Issn №2078 6042 azərbaycan respublikasi кənd тəSƏRRÜfati naziRLİYİ аqrar elm məRKƏZİ

ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan Respublikasının (AR) Mülki Məcəlləsi. Bakı 2000. 2. Qiymətli kağızlar bazarı. Normativ sənədlər toplusu. Bakı 2000. 3. Mərkəzi Bankın Statistik bülleteni №3 ,s. 5. Bakı 2011 4. Cəbiyev R.M. Azərbaycanda bazar infrastrukturunun formalaşması və inkişafı. Bakı 2000. 5. A.Kərimov, A.Babayev. Qiymətli kağızlar bazarı. Dərslik. Bakı 2003. 6. A.Abbasov. Qiymətli kağızlar bazarının formalaşması və inkişaf perspektivləri. Bakı 2005. 7. Qısa izahlı iqtisadi terminlər lüğəti. Bakı 2005. 8. www.scs.gov.az – Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsinin saytı. 9. www.bse.az – Bakı Fond Birjasının saytı.
Организационные особенности деятельности коллективных инвестиционных институтов на рынке ценных бумаг
Нуриев З.А.

Азербайджанский Государственный

Экономический Университет

Диссертант кафедры «Банковское дело»
РЕЗЮМЕ
Автор, в статье отмечает, что инвестиционные вложения – вложения специальной формы, не предназначенные для удовлетворения потребностей. Основная цель этих вложений – инвестиции в активы, приносящие доход.

Таким образом, на финансовом рынке достаточно различная обстановка инвестиционных вложений, что не всегда дает возможность правильно принять указания и проведению в реальность адекватного мониторинга при сложившейся экономической ситуации, если инвестор не обладает достаточным знанием и опытом работы. Поэтому, в этом случае движение денежного потока между инвестором и покупателем инвестиций проводится с помощью финансовых институтов.

Ключевые слова: ценные бумаги, инвестиции, инвестор, финансовый рынок, финансовые институты, коллективные инвестиции.

Organizational specifications of activities of collective investment institutions in the securities market
Nuriyev Z.A.

Azerbaijan State University of Economy

Candidate for a degree
SUMMARY
The author notes that investment deposits are the special part of deposits which are not considered for consumption demands. The main purpose of these deposits is to invest to income-generating assets.

So, quite complicated situation in Financial Market makes it hard to make right decisions when you’re not enough experienced. That’s why the collaboration between the investors and those who get the investments is usually implemented by the financial institutions in partnership.

Key words: securities, investments, investors, financial markets, financial institutions, collective investments.
Rəyçi:

Şalbuzov N.Ə.

Az.ETKTİ və Tİ,

şöbə müdiri, i.ü.f.d.

Az.ETKTİ və Tİ, Elmi Əsərləri 2012/3 səh.92-97

_____________________________________________________________________
UOT 657.01(479.24)
Azərbaycanda mühasibat uçotu və hesabatın konsepsiyası
Rüstəmova Səbinə Sabir qızı

Sumqayıt Dövlət Texniki

Kollecinin müəllimi
XÜLASƏ
Məqalədə mühasibat uçotu və hesabatda formalaşan informasiyaların keyfiyyətini yüksəltmək, Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartları vasitəsilə həyata keçirilən islahatların respublikanın uçot və hesabat sistemində tətbiq etmək, onun stabilliyinə nail olmaq, ölkədəki mövcud iqtisadi situasiyaya uyğunlaşdırmaq, uçot, hesabat və auditor fəaliyyətinin hüquqi əsasını təkmilləşdirmək, riskləri müəyyənləşdirən amillərin monitorinqini keçirmək, ən müasir tələblərə cavab verən uçot mütəxəssisləri hazırlamaq və s. araşdırılaraq bir sıra nəzəri-praktik əhəmiyyət daşıyan tövsiyyələr verilmişdir.

Açar sözlər: fərdi mühasibat hesabatı, konsolidə edilən maliyyə hesabatı, ilkin dəyər metodu, əsas(ana) müəssisə, törəmə müəssisə, idarəetmə hesabatı, vergi hesabatı.
Son illərdə Azərbaycanda mühasibat uçotu və hesabatın təkmilləşdirilməsi və beynəlxalq praktikada qəbul edilmiş standartlara uyğunlaşdırılması istiqamətində bir sıra normativ-hüquqi sənədlər hazırlanmışdır. Bunların içərisində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Mühasibat uçotu haqqında” 2 sentyabr 2004-cü ildə qanunu və “Mühasibat uçotu haqqında qanunun tətbiqi haqqında” 7 fevral 2005-ci ildə imzaladığı fərman xüsusi yer tutur. Adı çəkilən qanun respublikada mühasibat uçotu və maliyyə hesabatı sisteminin qurulması konsepsiyasını müəyyənləşdirən başlıca sənəddir. Bu qanunun əvvəlki qanundan əsas fərqi onun bilavasitə konseptual, çərçivə xarakteri daşımasıdır. Qanunun ən mühüm yeniliklərinə aşağıdakıları aid etmək olar:

