Issn №2078 6042 azərbaycan respublikasi кənd тəSƏRRÜfati naziRLİYİ аqrar elm məRKƏZİ

ƏDƏBİYYAT
1. Лапуста М.Г., Старостин Ю.П. Малое предпринимательство. Учебное пособие. Москва: 2002, 272 с. 2. Колотко Г. Глобализация и сближение уровней экономического развития: от спада к росту в странах с переходной экономикой // вопросы экономики, 2000, № 10. 3. http://www.fao.org/catalog/inter-ehtm 4. Salahov S.V. Aqrar sahənin dövlət tənzimlənməsi, Bakı, 2004, 503s.

Az.ETKTİ və Tİ, Elmi Əsərləri 2013/1 səh.12-16
UOT 339.138 (479.24)
Ölkə iqtisadiyyatında marketinq xidmətləri bazarının formalaşmasının müasir vəziyyətinin təhlili
Hüseynov Rəhim Hüseyn oğlu

İqtisadi İslahatlar Elmi-Tədqiqat İnstitutu
XÜLASƏ
Məqalədə Azərbaycanda xidmət sektorunun inkişaf problemləri və mövcud vəziyyəti araşdırılmışdır. Marketinq xidmətlər bazarının formalaşmasının müasir durumu, onun amilləri, inkişaf xüsusiyyətləri məqalənin araşdırma obyektinə daxildir. Marketinq xidmətləri bazarında mövcud problemlərin müəyyənləşdirilməsinə də məqalədə rast gəlinir.

Açar sözlər. marketinq, xidmət sektoru, marketinq xidmətləri bazarı
Giriş. Ölkəmizin yeni təsərrüfat sisteminə keçidi təbii ki, müəssisələrdən də yan keçmədi. Planlaşdırma iqtisadiyyatında müəssisələrinin rəhbərləri rəqabət, səmərəliliyin, mənfəətin artırılması barəsində düşünmürdülər. Çünki bu müəssisələr kollektiv mülkiyyəti idarə edir və şəxsi maraqları güdmürdü.

İndi isə müəssisənin idarəetmə siyasəti tamamilə dəyişib. Müəssisənin rəhbərliyi hansısa bir anda dərk etməyə başlayır ki, bazarda uğurla rəqabət aparmaq üçün rəqiblərin təcrübəsini öyrənmək və özünün inkişaf prespektivlərini görmək lazımdı. Bu zaman isə ortaya belə bir sual çıxır: kim bu işlə məşğul olmalıdır, özlərimi, yoxsa ixtisaslaşmış agentliklərmi? Bu işlərin kimin görməsindən asılı olmayaraq görülən işin məzmunu eynidir: marketinq! Marketinqin məqsədi – idarəetmə qərarlarının qəbulu zamanı qeyri-müəyyənliyi azaltmaqdır. Marketinq sahəsində mütəxəssislər müəssisədə marketoloq adlanırlar. Marketoloqların vəzifələri bazarı, əmtəələri, rəqibləri, istehlakçıları və digər sahələri tədqiq etməkdən ibarətdir. Marketinq xidməti şirkətin taktikasının işlənib hazırlanması, əmtəə, qiymət, satış siyasətinin və bazarda əmtəənin irəlilədilməsinin strategiyasını həyata keçirilməsilə məşğul olur.

Məqalənin əsas məzmunu. Milli iqtisadiyyatın inkişafı ilk növbədə yerli şirkətlərinin rəqabət qabiliyyətinin artırılmasından asılıdır. Müasir dövrdə bu vəzifənin reallaşdırılmasında marketinq xidmətlərindən istifadə həlledici rol oynayır. Yeni iqtisadi sistemə keçid, respublikamızda bazar mühitinin formalaşdığı və rəqabətin dərinləşdiyi bir dövrdə bazar təfəkkür tərzinə əsaslanan marketinq fəaliyyətinə tələbi daha da yüksəldir. Müasir şəraitdə ölkə iqtisadiyyatının rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsində müəssisəsinin istehsal, təchizat və ticarət fəaliyyətinin təşkili və idarə edilməsi sistemini özündə əks etdirən marketinq və ya idarəetmənin bazar konsepsiyasının tətbiqi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, ÜDM-də özəl sektorun payının artıq 80%-dən çox olması bu sektorun iqtisadiyyatın intensiv və səmərəli şəkildə inkişafında aparıcı rol oynadığını göstərir.

