Исследование в XXI веке Июня, 2023 757 buxoro tarixi o’rta asr tarixchilari

---

Международный научный журнал № 11(100), часть 2 
«Новости образования: исследование в XXI веке» Июня , 2023 
757 
BUXORO TARIXI O’RTA ASR TARIXCHILARI 
 
Isroilov Amirbek 
Buxoro Davlat Universiteti,
Tarix va Yuridik fakultei 3-bosqich talabasi 
 
Annotatsiya:
Buxoro shahri tarixini o’rgangan shaxslar talaygina bo’lib, biz ulardan 
faqat aksariyatini bilamiz. Ushbu maqolada Buxoro tarixiga oid ma’lumotlarni yoritgan 
shaxslar hayoti va ijodi, yozgan asarlari hamda ularning o’lka tarixini o’rganishdagi 
ahamiyati haqida ma’lumot beriladi. 
Abstract:
 There are many people who have studied the history of the city of Bukhara, 
and we know only most of them. This article provides information about the life and work 
of the people who covered the history of Bukhara, their works, and their importance in 
studying the history of the country. 
Kalit so’zlar
:
Narshaxiy, “Buxoro tarixi”, Qubaviy, Abul Hasan Nishopuriy, Balazuriy, 
Tabariy,
“Tarix ar-rusul val muluk”
, 
Jayhoniy, “Ashkol ul-Olam”. 
Key words:
 Narshahi, "History of Bukhara", Qubawi, Abul Hasan Nishopuri, Balazuri, 
Tabari, "Tarikh ar-rusul wal muluk", Jayhani, "Ashkol ul-Alam". 
 
Buxoro vohasi madaniyati uzoq tarixiy davrlar aro hozirga qadar bo’lgan davr ichida 
hali hamon mavjud bo’lib, o’z boshidan ko’plab tarixiy jarayonlar, sulolalar, davlatlar, 
urushlar hamda madaniy-ma’rifiy taraqqiyot zamonlarining shohidi bo’lgan hudud 
hisoblanadi. Shunday ekan, o’lka tarixini bizgacha yetib kelgan tarixiy hujjatlar, qo’lyozma 
asarlar tasdiqlaydi. Ushbu qo’lyozma asarlarning ahamiyati moddiy-ashyoviy manbalardan 
ortiqroq bo’lib, ular nisbatan aniq ma’lumotlarni bizga yetkazadi.
Ko’pchiligimizga ma’lumki, Buxoro tarixini yozgan buyuk tarixchi deganda Abu Bakr 
Narshaxiy ko’z oldimizda gavdalanadi. Tabiiyki, ushbu buyuk tarixchining nomi butun 
dunyoga mashhur va ko’pchilik ushbu shaxs va uning “Buxoro tarixi” asari haqida 
ma’lumotlarga egadir. Lekin afsuski, hatto tarixchilar orasida ham Buxoro tarixi uchun 
ahamiyatli bo’lgan o’tmish tarixchilari haqida ma’umotlardan xabardor kishilar ham 
mavjud. Xuddi shunday, ushbu o’lka tarixini o’z qalamiga tushirgan boshqa tarixchilar ham 
bor va ularning ayrimlari hatto Narshaxiy asarining to'ldirish uchun asos bo’lib xizmat 
qilgan. Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarining asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan va u 
aslida arab tilida yozilgan. Uning bizgacha yetib kelgan qismi 1128-yilda Quva shahridan 
bo’lgan Abu Nasr Ahamad ibn Muhammad ibn Nasr al-Quboviy arab tildan fors tiliga 
qisqartirib tarjima qilgan nusxasidir. Abu Nasr Qubaviy asarning matnini qisqartirish bilan 
chegaralanmay, balki, Tabariy, Abu Hasan Nishopuriyning “Hazoiq ul-ulum”, Ibrohimning 
“Axbari Muqanna” kabi asarlaridan foydalanib, uni to’ldiradi. Ana shu tariqa, Buxoro 

