Исследование в XXI веке май, 2023 654 so‘z birikmasining xususiyatlari hamda
Yüklə 51,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
часть 2 « Новости образования : исследование в XXI веке » май , 2023 655 belgisining valentlik tamoyili, — deb yozgan edi mashhur rus faylasufi va tilshunosi A. F. Losev, — hech qanday gumonsiz tilning dinamik xususiyatini aks ettiruvchi favqulodda muhim tamoyildir” *3, 35 b.+. Bir til birligining boshqa birliklar bilan birikishini ta’minlaydigan imkoniyatiga valentlik deyiladi. So‘z birikmasining tuzilishi, turli so‘z va so‘z formalarining alohida modellar, qoliplar qamrovida o‘zaro aloqaga kirishuvi qonuniyatlari, dastlabki o‘rinda, til tizimining ichki imkoniyatlarini yuzaga chiqaruvchi qonuniyatlarga bo‘ysunadilar. So‘z birikmasi tuzilmalari leksemalarning til tizimida mavjud bo‘lgan qoliplar doirasida o‘zaro aloqaga kirishish imkoniyatlarini aks ettiradi. Shu sababli so‘z birikmasini lisoniy qoliplarni shakllantiruvchi yoki saqlovchi hodisa sifatida qarash ma’qul. Tadqiqotchilar, odatda, valentlikning turli ko‘rinishlarini farqlashga chaqiradilar. Masalan, G.Xelbig, M. D. Stepanovalar mantiqiy, ma’noviy (semantik) va sintaktik valentlikni farqlashni taklif etgan edilar. Ularning talqinicha, mantiqiy valentlik — tushunchalar o‘rtasidagi aloqaning tildagi aksi, semantik valentlik–turli ma’no bo‘laklarining (semalarning) bir-biriga qo‘shila olishi, sintaktik valentlik, o‘z navbatida, qolipdagi ochiq o‘rinlarning til birliklari tomonidan majburiy yoki erkin to‘ldirilishidir *2, 73– 74 b.]. S. D. Katsnelson va uning shogirdlari mazmuniy va formal valentlik turlarini farqlash yo‘lidan borganlar. Birinchi turdagi valentlik obyektiv olamdagi real voqeliklarni aks ettiruvchi fikriy tuzilma-propozitsiyalarning munosabatlarni aks ettirishini inobatga olib, uni yuqorida eslatilgan tushunchalar valentligidan unchalik farq qilmasligini aytmoqchimiz. S. D. Katsnelsonning qaydicha, formal valentlik sintaksis qoidalarining zahiradagi namunasi bo‘lib, argument va predikatlar munosabatlarining alohida tillarda ifodalanish shaklini aks ettiradi [4, 87–89 b.]. Valentlikning har qanday turi — til birliklarining sintaktik, leksik, semantik imkoniyatlari ifodasining namunasidir. Shu jihatdan, so‘z birikmasi sathidagi valentlik haqida so‘z yuritilganda, biz turli leksik-grammatik guruhlar, so‘z turkumlariga qarashli so‘z va so‘z shakllarining o‘zaro birikuvini tushunamiz. Bu birikuv asosida til tizimining yanada yuqoriroq sathiga oid yanada murakkabroq mazmunga ega bo‘lgan yangi nominativ birlik hosil bo‘ladi. So‘z birikmasining valentlikka oid xususiyatlarining bu ko‘rinishda talqin qilinishi uning tarkibiy qismlari — alohida leksik birliklarning lisoniy tabiatini aniqroq tasavvur qilish imkoniyatini yaratadi. So‘z birikmasining alohida til birligi sifatida qaralishi, bir qadar mavhumdir, chunki lug‘atlarda ko‘proq so‘z formasi kiritiladi va izohlanadi. Hatto izohli lug‘atlar mualliflari ham so‘zlarning grammatik xususiyatlarini yoritishayotib, ularning birikish imkoniyatlarini e’tiborga olishga majbur bo‘ladilar. Har qanday lisoniy belgining juft xususiyatli, ya’ni shakl va mazmunga ega bo‘lgan hodisa sifatida qaralishi til nazariyasining asosiy talabidir. Lekin yagona shakl va mazmunga ega bo‘lgan birlikning, uning valentlik qobiliyatining o‘zgarishi, turli yo‘sinda ifodalanishiga so‘z birikmasida, grammatik ko‘rsatkichlari o‘zgarishi mumkin *1, 374 b.+. Valentlik turlaridagi farqlar, ular doirasidagi har xil siljishlar so‘z turkumlari chegarasiga ma’lum |