Marketinq tətbiqi marketinq təhlili əsasında müəssisəsinin məqsədlərinin müəyyən edilməsindən və strategiyanın hazırlanmasından başlanır. Marketinqin tətbiqi praktiki baxımından bir az fərqlidir. Müəssisəsinin marketinq fəaliyyəti və onun funksiyaları müəssisə daxilində bölüşdürülmüş halda olur. Yəni müəssisənin daxili idarəetmə strukturunda xüsusi olaraq marketinq planı hazırlayan, marketinq siyasəti aparan və digər bu sahədə işləri idarə edən hər hansı bir bölmə həmişə olmur. Eyni zamanda xüsusi bir şöbənin olmaması heç də müəssisənin marketinqə biganə yanaşmasına işarə etmir. Müəssisə öz daxili strukturda marketinq bir o qədər də fikir verməyə bilər, lakin müəssisə bazar ilə qarşılıqlı əlaqədə olanda o marketinqin üsul və yanaşmalarından istifadə etməyə məhkum olur.

Müstəqillik əldə etdikdən sonra iqtisadiyyatı yeni iqtisadi münasibətlər sisteminə uyğun qurmağa başlayan Azərbaycanda xidmət sektoru inkişaf etməmiş vəziyyətdə idi. Xidmət sektorunun inkişaf etməməsinin əsas səbəbi xidmət təchizatçıları və istehlakçıları arasında təkmil bazar münasibətlərinin olmaması idisə digər səbəb kimi istehlakçı tələbinin dəyişməsinə dövlət xidmət istehsalçılarının zəif reaksiya verməsini göstərmək olardı. Xidmət istehsalçıları arasında aşağı səviyyəli rəqabət, bir çox xidmət sahələrində dövlət inhisarının mövcudluğu, bəzi xidmət növlərinin təqdim olunmasına məhdudlaşdırıcı maneələr keçid dövründə milli iqtisadiyyatda xidmət sektorunun zəif inkişaf etməsinin digər səbəbləri idi. Son dövrlərdə xidmət sektorunun inkişafının əsas səbəbi kimi həm planlı iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçid nəticəsində süni maneələrin aradan qalxması, həm də özəl sektorun mövqeyinin güclənməsini göstərmək olar (Cədvəl 1).

Cədvəl 1.
Ümumi Daxili Məhsulda özəl sektoun payı, faizlə

	2000	2005	2008	2011
Ümumi Daxili Məhsulda	70.8	77.8	84.5	82.5
Sənayedə	48.4	84.5	89.9	88.4
Tikintidə	63.5	90.4	87	71.5
Kənd təsərrüfatında	99	97.8	99	99.3
Ticarətdə	98.3	97.8	99.1	99.4
Nəqliyyat və anbar təsərrüfatında	62.6	37.5	82	75.5
İnformasiya və rabitə	57.8	80.2	72.9	75.3
Sosial və sair xidmətlər	78.8	31.8	31.7	49

Mənbə: www.azstat.org ARDSK, Bakı 2012
Cədvəldən də göründüyü kimi 2000-ci illə müqayisədə 2011-ci ildə özəl sektorun ÜDM-də payı 70%-dən 82.5%-ə dək yüksəlmişdir ki, bu da zənnimizcə iqtisadiyyatın optimal strukturu hesab oluna bilər. Nəzərə alsaq ki, dövlət mülkiyyətinin sosial və strateji sferalarda mövcudluğu zəruridir, onda ölkə iqtisadiyyatında özəl sektorun tam formalaşdığını əminliklə qeyd etmək olar. Cədvəl 2-dən də göründüyü kimi 2000-ci illə müqayisədə 2011-ci ildə dəyər ifadəsində xidmət sektorunda yaradılmış əlavə dəyərin məbləği təqribən 8 dəfəyə qədər artmışdır.