• 
  Bir sıra mühüm mühasibat uçotu terminlərinin tam şəkildə qüvvədə olan qanunvericilik aktlarına və MHBS-ya uyğunlaşdırılması;
  
• 
  Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının həcminin onların tətbiqi üzrə şərhlərin və tövsiyələrin müəyyənləşdirilməsi;
  
• 
  İctimai maraq doğuran strukturların müəyyən olunması;
  
• 
  Azərbaycan Respublikasında tətbiq olunan mühasibat uçotu standartlarının dörd səviyyəli sisteminin müəyyən edilməsi;
  
• 
  Mühasibat uçotu üzrə Məsləhət Şurası İnstitutunun yaradılması;
  
• 
  Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının hazırlanması və dərc olunmasının şəffaf və demokratik proseduralarının müəyyənləşdirilməsi.
  

Eyni zamanda Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti 18 iyun 2005-ci ildə “2005-2008-ci illərdə Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının tətbiqi üzrə proqram” qəbul etmişdir.

Həmin proqrama əsasən Maliyyə Nazirliyinin təşkilati və metodiki rəhbərliyi altında kommersiya təşkilatları üçün -37, büdcə təşkilatları üçün - 24 və qeyri - hökumət təşkilatları üçün -1 Milli Mühasibat Uçotu Standartları hazırlanmış və artıq həmin sənədlər müvəffəqiyyətlə tətbiq olunmaqdadır.

İctimai əhəmiyyətli subyektlər isə müvafiq maliyyə hesabatlarının istisnasız olaraq Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartları əsasında tərtib etməlidir.

Mühasibat uçotu və hesabatı sistemində dəyişikliklər təsərrüfat subyektlərinin maliyyə vəziyyəti və maliyyə nəticələri haqqında informasiyaların formalaşmasının təşkil edilməsinə yönəlmişdir. Mühasibat uçotu və hesabatı sahəsində islahatların əsas aləti kimi maliyyə hesabatının beynəlxalq standartları qəbul edilmişdir. Yeni milli standartlarda aşağıdakı yeni informasiyalar açıqlanır: affilə olunan şəxslər haqqında hesabat tarixindən sonrakı hadisələr, təsərrüfat fəaliyyətinin şərti faktları, dayandırılan fəaliyyəti, maliyyə və digər aktivlərin qiymətdən düşməsi, seqmentlər üzrə hesabatlar və s. Təsərrüfat subyektləri artıq mühasibat uçotu və hesabatda aktiv və passivlərin qiymətləndirilməsi üsulunda bazar iqtisadiyyatına istinad edirlər. Çox böyük təsərrüfat subyektləri (məs.ADNŞ, “Azal”, “Azərcell”, “Bakcell”, “Koka-kola”, “Azəriqaz”, “Xəzər Gəmiçiliyi” və s) özlərinin konsolidə edilən (birləşdirilən) maliyyə hesabatlarını MHBS-yə uyğun olaraq hazırlayırlar.

Respublikada audit xidməti bazarı da geniş vüsət almaqdadır. Mühasibat peşəsinin imici artmışdır, auditor peşəsi təşəkkül tapmışdır. Uçot sahəsində bir sıra peşəkar ictimai birliklər yaranmışdır.

Eyni zamanda inkişafda xeyli müvəffəqiyyətlərə baxmayaraq təşəkkül tapan uçot və hesabat sistemi onlarda formalaşan informasiyaların etibarlılığını və keyfiyyətini tam mənada təmin edə bilmir. Son nəticədə alınan informasiyalardan faydalı şəkildə istifadə imkanları məhdudlaşır.

Hazırda respublikada mühasibat uçotu və hesabatın gələcək inkişafında çox əlverişli mühit yaranmışdır. Yeni Milli Mühasibat Uçotu Standartları həm büdcə, həm kommersiya, həm də qeyri-hökumət təşkilatlarını tam olmasa da qismən əhatə etməkdədir. Mühasibat uçotu və hesabatı obyektlərinin əksəriyyətini əhatə edən bir sıra nörmativ-hüquqi sənədlər hazırlanmaq üzrədir.

Mühasibat uçotu və hesabatın yaxın və uzaq gələcəkdə hədəflənən inkişafının əsas məqsədi onun qarşısında duran vəzifələri ardıcıl və müvəffəqiyyətlə həll etməkdən ibarətdir. Xüsusən də maraqlı tərəflər və daxili istifadəçilərin (mülkiyyətçilər, istehsalçılar, kreditorlar, dövlət hakimiyyət orqanları, təsərrüfat subyektlərinin idarəetmə orqanları və s.) faydalı iqtisadi qərarların qəbulu üçün zəruri sayılan informasiyalar tədqim olunmalıdır. Gələcək inkişafın əsas mahiyyəti bundan ibarətdir ki, həmin vəzifələri reallaşdırmaq üçün uçot prosesinin səmərəli infrastrukturu və quruluşu yaradılsın.

