Ismanov I. N., Davlyatova g. M., Buzrukxonov s. M

 
6.2. Biznes rejaga qo’yiladigan talablar va uni tayyorlash bosqichlari 
 
Biznes reja quyidagi talablarga javob bergan taqdirda samarali hisoblanadi: 
1)
Biznes rejadagi har bir ko’rsatkich, element, bosqich qat’iy ravishda asoslanishi 
shart. 
2)
Vazifalarning aniq va o’z vaqtida bajarilishi. 
3)
Reja ko’rsatkichlarini bajarilishini doimiy hisobga olish. 
4)
Ichki va tashqi muhitdagi o’zgarishlarni ijobiy qabul qilish 

---

93 
5)
Fan–texnika taraqqiyoti va xo’jalik yuritishning ilor tajribalariga tayanish. 
Biznes rejani ishlab chiqish quyidagi bosqichlardan iborat: 
Birinchi bosqich – biznes rejani tayyorlash uchun zaruriy axborot 
manbalarini aniqlash. Bunday manbalarga biznes rejalashtirishga oid darslik va 
o’quv qo’llanmalar, xukumat materiallari, tarmoq nashrlari, auditorlik 
firmalari,biznes reja tuzish bo’yicha kurslar va h.k. 
Ikkinchi bosqich – biznes reja maqsadini aniqlash. Maqsadlar biznes reja hal 
etish lozim bo’lgan muammolardan kelib chiqadi. Komaniyaning ichki va tashqi 
maqsadlari o’zaro bog’langan. Masalan, tashqi maqsadlar ya’ni investorlarni jalb 
etish maqsadiga, tijorat banklariga nafaqat kreditor sifatida balki tadbirkorlik
loyihasining to’liq ishtirokchisi bo’lish taklif etilganda tezroq va to’liqroq erishish 
mumkin. 
Ushbu holat loyihaga qo’shimcha e’tiborni yuzaga keltiradi. Tadqiqotlarning 
ko’rsatishicha tijorat banklari biznes rejalar uchun kredit ajratishdan ko’ra, ularni 
biznes 
rejani 
amalga 
oshirishda 
bevosita 
ishtirok 
etishi 
(hamkorlik, 
aksionerlik(hissadorlik) kapitalida umumiy ishtirok etish, foydani taqsimlash) bilan 
uyg’unlashtirishdan manfaatdordir. Agar biznes rejada yuqoridagi holatlar qayd 
etilsa moliyaviy resurslarni olish osonlashadi.
Biznesning umumiy maqsadini aniqlashga quyidagi savollar yordam beradi. 
1.
Umumiy maqsadingiz qanday? 
2.
Tadbirkorlik faoliyatingiz asosiy maqsadi nima? 
3.
SHaxsiy va tadbirkorlik maqsadini uyg’unlashuviga qanday erishasiz? 
4.
Kelgusi 10, 5 va yildagi rejalaringiz qanday? 
Masalan: biznes maqsadi namunasi; 
— faqat “Mersedes” firmasining yuk mashinalaridan foydalanish asosida xususiy 
tijorat transport xizmatini va yuqori toifali biznesni taklif qilish, 
— 2 yil ichida faoliyatda yetakchi o’ringa chiqish, mamlakatdagi eng yaxshi tijorat 
transport firmalari ro’yxatiga chiqish, shuningdek, mahalliy bozorda yuqori 
darajada xizmat darajasiga erishish, 
— jalb etilgan kapitaldan 40% foyda olishni ta’minlash. 

---

94 
— 3 yil davomida yilni kengaytirish va 2 ta yuk mashinasini 20 taga yetkazish. 
Umumiy maqsadni aniqlangach, xususiy, o’ziga xos maqsadlarni ko’rsatish 
zarur. Biznes rejani tuzish tashqi va ichki maqsadlarni ko’zda tutadi asosiy tashqi 
maqsad kelgusidagi xamkorlar va kreditlarni ishning muvoffaqiyatiga ishontirish. 
Biznes rejaning asosiy ichki maqsadi tadbirkorlik faoliyatini boshqprishning 
asosi bo’lishdir. 
Uchinchi bosqich biznes rejaning kimga yo’naltirilganligini aniq belgilash. 
Ushbu harakat orqali biznes rejaning mazmunini belgilash mumkin bo’ladi. 
Masalan, aksiya chiqarish va sotish hisobiga moliyalashtirishga yo’naltirilgan 
firma dividendlar miqdori, ularni to’lash tartibi borasida ma’lumot berishi lozim; 
To’rtinchi bosqich tuzilayotgan hujjatning umumiy tuzilmasini belgilash; 
Beshinchi bosqich biznes rejaning har bir bo’limini tayyorlash uchun 
axborot yig’ish. Ushbu bosqichda zaruriy va yetarli bilim va tajribaga ega bo’lgan 
insonlar, xususan, kom’aniya xodimlari, tashqi konsultantlar, moliyachilar, 
buxgalterlar, marketologlar, iqtisodchilar yordamiga murojaat etish lozim. 
Axborot yig’ishni boshlashdan oldin biznes reja bo’limlari bo’yicha 
savolnoma tuzish maqsadga muvofik bo’ladi. 
Oltinchi bosqich biznes rejani yozish (tayyorlash). Bunda eng asosiy qoida 
shundaki, tadbirkor biznes rejani mustaqil yozishi zarur. Tashqi maslahatchilar 
ishtiroki bundan avvalgi bosqichda to’xtatiladi. Yakuniy bosqichda ular 
tadbirkorga faqat ko’makchi sifatida ishtirok etadi. 
Ettinchi bosqichda tadbirkor biznes rejani manfaatdor shaxslarga tanishish 
uchun berishi mumkin.
Lekin mavjud ilmiy va uslubiy adabiyotlar biznes-rejani ishlab chiqish uchun 
yagona to’g’ri yo’l yo’qligiga alohida e’tibor qaratadi. Biznes-rejaning 
tarkibi,tuzilmasi, ko’rsatkichlari va boshqa jihatlari odatda korxonaning 
hajmi(quvvati), yo’nalishi, iqtisodiy va moliyaviy holati, shuningdek, gap o’z 
ishini endiboshlayotgan tadbirkorlik yoki mavjud korxona haqida borayotganligiga 
bog’liqbo’ladi. Agar gap barcha tashvishlar o’z ishini boshlash va buning uchun 
zarur bo’lganboshlang’ich kapitalni, jumladan, bank kerditlari hisobiga 

