Исследование в XXI веке февраль, 2023 г 212 turli yosh davrlarida shaxsning psixologik xususiyatlari
Yüklə 55,71 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
часть 1 « Новости образования : исследование в XXI веке » февраль , 2023 г 213 yetilishi bosh omil sifatida qabul qilingan, qolgan jarayonlarning rivojlanishi ixtiyoriy bo`lib, ana shu omil bilan o`zaro bog`liqdir. Mazkur nazariyaga binoan, rivojlantirishning bosh maqsadi biologik determinantlarga qaratiladi va ulardan ijtimoiy-psixologik xususiyatlar kelib chiqadi. Biogenetik qonunni F.Myuller va E.Gekkel kashf qilganligi tarixdan ma`lum. Biogenetik organning rivojlanishi nazariyasini tashviq qilishda hamda antidarvinchilarga qarshi kurashdi muayyan darajada tarixiy rol o`ynagan biroq unda organning individual va tarixiy rivojlanishi munosabati tushuntirishda qo`pol xatolarga yo`l qo`yilgan. Jumladan, bioginetik qonunga ko`ra shaxs psixologiyasining individual rivojlanishi butun insoniyatning tarixiy rivojining asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi. Nemis psixologi V.Shterinning fikricha chaqaloq hali odam hisoblanmaydi, balki faqat sutemizuvchi hayvondir; 6 oylikdan oshgach u psixik rivoji jihatidan-faqat maymunlar darajasiga tenglashadi. 2 yoshida oddiy odam holiga keladi. 5 yoshlarida ibtidoiy gala holidagi odamlar darajasiga yetadi, maktabga kirgandan boshlab, ibtidoiy davrni boshidan kechiradi, kichik maktab yoshida uning ongi o`rta asr kishilari darajasiga, nihoyat, yetuklik davridagina hozirgi zamon kishilarining madaniy darajasiga erishadi. S.Xoll rekapitulyatsiya qonunini psixologik o`sishning bosh qonuni deb hisoblaydi. Uning fikricha, ontogeniz filogenizning muhim bosqichlarini takrorlaydi. Olimning talqinicha, go`daklik hayvonlarga xos rivojlanish pallasidan boshqa narsa emas. Bolalik esa asosiy mashg`uloti ovchilik va baliqchilik bo`lgan qadimgi kishilarning davriga aynan mos keladi. 8-12 yoshlardagi o`sish davri yovvoyilikning oxiri va sivilizatsiyaning boshlanishdagi kamolotga tengdir. O`spirinlik va jinsiy yetuklikdan boshlanib, yetuklik davrigacha davom etib romantizmga barobardir. S. Xollning talqinicha, bu davrlar bo`ron va tazyiqlar, ichki va tashqi nizolardan iborat bo`lib, odamda individuallik tuyg`usi vujudga keladi. Yosh davrlarini tabaqalashning bu turi o`z navbatida tanqidiy mulohazalar manbai vazifasini o`taydi. Chunki inson zotidagi rivojlanish bosqichlari filogenezda aynan takrorlanmaydi va takrorlanishi mumkin emas. Biogenetik konsepsiyaning boshqa bir turini nemis konstitutsion psixologiyasi namoyondalari tomonidan ishlab chiqilgan. E.Krechmer shaxs tipologiyasining negiziga bir qancha biologik omillarni (masalan, tana tuzilishining tipi va boshqalarni) kiritib, insonning jismoniy tipi bilan o`sishining xususiyati o`rtasida uzviy bog`liqlik mavjud deb taxmin qiladi. E. Krechmer odamlarni ikkita katta toifaga: sikloid (tez qo`zg`aluvchi, his tuyg`usi o`ta beqaror) va shizoid (odamovi, munosabatga qiyin kirishuvchi, his tuyg`usi cheklangan)larga ajratdi. Bu taxminini yosh davrlari xususiyatlariga ham tatbiq etib, o`smirlar sikloid xususiyatli, o`spirinlar esa shizoid xususiyatligini ta`kidlaydi. Lekin insoniyatning kamol topishida biologik shartlangan sifatlar hamisha yetakchi hal qiluvchi rol o`ynay olmaydi, chunki shaxsning individual – tipologik xususiyatlari bir-biriga aynan mos tushmaydi. Bioginetik nazariyaning namoyondalari – amerikalik psixologlar A. Gezell va S.Xoll rivojlanishning biologik modeliga tayanib ish ko`radilar. Bu jarayonda muvozanat, integratsiya va yangilanish sikllari o`zaro almashinib turadi degan xulosaga keladilar. Psixologiya tarixida biologizmning eng yaqqol ko`rinishi Zigmund Freydning shaxs talqinida o`z ifodasini topgan. Uning ta`limotiga binoan, shaxsning barcha xatti- harakatlari ongsiz |