Mühasibat uçotu və hesabatın gələcək inkişafını aşağıdakı əsas istiqamətlər üzrə həyata keçirmək məqsədəuyğundur:

• 
  Mühasibat uçotu və hesabatda formalaşan informasiyaların keyfiyyətinin yüksəldilməsi;
  
• 
  MHBS-da həyata keçirilən islahatları dönmədən respublikanın uçot və hesabat sistemində tətbiq etmək;
  
• 
  Mühasibat uçotu və hesabatın aparılması, mühasibat hesabatının auditi, habelə mühasibat uçotu vasitəsilə digər istifadəçilərin ixtisas səviyyələrini dönmədən yüksəltməyə nail olmaq və s.
  

Mühasibat uçotu və hesabatı sisteminin vahidliyini və bütövlüyünü qorumaq üçün onun stabilliyini təmin etmək üçün xüsusi aktuallıq kəsb edir. Bu məqsədlə inkişafın risklərini (real iqtisadi situasiyaya adekvat olmayan, informasiyaların müqayisə oluna bilməməsi, tənzimləmənin ardıcıl aparılmaması, inkişafın birtərəfli olması və s.) aşkara çıxarmaq son dərəcə vacibdir. Belə risklərin aradan qaldırılması, yaxud onların nəticələrinin nisbətən yüngülləşdirilməsi hökumət orqanlarından və peşə cəmiyyətlərindən kompleks müvafiq tədbirlər görülməsini tələb edir.

Ölkə və dünya təcrübəsi göstərir ki, mühasibat uçotu və hesabatın inkişafı ölkədəki iqtisadi situasiyadakı dəyişikliyə uyğunlaşdırılmalı və təsərrüfat mexanizminin xarakterinə və səviyyəsinə cavab verməlidir.

Mühasibat uçotu və hesabatdakı dəyişikliklər imkanlar nəzərə alınmaqla həyata keçirilməli və bu prosesdə tələskənliyə yol verilməməlidir. Mühasibat uçotu və hesabatı inkişafının başlıca istiqaməti onda formalaşan informasiyaların keyfiyyətinin yüksəldilməsidir. Dünya təcrübəsi sübut edir ki, informasiyaların faydalılığını müəyyənləşdirən xüsusiyyətə MHBS-dən istifadə etməklə və onun əsasında yenilikləri tətbiq etməklə nail olunmalıdır.

Müasir mühasibat uçotu özlüyündə informasiya bazasıdır və onun əsasında təsərrüfat subyektləri hüquqi şəxsin mühasibat hesabatının (fərdi mühasibat hesabatı) və konsolidə edilən mühasibat hesabatını hazırlayır. Eyni zamanda mühasibat uçotunda formalaşan informasiyadan idarəetmə, vergi, statistika hesabatlarının həm də nəzarət orqanları qarşısındakı hesabatlar üçün istifadə olunur. Zəruri hallarda belə informasiyalar əsasında hesabatların digər növləri də tərtib edilə bilər.

Deyilənlərlə əlaqədar mühasibat uçotu sahəsində başlıca vəzifə uçot prosesinin nisbi müstəqilliyinin təmin olunmasından ibarətdir. Uçot prosesinin təşkilinin baza prinsipi və tələbləri həmçinin mühasibat uçotunun baza prinsipləri MHBS-nin prinsiplərini və tələblərini nəzərə almaqla müəyyənləşdirilməlidir. Təsərrüfat subyektlərinin bəzi kateqoriyaları mühasibat uçotunun sadələşdirilmiş proseduralarını tətbiq edə bilər.

Fərdi mühasibat hesabatı mühasibat uçotu metodunun necə bir elementi kimi iki vəzifəni yerinə yetirir: informasiya və nəzarət. O, bir tərəfdən təsərrüfat subyektinin maliyyə vəziyyətini və maliyyə nəticələrini xarakterizə edir, digər tərəfdən o, hər bir uçot mərhələsinin başa çatdığı zaman mühasibat uçotu məlumatlarının dürüstlüyünün və dəqiqliyinin sistemliliyini təmin edir. Buna görə də hər bir təsərrüfat subyekti hər bir hesabat dövrü üçün mühasibat hesabatı tərtib etməlidir.

Fərdi mühasibat hesabatı nəzərdə tutulmuşdur: təsərrüfat subyektinin maliyyə nəticələrinin –xalis mənfəətin (zərərin) aşkarlanması və onun mülkiyyətçilər arasında bölüşdürülməsi; hesabatların nəzarətedici orqanlara təqdim olunması; təsərrüfat subyektinin müflisləşməsi əlamətlərinin müəyyən edilməsi; statistik müşahidə və makroiqtisadi göstəricilərin vahid dövlət bazasının formalaşması; vergiyə cəlb olunma və digər məqsədlər üçün təsərrüfat subyektlərinin idarə olunmasında istifadə və i.a.