Cədvəl 2.
Ölkə iqtisadiyyatının struktur quruluşu

	2000	2005	2009	2010	2011
ÜDM	4718,1	12522,5	35601,5	42465	51157,5
İstehsal	2765,9	8507,2	22209,6	27726,7	34860,3
Xidmət	1687,4	3141,3	11150,8	11891,8	13239,2
Xalis vergilər	263,8	874	2241,1	2876,5	3058
İstehsal	59%	68%	62%	65%	68%
Xidmət	36%	25%	31%	28%	26%
Xalis vergilər	6%	7%	6%	7%	6%

Mənbə: www.azstat.org ARDSK, Bakı 2012
Eyni zamanda xidmət sektorunun 2000-ci illə müqayisədə 2011-ci ildə iqtisadiyyatın strukturunda xüsusi çəkisinin 36%-dən 26%-ədək düşməsi də diqqətçəkən məqamdır (Cədvəl 2). Bunun əsas səbəbi ölkə iqtisadiyyatının əsas lokomotivi hesab olunan neft-qaz sektorunun sürətli inkişafıdır, ancaq eyni zamanda hesab edirik ki, xidmət sektorunun yaxın gələcəkdə iqtisadiyyatın strukturunda xüsusi çəkisi istehsal sektorunu üstələyəcək.

Müstəqillik qazanıldıqdan sonra Azərbaycan iqtisadiyyatında xidmət sektorunun inkişafı xidmət bazarında rəqabətin güclənməsi fonunda baş vermişdir. Yerli iqtisadçıların elmi-tədqiqat işlərinin ümumiləşdirilməsi nəticəsində biz milli iqtisadiyyatda, o cümlədən xidmət sektorunda rəqabətin intensivləşməsinin aşağıdakı səbəblərdən baş verdiyini qeyd edə bilərik:

1. Ölkə bazarında fəaliyyət göstərən müəssisələrin sayının artması. Xidmət sferasında müəssisələrin sayının çoxalması bazara təklif olunan məhsulların artımına, bu da öz növbəsində rəqabətin yüksəlməsinə səbəb olmuşdur.

2. Qiymətlərin liberallaşması. Qiymətlərin liberallaşdırılması qiymət rəqabətinin formalaşmasına və güclənməsinə səbəb olmuşdur.

3. Xarici iqtisadi əlaqələrin liberallaşdırılması milli bazarda rəqabət mübarizəsində böyük bilik və təcrübəyə malik xarici rəqiblərin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.

4. Ayrı-ayrı sahələrdə aparılan struktur islahatlar da həmin sahələrdə rəqabətin intensivləşməsinə gətirib çıxarmışdı.

5. Manatın dönərliliyinin təmin olunması. Maliyyə sabitliyi və onun fonunda manatın dönərliliyinin təmin olunması xidmətlər bazarında oyun qaydalarının dəqiqləşməsinə və rəqabətin intensivləşməsinə səbəb olmuşdu.

6. İqtisadiyyatın strukturunda özəl bölmənin formalaşması və hökmran mövqeyə sahib olması rəqabət mübarizəsinin güclənməsində mühüm rol oynamışdı.

7. İqtisadiyyatın inhisarsızlaşdırılması yönündə atılan addımlar da xidmət sferasında rəqabəti gücləndirən əsas amillərdən biri hesab oluna bilər. Əmlakın özəlləşdirilməsi prosesində iri təsərrüfat subyektlərinin xüsusi mülkiyyətə verilməsi, təbii inhisarlar üzərində nəzarətin artırılması, maliyyə-sənaye qrupları üzərində antiinhisar nəzarətin gücləndirilməsi, kiçik biznesin stimullaşdırılması rəqabətin intensivləşdirilməsinə şərait yaratmışdı.