---

Международный научный журнал № 11(100), часть 2 
«Новости образования: исследование в XXI веке» Июня , 2023 
758 
tarixiga Narshaxiy yashab o’tgan davrdan keyingi, 1178-1179 yillardan 1220-yillarga qadar 
bo’lib o’tgan tarixiy voqealar kirib qolgan
80
.
Demak, ta’kidlab o’tganimizdek, Narshaxiydan tashqari uning asari ustida ishlagan 
shaxs va u tomonidan boyitilgan ma’lumotlarning mualliflari ham Buxoro haqida yozib 
qoldirishgan. Ayniqsa, ular orasidan eng ko’p foydalanilgan ma’lumotlar Abul Hasan 
Nishopuriyning fikrlari sanaladi. Shuningdek, Qubaviy o’zi yashagan davrlar (XI-XII asrlar) 
haqidagi bo’lib o’tgan voqealarni asarga tushirar ekan, uni ham o’lkani o’rgangan tarixchilar 
sirasiga kiritsak xató bo’lmaydi.
“Buxoro tarixi” asarini yozishda yuqorida ta’kidlaganimizdek Tabariy (839-923) ning 
ma’lumotlari ham muhim o’rin tutadi. Tarixchining to’liq ismi Abu Ja’far Muhammad ibn 
Jarir at-Tabariy bo’lib, u 839-yilda Tabariston (Eronning shimoliy provinsiyasi) ning Amul 
shahrida dunyoga kelgan. Yetti yoshidan hofiz (Qur’onni to’liq yod olgan shaxs) va sakkiz 
Yoshida imomlik darajasiga yetgan. O’n ikki yoshida o’z ona yurtini tark etib, ilm olish 
maqsadida Ray, Bag’dod, Suriya, Falastin va Misrga sayohat uyushtirgan. Uning mashhur 
asari “Tarix ar-rusul val muluk” (“Payg’ambarlar va podshohlar tarixi”) asari mashhurdir. 
Asarda islom dini tarixi yoritilar ekan, albatta arablaring ushbu dinni yoyish maqsadida 
uyushtirgan harbiy yurishlari haqidagi ma’lumotlar ham bayon etilgan. Shunday ekan, 
ushbu asar Narshaxiy asarini to'ldirish uchun muhim manba bo’lgan. Shuningdek, tabariy 
islom tarixi bo’yicha dastlabki asarlardan birini yozganligi bilan shuhrat qozongan va 
zamondoshlari uni bekorga “musulmon tarixshunosligi otasi” deb atashmagan edi
81
.
Buxoro hududining bosib olinishi bilan bog’liq qimmatli ma’lumotlarni keltirgan 
tarixchilardan yana biri bu Abul Hasan Ahmad ibn Yahyo ibn Jobir ibn Dovud al-Balazuriy 
hisoblanadi. Tug’ilgan sanasi haqida aniq ma’lumot mavjud emas, lekin vafot etgan sanasi 
892-yil deb belgilanadi. Yozgan asarining nomlanishi “Kitob al-futuh al-buldon” 
(“mamlakatlar bosib olinishi tarixi”) kitobi hisoblanadi. Asarda arablar tomonidan bosib 
olingan o’lkalar tarixi va ularning fathi haqida so’z yuritiladi
82
.
O’rta asr tarixchilari orasida faqat arablar davri bosqinini o’zasarlarida tasvirlagan 
allomalardan tashqari, Buxorodagi buyuk davlatchilikm asoslari haqida ma’lumot bergan, 
Somoniylarga tegishli hududlar va ular haqida o’tmishdagi va o’zi yashagan davrdagi 
ma’lumotlarni keltirgan Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad al-Jayhoniyning “Ashkol ul-
Olam” asari qimmatlidir. Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek Somoniylar davri davlatchiligi 
haqida so’z yuritiladi. Ayniqsa sulola vakillari haqida so’zlovchi asarning “Somoniylar 
amirlari” bobida har bir hukmdorga xarakteristika berilib, ularning yurgizgan siyosatlari 
to’g’risida yozib qoldirgan. Shuningdek, asarning siyosatga bog’liq jumlalar “Somoniy 
vazirlari uning vafotidan keyin” va “Somoniylar zamonining xabari” boblarida yoritilgan. 
Asarda ushbu boblardan keyin keluvchi boshqa bobi – “Movorounnahrga tobe hududlar 
bayoni”da ulug’ saltanatga tegishli bo’lgan shaharlar va o’lkalar to’g’risida ma’lumotlar 
80
To’rayev. H. Buxoro tarixi. –Buxoro.: “Durdona”, 2020. -B. 96., Наршахий. Бухоро тарихи. -Т.: “Фан”, 1966. - Б. 6.
81
https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Tabari 
82
https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Baladhuri 

---

Международный научный журнал № 11(100), часть 2 
«Новости образования: исследование в XXI веке» Июня , 2023 
759 
berilgan. Bunda nafaqat shunchaki shaharlar tavsifi, balki IX-X asrlardagi qadimiy shaharlar, 
darvozalar, rabotlar, ariqlar va bu shaharlar o’rtasidagi masofalar, tabiati, iqlimi, o’sha 
vaqtdagi odamlarning hayot tarzi va boshqa qiziqarli tarixiy ma’lumotlar keltirib o’tilgan
83
.
Bulardan tashqari Buxoro tarixi haqida asarlar yozib qoldirgan tarixchilarning soni 
ko’pdir. Biz keltirib o’tgan ushbu allomalar Buxoro tarixining O’rta asrlargaa tegishli davrini 
ifodalagan tarixchilar hisoblanishadi. Qadim o’lkaning hali-hamon to’la o’rganilmagan 
sohalari mavjud bo’lib, ularni o;rganib tadqiq qilish zamondosh tarixchilarimiz vazifalaridan 
sanaladi.