Fərdi mühasibat hesabatlarının başlıca vəzifəsi maraqlı istifadəçilərə təsərrüfat subyektləri haqqında keyfiyyətli, etibarlı və müqayisə oluna bilən fərdiləşdirilmiş informasiyaların verilməsinin təmin olunmasından ibarətdir. Bu vəzifələri yerinə yetirmək üçün fərdi mühasibat hesabatlarının bütün təşkilatlar Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına uyğun olaraq Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının tələblərinə əməl etməklə tərtib etməlidirlər. Bəzi hallarda Milli Mühasibat Uçotu Standartlarında maliyyə hesabatlarının formalaşmasına və təqdimatına müxtəlif yanaşmalar nəzərdə tutulur. Eyni zamanda müxtəlif təsərrüfat subyektlərində Mühasibat Hesabatlarının müqayisəliliyini yüksəltmək üçün belə istisnalar məhdudlaşdırılmalı və aradan götürülməlidir.

Milli Mühasibat Uçotu Standartları təsərrüfat subyektlərinin müxtəlif kateqoriyalarının fərdi mühasibat hesabatında informasiyaların eyni həcmdə təqdimatını nəzərdə tutulur. Bununla yanaşı kiçik təsərrüfat subyektləri sadələşdirilmiş uçot sistemindən istifadə edirlər.

Konsolidə edilən maliyyə hesabatları mühasibat hesabatının necə bir müxtəlif forması kimi nəzarət münasibətlərinə əsaslanan təsərrüfat subyektləri qrupunun maliyyə vəziyyəti və maliyyə nəticələrinə xarakteristika vermək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Konsolidə edilən maliyyə hesabatı istisnasız olaraq informasiya bazası vəzifəsini daşıyır və maraqlı kənar təşkilatlara təqdim olunur. Belə hesabat həmin istifadəçilər tərəfindən iqtisadi qərarların qəbulu üçün maliyyə informasiyalarının ən mühüm mənbələrindən biridir.

Konsolidə edilən maliyyə hesabatının ən başlıca vəzifəsi təsərrüfat subyektlərinin qrupları haqqında maraqlı istifadəçilərə keyfiyyətli, etibarlı və müqayisə oluna bilən informasiyaların təqdim olunmasından ibarətdir. Bu məqsədlə konsolidə edilən maliyyə hesabatları Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarının əsas müddəalarını əldə rəhbər tutmaqla “Təşkilatların maliyyə hesabatları və birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatları üzrə” Kommersiya təşkilatları üçün 19N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı əsasında tərtib olunmalıdır. Bu Standart 29 dekabr 2007-ci ildə Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmişdir.

Konsolidə edilən maliyyə hesabatında Azərbaycanın uçot praktikası üçün tamamilə yeni olan aşağıdakı anlayışları belə açıqlamaq olar:

• 
  Birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatları –müəssisələr qrupunun vahid mühasibat uçotu subyekti kimi təqdim etdiyi maliyyə hesabatlarıdır.
  
• 
  İlkin dəyər metodu- investisiya qoyuluşunun ilkin dəyəri ilə tanındığı uçot metodudur. İnventar kapital qoyuluşu üzrə gəlirlər alış tarixindən sonra investisiya obyektinin yığılmış mənfəətindən əldə olunan ayırmalar həcmində tanınır. Bu mənfəətdən artıq alınmış ayırmalar kapital qoyuluşunun bərpa olunması hesab olunur və investisiyanın ilkin dəyərinin azalması kimi tanınır.
  
• 
  Əsas (ana) müəssisə -bir və ya daha çox törəmə müəssisəsi olan müəssisədir.
  
• 
  Qrup- əsas müəssisə və onun bütün törəmə müəssisədir.
  

19 N-li Standartın 11-ci maddəsinə uyğun olaraq konsolidə edilmiş (birləşdirilmiş) maliyyə hesabatlarını təqdim etməkdən azad olunan əsas müəssisə, fərdi maliyyə hesabatlarını yeganə maliyyə hesabatları kimi təqdim edə bilər.

İdarəetmə hesabatı təsərrüfat obyektinin idarə olunmasında istifadə edilir. Buna görə də onun məzmunu, dövriliyi, müddəti, formaları və tərtib olunması qaydası təsərrüfat subyektinin özü tərəfindən müəyyənləşdirilir. Bununla yanaşı dünya təcrübəsi sübut edir ki, idarəetmə hesabatı elə qurulmalıdır ki, onun məzmunu və tərtib olunma qaydası fərdi və konsolidə edilən maliyyə hesabatlarındakı qaydalarla eyni olsun.

İdarəetmə hesabatının başlıca vəzifəsi onun təşkilinin qabaqcıl təcrübəyə əsaslanması, habelə onda verilən informasiyaların yığcam və səmərəli olmasıdır.