8. Bazar institutlarının yaradılması bazar infrastrukturunun formalaşmasına və bu sahədə rəqabətin güclənməsinə şərait yaratmışdır.

Son dövrlərdə xidmətlər bazarında müşahidə olunan inkişaf marketinq xidmətləri bazarından da yan keçməmişdir. Lakin təəssüflə qeyd etməliyik ki, Azərbaycan Respublikasında marketinq fəaliyyəti və marketinq xidmətləri bazarının inkişafı hələ də arzuolunan səviyyədə deyil. Azərbaycanın marketinq xidmətləri və marketinq məsləhəti bazarı, qərb ölçülərinə görə, kifayət qədər “gənc” və yeni formalaşmışdır. Marketinq xidmətləri və marketinq məsləhətləri bazarı Azərbaycanda təxminən 10-15 ilə yaxındır ki mövcuddur. Bu müddət ərzində xidmət istehlakçılarının tərkibi faktiki olaraq dəyişməzdir, xidmət istehlakçılarının strukturunda xarici şirkətlər üstünlük təşkil edir. Bu ölkə müəssisələrinin, öz biznesinin uğurunun təmin edilməsi işində marketinqin zəruriliyini lazımi qədər “dərk etməməsi” ilə bağlıdır. Bir çox yerli şirkətlərin rəhbərləri üçün “marketinq ” və “reklam” terminləri sinonimdir. Lakin reklam digərləri ilə yanaşı marketinqin elementlərindən biridir.

Araşdırmalarımız göstərir ki, belə vəziyyətin yaranmasının aşağıdakı səbəbləri mövcuddur:

• 
  ölkədə marketinq fəaliyyətinin təşəkkülü və inkişafının kortəbii şəkildə getməsi, başqa sözlə bu sahənin inkişafı üzrə məqsədyönlü, ardıcıl və sistemli işin aparılmaması;
  
• 
  yerli bazarda rəqabətin zəifliyi. Güclü rəqabət zamanı səhv idarəetmə qərarının nəticələri ciddi və səmərəliliyi daima yüksəltməyə tələbat yüksək olur, bütün bunlar da konsaltinqə obyektiv ehtiyac yaradır. Rəqabət zəif olduqda isə müəssisələr səhv qərarlar versələr də bazarda öz mövqelərini qoruyub saxlaya bilirlər;
  
• 
  marketinqin mahiyyətinin düzgün dərk edilməməsi və təşkilati-idarəetmə strukturunun müasir marketinq sisteminə uyğun gəlməməsi;
  
• 
  idarəetmə mədəniyyətində çatışmamazlıqlar. Bəzi menecerlər hələ də təşkilati qərarların yüksək ixtisas və xüsusi biliklər tələb etdiyini başa düşmürlər. Bundan əlavə onlar qərar qəbulunun müəyyən hissəsini kənardan cəlb olunan konsultantlara həvalə etməyə psixoloji cəhətdən hazır deyillər. Menecerlər kənardan cəlb olunan konsultantın onlara verəcəyi faydanı tam dərk etmir və müəssisələr bu xidmətlərə sərf olunan vəsaiti faydasız hesab edirlər;
  
• 
  peşəkar marketinq mütəxəssislərinin az olması;
  
• 
  tarixi təcrübənin olmaması və maliyyə problemləri;
  
• 
  sistemləşdirilmiş statistikanın olmaması, informasiya qıtlığı;
  
• 
  rəqabət mühitinin və infrastruktur sahələrinin tam formalaşmaması;
  

• 
  marketinq xidmətlərinin potensial istehlakçılarının marketinq xidmətləri bazarı və onun imkanları haqqında zəif məlumatlılığı;
  

