Issn №2078 6042 azərbaycan respublikasi кənd тəSƏRRÜfati naziRLİYİ аqrar elm məRKƏZİ

Cədvəl 1.
Aran iqtisadi rayonunda əsas əkin sahələrinin strukturu.

Göstəricilər	2000	2005	2008	2009	2010	2011
Aran iqtisadi rayonu üzrə cəmi əkin sahəsi. ha	470270	592145	645544	765738	652339	684938
Respublika üzrə cəmi əkin sahəsində xüsusi çəkisi %-lə	45,2	44,6	43,0	41,4	41,2	42,6
Ondan: dənli və dənli paxlalılar. ha Xüsusi çəkisi %-lə	238886	275337	302260	381392	306587	317015
	50,8	46,5	46,8	54,0	47,0	46,3
O cüm. payız. və yazlıq buğda ha. Xüsusi çəkisi %-lə	194026	192927	185617	253568	185607	191566
	41,3	32,6	28,7	35,9	28,4	27,9
Payızlıq və yazlıq arpa ha. Xüsusi çəkisi %-lə	37567	75429	109308	119650	114269	117719
	8,0	12,7	16,9	16,9	17,5	17,2
Pambığın əkin sahəsi ha. Xüsusi çəkisi %-lə	92828	99078	41300	19056	27750	36145
	19,7	16,7	6,4	2,7	4,3	5,6
Tərəvəzin əkin sahəsi ha Xüsusi çəkisi %-lə	16836	27400	26070	26585	27185	26985
	3,6	4,6	4,0	3,8	4,2	3,9
Ərzaq bostan bitkil.əkin sahəsi ha Xüsusi çəkisi %-lə	17903	20481	21156	21327	21126	22974
	3,8	3,5	3,3	3,0	3,2	3,4
Bağlar və giləmeyvə ha Xüsusi çəkisi %-lə	14822	18454	23895	24739	25242	25814
	3,1	3,1	3,7	3,5	3,9	3,8

Mənbə: DSK-nin məlumatları. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı. 2012.
Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi Aran iqtisadi rayonunun cəmi əkin sahəsinin 2000-ci ildə 50,8%-ni, 2005-ci ildə 46,5%-ni, 2008-ci ildə 46,8%-ni, 2009-cu ildə 54,0%-ni, 2010-cu ildə 47,0%-ni və 2011-ci ildə 46,3%-ni dənli və dənli paxlalılar təşkil etmişdir. Dənli və dənli paxlalıların isə həmin illər üzrə müvafiq olaraq 41,3%-ni, 32,6%-ni, 28,7%-ni, 35,9%-ni, 28,4%-ni və 27,9%-ni buğda əkin sahəsi və 8,0%-ni, 12,7%-ni, 16,9%-ni, 17,5%-ni və 17,2%-ni arpa əkin sahəsi təşkil etmişdir. Bundan başqa Aran iqtisadi rayonunun yenə həmin illər üzrə müvafiq olaraq əkin sahəsinin 19,7%-ni, 16,7%-ni, 6,4%-ni, 2,7%-ni, 4,3%-ni və 5,6%-ni pambıq bitkisinin əkin sahəsi təşkil etmişdir.

Ümumilikdə buğda, arpa, pambıq, tərəvəz, ərzaq üçün bostan bitkiləri, bağlar və giləmeyvələrin cəmi əkin sahəsi Aran iqtisadi rayonunun cəmi əkin sahəsinin 2000-ci ildə 79,5%-ni, 2005-ci ildə 73,2%-ni, 2008-ci ildə 63,0%-ni, 2009-cu ildə 65,8%-ni, 2010-cu ildə 61,5%-ni və 2011-ci ildə 61,8%-ni təşkil etmişdir. Təhlil göstərir ki, Aran iqtisadi rayonunda taxıl istehsalı daha çox xüsusi çəkiyə malik olduğundan, iqtisadi rayon taxıl məhsulları istehsalı üzrə ixtisaslaşmışdır. Eyni zamanda taxılın məhsuldarlığı Naxçıvan, Gəncə-Qazax və Aran iqtisadi rayonlarında daha yüksəkdir. Regionlar üzrə buğdanın məhsuldarlığı cədvəl № 2-də verilmişdir.