Vergi hesabatı (verdi bəyannaməsi) fiskal məqsədlər üçün nəzərdə tutulur və tərtib olunması vergi ödəməli olan bütün təsərrüfat subyektlərində vacibdir. Vergi hesabatı mühasibat uçotunda formalaşan informasiyalar əsasında tərtib edilir və vergi bəyannaməsinin tələblərinə uyğunlaşdırılır.

Mühasibat uçotu və hesabatın tənzimlənməsi sisteminin inkişafı elə bir modelin qurulmasını tələb edir ki, burada bütün istifadəçilərin maraqları təmin oluna bilsin. Bu modelin əsasını isə hökumət orqanları ilə uçot üzrə peşə təşkilatlarının fəaliyyətinin düşüncəli surətdə əlaqələndirilməsi təşkil edir.

Hökumət orqanlarının uçot və hesabat sahəsindəki və əsas vəzifələrinə aşağıdakıları şamil etmək olar:

• 
  Mühasibat uçotu, hesabat və auditor fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasətinin hazırlanması;
  
• 
  Mühasibat uçotu, hesabat və auditor fəaliyyətinin hüquqi əsasının təkmilləşdirilməsi;
  
• 
  Mühasibat uçotu, hesabat və auditor fəaliyyəti sahəsində qanunvericiliyin gözlənilməsinə dövlət nəzarəti;
  
• 
  Mühasibat uçotu və hesabatı sisteminin stabilliyi risklərini müəyyənləşdirərək amillərin monitorinqi və s.
  

Eyni zamanda peşəkar mühasibat təşkilatlarının əsas vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:

• 
  Peşəkar təşkilatların maraqlarının təqdimatı və müdafiəsi;
  
• 
  Mühasibat uçotu, hesabat və auditor fəaliyyətinin hüquqi əsasının təkmilləşdirilməsi üzrə tövsiyələr hazırlanması;
  
• 
  Mühasibat uçotu, hesabat və auditor fəaliyyəti sahəsində metodik tövsiyələrin və informatik məlumaların hazırlnması və yayılması;
  
• 
  Mühasibat uçotunun aparılması və mühasibat hesabatının hazırlanması sahəsində qabaqcıl təcrübənin ümumiləşdirilməsi və yığılması.
  

ƏDƏBİYYAT
1. “Mühasibat uçotu haqqında “ Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Bakı 2004. 2. Q.Ə. Abbasov, Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı 2009. 3. S.M. Səbzəliyev “Maliyyə hesabatı: formalaşdırılması və təkmilləşdirilməsi problemləri” Bakı 2004. 4. Ə. Sadıqov, T. Sadıqov və b. “Mühasibat uçotu “ Bakı 2012. 5. Q. Rzayev “Mühasibat uçotu və audit”. Bakı 2008. 6. B. A.Kerimov “ Бухгалтерский учет” Moskva- 2012. 7. В. Ф. Галин “Международные стандарты учета и отчетности” Moskva- 2007. 8. V. Quliyev və b.“Beynəlxalq uçot və hesabata giriş” Bakı -2011.

Концепция бухгалтерского учета и отчетности
Рустамова Сабина Сабир кызы
РЕЗЮМЕ
В статье исследовались бухгалтерский учет и повышение качества информации формирующийся в отчете, применения бухгалтерского учета и отчетности через реформу Международных стандартов финансовой отчетности, для достижения стабильности адаптирование к текущей экономической ситуации в стране, совершенствование правовой основы учета, отчетности и аудиторской деятельности, проведение мониторинга для выявления факторов риска, подготовка учетных специалистов отвечающих на самые современные требование и было рекомендовано ряд теоретических и практических рекомендаций.

Ключевые слова: отдельной финансовой отчетности, консолидированная финансовая отчетность, исторический метод стоимостью, основной (материнской), родителя, дочерние компании, управленческая отчетность, налоговая отчетность.
The consept of accounting and report in Azerbayjan
Rustamova Sabina Sabir
SUMMARY
There are given recommendations of a number of theoretical and practical importance investigated to improve the quality of accounting information and reports generated, to apply the reforms implemented through International Financial Reporting Standards in the system of accounting and reporting of the republic, to achieve its stability, to adapt it to the current situation in the country, to improve the legal basis of accounting, reporting and audit activities, to monitor factors identifying risks, to prepare accounting specialists meeting the modern requirements and so on.

Key words: individual financial statements, consolidated financial statements, the historical cost method, the main (parent), parent, subsidiaries, management reporting, tax reporting.
Rəyçi:

Balayev R.Ə.

Az.ETKTİ və Tİ,

i.e.d., professor

Az.ETKTİ və Tİ, Elmi Əsərləri 2012/3 səh.98-102

_____________________________________________________________________
UOT 338.951:061.5
Müəssisənin ödəmə qabiliyyəti göstəriciləri
Vəliyeva Lalə Müsəllim qızı

Sumqayıt Dövlət Universitetinin

“İqtisadiyyat” kafedrasının baş müəllimi

XÜLASƏ
Müəssisənin maliyyə vəziyyətini xarakterizə edən göstəricilərdən biri onun ödəmə qabiliyyətidir. Məqalədə müəssisənin öz öhdəliklərini nağd pul resursları ilə vaxtında ödəmək imkanı araşdırılır. Ödəmə qabiliyyətinin göstəricilərinə və formalarına aydınlıq gətirilir. Həmin şərhlərə müəllifin öz münasibəti bildirilir.