• 
  konsaltinq mədəniyyətinin formalaşmaması. Bu sferaya etik və peşəkarlıq normalarına riayət etməyən aşağı peşəkarlığa malik şəxslərin, diletantların giriş imkanının olmaması xidmətlərin keyfiyyətinin qənaətbəxş olmamasına və konsaltinqin imicinin pisləşməsinə səbəb olmuşdur;
  

• 
  maliyyə vəsaitlərinin çatışmamazlığı. Kiçik və orta sahibkarlıq demək olar ki, konsaltinq xidmətlərinə sərf olunacaq sərbəst vəsaitə malik deyillər;
  
• 
  marketinq xidmətləri göstərən kompaniyalar, onların imkanları, həcmləri, göstərdikləri xidməltərin keyfiyyəti haqqında obyektiv informasiya əldə etməyin çətinliyi;
  
• 
  bütövlükdə konsaltinq xidmətlərinə, onların keyfiyyətinə etimadsızlıq;
  
• 
  yerli marketinq xidmətləri müəssisələrinin beynəlxalq əlaqələrinin zəifliyi;
  

marketinq xidmətləri müəssisələrinin peşəkar birliklərinin zəif fəallığı və s.

Ümumiyyətlə son dövrlərdə ölkə iqtisadiyyatında marketinq xidmətlərinə bazar tələbatının kəskin yüksəlməsi müşayiət olunmaqdadır. Marketinq xidmətləri bazarında dinamik artımın əsas səbəblərindən biri texnoloji tərəqqidir ki, onun nəticəsində təkcə ənənəvi sahələr deyil, həm də yeni texnologiyaya və kommunikasiya vasitələrinə əsaslanan yeni sahələr formalaşmış və genişlənmişdir. Yeni texnologiyalar müştərilərə göstərilən xidmətlərin təkmilləşməsinə və çeşidinin genişlənməsinə səbəb olmuşdur.

Apardığımız təhlillər marketinq xidmətləri bazarının mövcud vəziyyətinin formalaşması amillərini təsir gücünə görə ciddi, orta və zəif olmaqla aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar (Cədvəl 3):

Cədvəl 3.
Marketinq xidmətləri bazarının formalaşmasına təsir göstərən amillər

Ciddi təsirlər	Orta təsirlər	Zəif təsirlər
iqtisadiyyatın ümumi vəziyyəti ölkənin ümumilikdə investisiya cəlbediciliyi müştərilərin ödəmə qabiliyyəti, maliyyə vəziyyəti bazarda rəqabətin səviyyəsi	siyasi vəziyyət sifarişçilərin idarəedicilərinin peşəkarlıq səviyyəsi peşəkar birliklərin fəaliyyəti	konsaltinq xidmətləri bazarının yetkinliyi və formalaşması dərəcəsi biznesin qloballaşması xidmətləri istehlak edən sahələrdə rəqabət

Araşdırmalar marketinq bazarındakı iştirakçılarının üç qrupa bölündüyünü göstərir:

• 
  sabit satış bazarı və marketinq bölməsi olan iri sənaye müəssisələri;
  
• 
  marketinq sahəsində ixtisaslı biliklərin yoxluğu və işlə yüklənmə nəticəsində, ən yaxşı halda, satış şöbəsinin funksiyalarını yerinə yetirən öz marketoloqlarına malik olduğunu və satış bazarının olduğunu hesab edən müəssisələr;
  
• 
  marketinq tədqiqatların aparılmasının zəruruiliyini dərk edən, lakin maliyyə çətinlikləri üzündən və lazimi məlumatın aşağı qiymətə əldə edilməsini arzu edən və bu üzdən yerli fərdi marketoloqların xidmətlərindən istifadə etməklə müvafiq qiymətə uyğun (adekvat) tədqiqat işi alan, müəssisələr (əsasən kiçik və orta).
  