---

95 
shakllantirish bilanbog’liq bo’lgan tadbirkorlik haqida borsa, biznes-rejaning 
mazmuni va unitayyorlash bosqichlari bitta (umumiy) ko’rinishga ega bo’lishi, 
yangiliklar kiritishyoki bankrot yoqasida turgan korxona haqida boradigan bo’lsa 
boshqa ko’rinishga egabo’ladi. SHunday bo’lsada, har qanday biznes-rejada 
tanlangan biznes kontseptsiyasi ochib beriluvchi, taklif qilinayotgan mahsulot, ish 
yoki xizmatlarnig o’ziga xosligitavsiflanuvchi, shuningdek, istiqbolda olinishi 
lozim bo’lgan foyda (daromad) vabiznesni kengaytirish aks ettiriluvchi bo’limlar 
mavjud bo’ladi. Zamonaviy sharoitlarda xo’jalik amaliyotining dalolat berishicha, 
umuman rejalashtirish, va xususanbiznesni rejalashtirish ikki bosqichida amalga 
oshiriladi.
Birinchi bosqichda biznes-rejaning loyiha varianti ishlab chiqilib, unda o’tgan 
yilda erishilgan natijalar tahlili va kelgusi yillar uchun o’z imkoniyatlarini 
baholash hisobigadastlabki hisob-kitoblar amalga oshiriladi. Biznes-reja barcha 
hisob-kitoblardabelgilangan texnologik jarayonlarga, ichki zahiralardan to’liq 
foydalanishgaasoslanishi hamda zarur hollarda tashkiliy va texnik-iqtisodiy 
tadbirlar bilan mustahkamlanishi lozim. Ushbu bosqichda chiqariladigan 
mahsulotga jamiyat ehtiyojlari va bozortalabini aniqlash katta ahamiyatga ega. Gap 
shundaki, jamiyatning aniqlangan ehtiyojlaridan tashqari iste’molchilar mahsulotni 
xarid qilish uchun sarflovchi va korxona ushbu ehtiyojlarni qondirish uchun 
mahsulot ishlab chiqarishga sarflovchi resurslarning cheklanganligi ham mavjud. 
SHuning uchun “ehtiyoj – resurslar”bog’liqligi biznes-rejaning asosiy bo’g’ini 
hisoblanadi. Ehtiyojlarni aniqlash korxonani iste’molchilik talabiga ega 
bo’lmagan mahsulot chiqarish uchunxarajatlar sarflashining oldiini oladi, talab 
qilinuvchi resurslar hisob-kitobi esa xato va kamchiliklarga yo’l qo’ymaydi. 
Ikkinchi bosqich bu biznes-rejani yakuniy ishlab chiqish va uni korxonaning 
rasmiy hujjati sifatida tasdiqlashdir. Aynan shu sifatda biznes-reja huquqiy kuchga 
ega bo’lib, turli idora va muassasalarga, xususan, banklardan moliyaviy resurslar 
olish uchun taqdim etilishi mumkin. Agar uni ishlab chiqish o’z 
navbatidakorxonaning ishlab chiqarish va iqtisodiy (moliyaviy) strategiyasini 
ishlabchiqishga imkon beruvchi marketing tadqiqotlari va bozor tahliliga 

---

96 
asoslansato’g’ri bo’lur edi.Ayrim mutaxassislar bitta biznes-rejaning ikki xil 
ko’rinishga ega bo’lishini – hamkorlar, investorlar, aktsiyadorlarga taqdim 
etiluvchi rasmiy biznes-reja va korxona rahbariyati va uning komandasi uchun 
tuzilgan ishchi biznes-rejani tavsiya qiladilar. Ishchi biznes-reja xuddi rasmiy 
biznes-reja kabi tartibda va xuddi shubo’lim va nomlardan iboart bo’lib, tavsiya 
qiluvchilarning fikricha, quyidagi vazifalarni bajarishga xizmat qilishi lozim: 
1. Rasmiy biznes-rejaning muhimligini tushunish. 
2. Yangi tadbirkorlik ishini boshlashdan ancha avval bajariluvchi hatti- 
harakatlar dasturini aniqlash. 
3. Yuzaga kelishi mumkin bo’lgan muammolar variantlarini detalli ko’rib 
chiqish. 
4. Ichki va tashqi risklarni baholash. 
5. Bozor muhitidagi doimiy o’zgarishlarni hisobga olgan holda ish holati 
nazoratini amalga oshirish. 
Biznes-rejani ishlab chiqishning birinchi bosqichidagi hisob-kitoblar qanchalik 
aniq va bexato bajarilgan bo’lsa, uning boshqaruv hujjati va xo’jalik yuritish 
vositasi sifatidagi ishonchliligi shunchalik yuqori bo’ladi.