Açar sözlər: dövriyyə vəsaiti, ödəmə qabiliyyəti, fiskal sistem, divident, likvidlik dərəcəsi
Müəssisənin maliyyə vəziyyətini xarakterizə edən göstəricilərdən biri onun ödəmə qabiliyyəti, yəni öz ödəmə öhdəliklərini nağd pul resursları ilə vaxtında ödəmək imkanıdır. Müəssisənin ödəmə qabiliyyəti iki əsas tərkib hissənin – pul vəsaitlərinin daxil olması və ödəmələrin nisbəti ilə müəyyən edilir.

Birinci tərkib hissə - ödəmələr – məhsul buraxılışı üzrə müəssisənin xərcləri, dövlət, kreditorlar və onun işçiləri ilə hesablaşmalarla müəyyən edilir. Müəssisənin ödəmə qabiliyyətinin ikinci əsas tərkib hissəsi – pul vəsaitlərinin daxil olması – məhsul satışından mədaxildən, aktivlərin daxili ehtiyatlarından və kredit resurslarından formalaşır.

Hər bir tərkib hissəni daha ətraflı nəzərdən keçirək.

Müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti gedişində yaranan onun öhdəlikləri müəyyən icra müddətinə malikdir. Bu müddətlərin pozulması ödəmə qabiliyyətsizliyi riskinin yaranmasına səbəb olur ki, o da müəssisənin fəaliyyətini maliyyələşdirmək üçün borcdan istifadə nəticəsində kontragentlər qarşısında öz maliyyə öhdəliklərini onun yerinə yetirməməsinin mümkünlüyü ilə bağlı olan maliyyə riskinə aid edilə bilər [1].

Öhdəliklərin etibarsız yerinə yetirilməsi:

- əgər müəssisə mövcud öhdəliklərini yerinə yetirmək üçün kifayət qədər resurslara malikdirsə, tərəfdaşlarla qarşılıqlı əlaqə stilindəki kimi qeyri-məcburiliyi;

- öhdəliklərin yerinə yetirilməsi üçün imkanların defisiti və yaxud böhranı sübut edir.

Öhdəliklərin yerinə yetirilməsi üçün imkanların defisit və yaxud böhranı bütün səviyyələrdə xərclərin idarə edilməsinin qeyri-effektivliyi və (və yaxud) xərcləri ödəyən gəlirləri cəlb etmə bacarıqsızlığı ilə şərtləşir. Sonuncuların artımı müəssisənin ödəmə qabiliyyətinin zəifləməsinin mümkünlüyü haqqında siqnaldır.

Xərclərin idarə edilməsi effektivliyinə gəldikdə isə iqtisadi münasibətlərin iştirakçıları özləri üçün zərər imkanlarını kənarlaşdırmaqda maraqlıdırlar. Xüsusilə, qeyri-sabit, sürətlə dəyişən vəziyyətlərdə müəssisə bütün mümkün nəticələri nəzərə almağa məcburdur.

Ancaq öhdəliklərin çoxalması, məsələn, vergi yükünün artması və kredit resurslarına görə vergi dərəcələrinin, xammal, material, komplektləşdirici dəstlərin qiymətinin artması halında müəssisəyə onun fəaliyyəti üçün əlverişli şərait yaradılması dərəcəsini xarakterizə edən bütün xarici mühit parametrlərinə diqqət yetirmək lazımdır [2].

Müəssisənin ödəmə qabiliyyətinə satışdan mədaxilin əmələ gəlməsi və bölüşdürülməsi ilə bağlı olan və ondan yaranan maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin aşağıdakı bir sıra problemlərinin həlli təsir göstərəcəkdir. Bu, əsasən:

- mədaxilin daxil olması və sərf olunmuş istehsal ehtiyatlarının ödənməsi üzrə zəruri xərclərin həyata keçirilməsi vaxtının qanunauyğun olaraq üst-üstə düşməməsi;

- minimum zəruri son hədd xərcləri ilə şərtlənmiş böhranlı mədaxil həcminin mövcud olmasıdır ki, ondan da aşağı düşmək olmaz;

- planauyğun daxil olmalar və mədaxil xərci olaraq pul vəsaitlərinin planlaşdırılmasının zəruriliyidir.