Nəticə. Beləliklə apardığımız təhlillər onu deməyə imkan verir ki, Azərbaycanda marketinq xidmətləri bazarı hələ yeni formalaşma mərhələsindədir. İqtisadi inkişafın ümumi xarakteri, beynəlxalq praktika və mövcud meyillər bu bazarın yaxın illərdə sürətlə inkişaf edəcəyini proqnozlaşdırmağa imkan verir.
ƏDƏBİYYAT



1. Azərbaycan Dövlət Statistika Komtəsinin Statistik Məcmuələri, www.azstat.org 2. Самуэльсон П.А., Нордхаус В.Д. Экономика. Москва, “Бином”, 1997, 800 с. 3. Макконнелл К.Р.,Брю С.Л. Экономика: принципы, проблемы и политика, В 2 т.: Пер. с англ. Т 2. Баку. Издательство «Азербайджан», 1992, 400 с 4. Məmmədov A.T. Marketinqin əsasları. Dərs vəsaiti. Bakı: ADİU, 2008, 335 s. 5. Kotler F. Marketinqin əsasları. Bakı: Ergün, 1993. 560 s.
Анализ текущей ситуации формирования сектора маркетинговых услуг в национальной экономике
Гусейнов Рагим Гусейн оглы
РЕЗЮМЕ
В статье проанализирована текущая ситуация и проблемы развития сферы услуг. Так же в статье изучается развитие объекта исследований, в том числе формирование современного состояния рынка маркетинговых услуг, ее факторы. В статье можно найти выявление проблем маркетинга услуг доступных на рынке.

Ключевые слова: маркетинга, обслуживания экономики, сектор маркетинговых услуг.
Analysis of current situation of formation of marketing services’ sector in the national economy
Huseynov Rahim Huseyn

SUMMARY
In the paper the main problems of service economy and its current situation is investigated. The present day situation of marketing services’ sector, its determinants, development peculiarities is studied. In the paper the author identified main problems which delay development of marketing services’ sector of economy.

Key words: marketing, service economy, marketing services’ sector.

Rəyçi:

İbrahimov Z.H.

ADİU – nun “Bank işi”

kafedrasının dosenti


Az.ETK və Tİ, Elmi Əsərləri 2013/1 səh.17-25
UOT 339.9 (0)
Хариcи игтисади фяалиййятин валйута тянзимлянмясинин нязяри аспектляри
Язизов Шамил Елдар оьлу

Азярбайcан Дювлят Игтисад

Университетинин докторанты
ХЦЛАСЯ
Дювлятин игтисади функсийаларынын реаллашдырылмасы цзря дцнйа тяcрцбяси эюстярир ки, бу функсийаларын тяркиби вя мащиййяти тарихи просеслярин мцхтялиф мярщяляляриндя даима вя динамик сурятдя инкишаф етмиш вя етмякдядир.

Мягалядя ясас диггят цмуми игтисади стратеэийанын тяркиб щиссяси олан дювлятин валйута сийасятиндя, хцсусиля дя хариcи-игтисади фяалиййятин валйута тянзимлянмяси мясяляляринин тящлилиня йюнялдилмишдир.

Мцяллифин фикринcя, хариcи игтисади фяалиййятин консепсийасынын ишляниб щазырланмасы вя онун тянзимлянмяси мясяляляриндя адекватлыг принсипинин нязяря алынмасы зяруридир. Адекватлыг принсипи дедикдя хариcи игтисади фяалиййятин еля бир институсионал тянзимлямя системинин йарадылмасы баша дцшцлцр ки, о, бейнялхалг норма, гайдалар вя глобаллашма тенденсийаларына риайят олунмасы чярчивясиндя хариcи-игтисади фяалиййятин характери вя истигамятляриндя милли игтисади мянафелярин приоритетлярини горуйуб сахлайа вя мцдафия едя билсин.

