodlari Rasulullohning bobolaridan bo‘lmish Nizor ibn Maod bilan birlashib, hazrat Ismoilga borib etishi haqida manbalarda xabarlar kelgan. Bobosi Hanbal ibn Hilol Umaviylar davrida Saraxs voliyligi lavozimini egallagan va abbosiylar sulolasining taxtga kelishida katta xizmat qilgan.
Ahmad ibn Hanbal faoliyatining eng yuksak davri an’anaviy ilohiyotshunoslik bilan mu’taziliya orasidagi g‘oyaviy kurashning avjiga chiqqan (Qur’oni karimni maxluq, ya’ni yaratilgan degan aqidani xalqqa kuch bilan singdirish bilan bog‘liq “mihna” - “sinov”) davriga to‘g‘ri keldi. 833 yildan boshlab Abbosiylardan bo‘lmish xalifalar Ma’mun, Mu’tasim va Vosiq zamonlarida ilohiyotshunos olimlar “sinov”dan o‘tkazilib, mavjud tuzumga xayrixoh yoki muxolif ekanligi tekshirilgan. Abbosiy xalifa Ma’mun (813-835) hukmronligiligining oxirgi yillarida mu’taziliya mazhabining kuchayishi natijasida ko‘pgina olimlar qatori Imom Ahmad ham quvg‘inga uchrab, 833-834 yillarda hibsga olindi. U qamoqda ikki yilu to‘rt oy tazyiq va qiynoq ostida hayot kechirdi. Qamoqdan ozod bo‘lgandan so‘ng, yana fatvo berish bilan shug‘ullandi va hadis ilmida o‘zining “al-Musnad” asarini yozdi.


Kalit so‘zlar : Johiliya davri, islom, isro va meroj voqeasi, xijrat, Qur’on, Makka, Madina, xaj, Baytulloh, Ka’ba, Xaram, Sunna, sunniylar, shia, xavorijlar, Quddus, namoz, ro‘za.