Ödəmə mənbələri tərəfindən müntəzəm mədaxil və yaxud öhdəliklərin yerinə yetirilməsi ilə bərabər daxili aktiv ehtiyatları ola bilər ki, onlar da əsas və dövriyyə fondlarının tərkibinə daxildir:

- əsas vəsaitlər, onların o hissəsidir ki, istehsal bazası deyil və əksinə özünü saxlamaq üçün xərclər sərf edir;

- mənfəətin əldə edilməsi prosesinin saxlanması ilə əlaqəli olmayan hissədə quraşdırılma üçün avadanlıq;

- uzunmüddətli maliyyə qoyuluşu – başqa müəssisələrin nizamnamə fondlarına qoyuluşlar, banklara üzvlük haqları, başqa müəssisələrin səhmləri, uzunmüddətli öhdəliklər və başqa qiymətli kağızlar;

- mədaxilin yubadılmasını (dondurulmasını) və mənfəəti özündə əks etdirən anbardakı hazır məhsul;

- yüklənmiş məhsulların istehlakçılara uzunmüddətli əmtəə ssudasına çevrilməsinə yol verməyərək nəzarət edilməsi lazım bilinən debitor borcları;

- qısamüddətli maliyyə qoyuluşları, onlara münasibətdə uzunmüddətli qoyuluşlara tətbiq edilən eyni məntiq tətbiq edilir;

- xəzinə, hesablardakı pul vəsaitləri.

Aktivlərdən ibarət bu vəsaitlərin əlavə səfərbər edilməsi üzrə tədbirlər məcmusu öhdəliklər üzrə hesablaşmağa əhəmiyyətli əlavə mənbə verə bilər [3].

Səfərbər etmə imkanlarından və öhdəliklər üzrə hesablaşma istiqamətlərindən asılı olaraq aktivlər, məlum olduğu kimi, onların likvidlik dərəcəsi üzrə bölünür:

- daha yüksək likvidli aktivlər – onlara pul vəsaitləri və qısamüddətli maliyyə qoyuluşları (qiymətli kağızlar) aiddir;

- tez realizə olunan aktivlər – debitor borcları və başqa dövriyyə aktivləri;

- ləng realizə olunan aktivlər – ehtiyat və xərclər, uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları, təsisçilərlə hesablar;

- çətin realizə olunan aktivlər - əsas vəsaitlər.

Bu qrupların bir-birinə münasibətdə olduğu nisbət müəyyən edilir:

- müəssisənin fəaliyyətinin xarakteri və sahəsi ilə;

- müəssisənin dövriyyə vəsaitlərinin sürəti ilə;

- ödənilməsi üçün aktiv maddələrinin qabaqcadan müəyyən edildiyi öhdəliklərin məbləği və təcililiyi ilə;

- cari aktivlərin likvidlik dərəcəsi ilə.

Mədaxilin daxil olması ilə yeni təsərrüfat tsikli üçün, yəni dövriyyə vəsaitlərinin doldurulması üçün ehtiyatların alınması zəruriliyi arasında müvəqqəti uyğunsuzluq səbəbindən bank krediti pul vəsaitlərinin daxil olması mənbəyi ola bilər. Onun məqsədi müəssisənin bütün maliyyə vəsaitlərindən daha səmərəli istifadə edilməsi, vəsaitlərin fasiləsiz dövriyyəsi və onların dövriyyə qabiliyyətinin sürətləndirilməsinin təmin edilməsindən ibarətdir. Öz dövriyyə kapitalının dövriyyə vəsaitlərində payının 50%-ə yaxınlaşdığı müəssisənin ödəmə qabiliyyəti mövqeyindən ən dayanıqlı hesab edilməsi qəbul edilmişdir.

Beləliklə, ödəmələrin pul vəsaitlərinin daxil olmasını qabaqlaması halında müəssisə öz ödəmə öhdəliklərini vaxtında yerinə yetirməyə bilər – ödəmə qabiliyyətsizliyi şəklində maliyyə tarazsızlığı prosesi yaranır [4].

Müəssisənin ödəmə qabiliyyətinin aşağıdakı əsas formalarını ayırmaq təklif olunur.

Müəssisənin potensial (uzunmüddətli, davamlı) ödəmə qabiliyyəti, elə vəziyyətdir ki, qeyri-ödəmələrin və onların yaranması səbəblərinin olmaması, bir ildən çox dövrdə dayanıqlı kredit qabiliyyətliliyi və likvidliyi, ümumi dəyərin əmlakın hərəkətsizləşdirilməsindən və uzunmüddətli öhdəliklərin cəmindən çox olması ilə xarakterizə olunur.

Təcili ödəmə qabiliyyəti cari ödəmə qabiliyyətinin növüdür, o, cari dövrün istənilən anında onun bütün kreditorlarla hesablaşmaq hazırlığını bildirir. O, likvidlik üzrə aktivlərin təcililik üzrə öhdəliklər ilə proporsional nisbətini nəzərdə tutur.

Maliyyə dayanıqsızlığı üçün onun üçüncü forması – qeyri-kafi (dayanıqsız) ödəmə qabiliyyəti (və yaxud texniki ödəmə qabiliyyəti) əlverişsizdir. Göstərilən vəziyyət maliyyə intizamı pozulduqda, hesablaşma hesablarına pul daxil olanda boş dayanmalar halında yaranır, yəni, maliyyə gərginliyi əlamətləri, ödəmələrin qeyri-müntəzəmliyi faktları göz qabağındadır.