Cədvəl 2.
İqtisadi rayonlar üzrə buğdanın məhsuldarlığı.s/ha

Göstəricilər	2000	2005	2008	2009	2010	2011
Respublika üzrə	23,7	26,5	27,8	26,5	19,9	25,1
Abşeron iqtisadi rayonu	12,5	14,7	14,2	15,4	15,1	15,6
Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu	22,6	27,5	31,9	29,8	25,3	29,4
Şəki- Zaqatala iqtisadi rayonu	17,6	18,9	27,4	23,8	17,9	27,7
Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu	22,9	22,0	21,1	21,4	20,2	23,0
Lənkəran iqtisadi rayonu	21,4	24,1	23,7	20,7	13,6	19,1
Aran iqtisadi rayonu	27,3	31,2	32,1	32,0	22,8	27,6
Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu	24,4	26,8	28,1	24,7	18,1	22,4
Kəlbəcər-Laçın iqtisadi rayonu	11,0	27,9	29,2	31,1	20,8	23,5
Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu	20,9	24,8	23,5	21,1	15,8	19,8
Naxçıvan iqtisadi rayonu	37,1	40,4	24,8	28,6	29,0	29,8

Mənbə: DSK-nin məlumatları əsasında tərtib edilmişdir.
Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi buğdanın məhsuldarlığı Aran iqtisadi rayonunda Naxçıvandan sonra ikinci olmaqla 2000-ci ildə 27,3 sentner, 2005-ci ildə 31,2 sentner, 2008-ci ildə 32,1 sentner, 2009-cu ildə 32,0 sentner, 2010-cu ildə 22,8 və 2011-ci ildə 27,6 sentner olmuşdur.

Araşdırmalar göstərir ki, 1980-1990-cı illərdə Aran iqtisadi rayonu pambıqçılıq üzrə ixtisaslaşmışdırsa, 2000-2012-ci illərdə taxılçılıq üzrə ixtisaslaşmışdır.

Statistik məlumatların təhlili göstərir ki, Aran iqtisadi rayonunda istehsal olunan süd məhsulu respublika üzrə ümumi süd istehsalının 2000-ci ildə 37,9%-ni, 2005-ci ildə 36%-ni, 2008 - ci ildə 36,5%-ni 2009-cu ildə 37,1%-ni, 2010-cu ildə 36,8%-ni və 2011-ci ildə isə 36,0%-ni təşkil etmişdir. Onu da qeyd edək ki, aran iqtisadi rayonuna 18 rayon daxildir ki, onların da bəzilərinin ərazisi respublikada ən böyük ərazisi olan rayonlardır. Eyni zamanda, bu rayonlarda süd istehsalında məhsuldarlıq ən aşağı səviyyədədir. Bundan başqa Aran iqtisadi rayonunda istehsal olunan ət (kəsilmiş çəkidə) respublika üzrə ət istehsalının (kəsilmiş çəkidə) həmin illər üzrə müvafiq olaraq 27,39%, 24,55%, 25,25%, 26,24%, 29,78% və 29,68%-ni təşkil etmişdir.

Araşdırmalar göstərir ki, iqtisadi rayonun hər bir rayonu üzrə ət istehsalı digər rayonlarla müqayisədə üstünlük təşkil edir və ən çox ət istehsalı Kürdəmir, İmişli, Ağdaş, Ağcabədi, Bərdə və Sabirabad rayonlarına məxsusdur. Lakin ət istehsalının artımı əsasən heyvanların baş sayının artımı hesabına baş verir.

Aqrar islahatlar həyata keçirildikdən sonra mövcud olmuş ixtisaslaşma balansı pozulmuş, pambıqçılıq, üzümçülük, tütünçülük və çayçılıq tamamilə məhv olub sıradan çıxmaq dərəcəsinə qədər azaldılmışdır. Son illərdə qəbul olunan dövlət proqramları çərçivəsində bu sahələrə də xüsusən üzümçülüyə diqqət yetirilməsi müəyyən müsbət dəyişikliklərin olmasına səbəb olsada kənd təsərrüfatının tam və sürətli inkişafı təmin olunmamışdır.