Başqa əlverişsiz vəziyyətlər olduqda yuxarıda göstərilən hal dördüncü formaya – sabit ödəmə qabiliyyətsizliyə keçə bilər. Təcililiyindən asılı olaraq sabit ödəmə qabiliyyətsizliyi uzunmüddətli və yaxud xroniki ola bilər. Bu vəziyyət yuxarıda göstərilən əlamətlərdən başqa qeyri - sabit ödəmə qabiliyyəti, müntəzəm qeyri-ödəmələrin – bankın vaxtı ötmüş borclarının, tədarükçülərə vaxtı ötmüş borcların, büdcəyə vergi borcunun olması ilə; müflisləşməyə bərabər olmaqla xarakterizə olunur.

Müəssisənin rəsmi və real ödəmə qabiliyyətini ayırmaq olar. Real ödəmə qabiliyyətli müəssisə ödəmələri həyata keçirmək qabiliyyətinə malikdir. Təhlilçilər tərəfindən istifadə edilən bir sıra verilmiş göstəricilər üzrə müəssisə rəsmi olaraq ödəmə qabiliyyətli hesab olunur, eyni zamanda real ödəmə qabiliyyətinə malik olmur. Bununla əlaqədar olaraq müəssisənin ödəmə qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi üçün doğru variantların axtarışı problemi aktual olur.

İqtisadçılar arasında müəssisənin fəaliyyətinin hansı iqtisadi göstəricilərinin ödəmə qabiliyyəti göstəriciləri hesab edilməsinin mümkünlüyü haqqında vahid fikir yoxdur. Onlara, əsasən, likvidlik göstəricilərini aid edirlər ki, onların arasında, adətən, aşağıdakıları ayırırlar:

1. Cari likvidlik əmsalı (ödəmə əmsalı), o müəssisənin bütün dövriyyə vəsaitlərinin dəyərinin qısamüddətli öhdəliklərin miqdarına nisbəti ilə müəyyən edilir və müəssisənin nəinki debitorlarla vaxtında hesablaşmalar və hazır məhsulun əlverişli satışı, həm də ehtiyac üzündən maddi dövriyyə vəsaitlərinin digər elementlərinin satışı şəraitində qiymətləndirilən ödəmə imkanlarını, yəni likvid əmlakın mövcud öhdəliklərdən çox olması üzündən yaranan mövcud möhkəmlik ehtiyatını göstərir.

2. Ümumi likvidlik əmsalı dövriyyə vəsaitlərinin (mal-material qiymətlilərindən başqa) dəyərinin qısamüddətli öhdəliklərin miqdarına nisbəti ilə müəyyən edilir və müəssisənin borclarla ən yaxın vaxtda hesablaşmaq qabiliyyətini xarakterizə edir. Onun tərkibində debitor borcunun olması səbəbindən bu göstəricinin tətbiqi də problemlidir.

3. Mütləq likvidlik əmsalı nağd likvid vəsaitlərin qısamüddətli borcların məbləğinə nisbəti kimi hesablanır və müəssisənin borclarla təcili hesablaşmaq qabiliyyətini nümayiş etdirir [5].

Ödəmə qabiliyyətinin təhlili məqsədi ilə likvidlik əmsallarından istifadə ilə bağlı əsas problemlər aşağıdakılardır:

- statistiklik – qeyd edilən göstəricilər əmlak və maliyyə vəziyyətini konkret tarixə nəzərən xarakterizə edən balans məlumatları əsasında hesablanır və deməli onlar bircəhətlidir.

- müəssisənin öhdəliklərinin natamam hesaba alınması, belə ki, seçilmiş uçot siyasətinə əsasən balansda ya borc vəsaitlərindən istifadəyə görə faizlər daxil olmaqla öhdəliklərin tam məbləği, ya da əsas borc məbləği (faizsiz) göstərilir;

- gələcək dövrə nisbətən daha çox keçmiş dövrün meyillərinin əks etdirilməsi, bunun nəticəsində gələcəkdə xeyli pul vəsaitlərini cəlb etmək qabiliyyətində olan perspektiv ödəmələrin nəzərə alınmaması;

- nəzərdən keçirilən likvidlik əmsallarının qarşılıqlı asılılığı və qarşılıqlı əlaqəsi.

Bütövlükdə, müəssisənin ödəmə qabiliyyəti iqtisadi hadisə olaraq keyfiyyət və kəmiyyət mənasına malikdir. Kateqoriyanın nəzərdən keçirilən keyfiyyət mənası bütün müəssisələr üçün xeyli dərəcədə ümumi olduğu halda konkret iqtisadi göstəricilərdə meydana çıxan onun kəmiyyət mənası spesifik xüsusiyyətlərə, məsələn, milli, regional, sahə və s. xüsusiyyətlərinə malikdir.