Kənd yerlərində aparılan sorğuların təhlili göstərir ki, bunun əsas səbəbi əldə edilən gəlirlərin aşağı olması, məhsulun realizə olunmasında yaranan problemlər və kəndlərdə işsizlik səviyyəsinin yüksək olmasıdır.

Toplanmış məlumatların ümumi təhlili və araşdırmalarımız kənd təsərrüfatının inkişafını ləngidən əsas səbəblərin aşağıdakılardan ibarət olduğunu göstərir.

- təsərrüfatların kiçik ölçülü olması;

- kəndlərdə işsizlik səviyyəsinin yüksək olması;

- istehsal olunan məhsulların satışında yaranmış problemlər;

- dövlət satınalmasının düzgün təşkil olunmaması;

-təsərrüfatların inkişafı istiqamətində tələb olunan informasiyaların tam çatdırılmaması;

- kredit vermə mexanizminin düzgün qurulmaması;

- kiçik və orta səviyyəli investorların cəlb edilmə mexanizminin olmaması;

-kənd təsərrüfatı məhsullarının idxal-ixrac mexanizminin düzgün tənzimlənməməsi;

- təsərrüfatların iqtisadi rayonlar, rayonlar və sonda təsərrüfatlar üzrə ixtisaslaşma mexanizminin hazırlanıb tətbiq olunmaması;

- aqrar sahədə inhisarçılığın aradan qaldırılmaması;

Yuxarıda qeyd olunan bütün bu problemlər aqrar sahənin, o cümlədən kənd təsərrüfatının inkişafında ciddi maneələr yaradır.

Aqrar islahatlar həyata keçirildikdən sonra yeni yaradılan təsərrüfatlar çox kiçik ölçülərə malik olmaqla bərabər istehsal istiqamətini təyin etməkdə də azad və müstəqil oldular. Nəticədə ixtisaslaşma istiqaməti sıradan çıxdı və bazarda gündəlik tələb olunan ərzaqlıq kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına üstünlük verildi. Bunun da əsas səbəbi emal müəssisələrinin tamamilə öz bazarlarını itirməklə sıradan çıxması oldu. Yəni istehsalçılar ancaq satış imkanları olan məhsulların istehsalına üstünlük verdilər. Sadə bir misal göstərək. İmişli şəkər zavodunun fəaliyyəti olmasaydı şəkər çuğunduru istehsalına heç bir təsərrüfat maraq göstərməyəcəkdi.

Qeyd edək ki, kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi üçün inhisarçılıq meyilləri aradan qaldırılmaqla yaradılacaq emal müəssisələrinin hansı iqtisadi rayonda yaradılması məsələləri araşdırılmalı və onların kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları ilə necə əlaqə qurmaları prinsipləri müəyyənləşdirilməli və onun iqtisadi səmərəliliyinin necə olması istehsalçılar üçün açıqlanaraq onların məlumatlandırılması məqsədəuyğundur.

Kəndlərdə əlavə iş yerləri açmaqla kənd sakinlərinin işsizlik səviyyəsinin aradan qaldırılmasını təmin etmək və bunun müqabilində torpaqda işləmək arzusunda olmayan kəndlilərin öz torpaqlarını əsl istehsalçıya müqavilə əsasında razılaşma yolu ilə uzun müddətli icarəyə verilməsi məqsədəmüvafiqdir. Hesab edirik ki, belə olan halda iri təsərrüfatlar formalaşmağa başlayaraq inkişaf edəcəklər.

Bu halda onlara dövlət tərəfindən ediləcək məqsədli yardım və köməkliklərin də iqtisadi-sosial səmərəsinin artması təmin olunar. Təsərrüfatların optimal ölçülərinin artırılması onlara yeni texnologiyalardan səmərəli istifadə etməyə, məhsul istehsalının intensivləşdirilməsinə də geniş imkanlar açacaq. Eyni zamanda, kənd təsərrüfatının iqtisadi rayonlar, rayonlar və təsərrüfatlar üzrə ixtisaslaşması da təmin olunacaqdır.