Ачар сюзляр: институсионализм вя неоинститусионализм нязяриййяляри, хариcи игтисади фяалиййятин консепсийасы, адекватлыг принсипи, валйута сийасяти, валйута тянзимлянмяси.
Игтисади просесляри тянзимляйян дювлятин функсийалары игтисад елминдя щяля онун мейдана эялдийи дюврлярдян башлайараг нязярдян кечирилир. Дювлятин игтисади функсийаларынын реаллашдырылмасы цзря дцнйа тяcрцбяси эюстярир ки, бу функсийаларын тяркиби вя мащиййяти тарихи просеслярин мцхтялиф мярщяляляриндя даима вя динамик сурятдя инкишаф етмиш вя етмякдядир. Хариcи тиcарят нязяриййяляринин инкишафы юзцндя хариcи тиcарятя мцдахиля вя онун кяскин мящдудлашдырылмасы цзря тядбирлярдян башлайараг ихраc йюнцмлц, идхалы явяз едян истещсалын дястяклянмясинин зярурятинин дярк олунмасы вя игтисади просесляря тамамиля гарышмамаг сийасятинядяк дювлятин тянзимляйиcи ролунун тякамцлцнц якс етдирир.

Игтисад елминин илкин тядгигатчыларындан олан меркантилистляр щесаб едирдиляр ки, дювлят милли сярвятин артымыны йалныз ихраc щесабына стимуллашдырмалыдыр. Меркантилистлярдян башга бцтцн диэяр консепсийалар юлкяляр арасында бейнялхалг ямтяя мцбадилясинин вя бейнялхалг ямяк бюлэцсцнцн цстцнлцклярини нязярдян кечирирляр.

ХХ ясрин яввялляриндя хариcи игтисади фяалиййятин инкишаф проблемляриня йанашмаларда ики якс истигамят формалашмышды. Бунлара ачыг игтисадиййат тяряфдарлары Г.Щаберлоу, Е.Щекшер, Б.Олин, Д.Лендлер, А.Линдбек, П.Буомберэер вя онлара гаршы чыханлар – игтисади просесляря дювлятин актив мцдахилясинин тяряфдарлары – C.Кейнс, К.Ламмерс, Б.Лаум вя с. аид идиляр.

ХХ ясрин орталарында ачыг игтисадиййатын сямярялилийи идейасы мющкям мювге тутмаьа башлады. Бу идейанын тяряфдарлары П.Самуелсон,В.Леонтйев, Р.Верной, Г.Щафбауер, М.Портер иддиа едирдиляр ки, хариcи тиcарят тякcя гаршылыглы файдалы мцбадиля просеси дейил, о, щямчинин айры-айры юлкялярин игтисади инкишаф сявиййясиндяки фярглярин азалмасына вя ЕТТ-нин инкишафына шяраит йарадыр. Щямчинин хариcи тиcарятин мцлтипликатору нязяриййяси дя эениш йайылмышдыр. Бу нязяриййяйя ясасян хариcи тиcарятин милли эялирин артым динамикасы вя диэяр амилляря тясир еффекти щяр бир айрыcа юлкя цчцн мцяййян кямиййят асылылыглары иля характеризя олунур вя бу асылылыг мцяййян ямсал - мултипликатор формасында щесабланараг ифадя олуна биляр. Даща сонралар бу нятиcялярин мцасир дюврдя Азярбайcан игтисадиййаты цчцн актуаллыьыны Азярбайcан игтисадчыларынын тядгигатлары да тясдигляйирди: «Милли игтисадиййатын дцнйа тясяррцфаты иля ялагяляринин цмуми мейiлини вя игтисадиййатын инкишафы цчцн хариcи тиcарятин ящямиййятини якс етдирян мцщцм цмумиляшдирилмиш эюстяриcиляр олан идхал, ихраc вя хариcи тиcарят дювриййясинин ЦДМ-да щядди, асылылыг ямсалы, ихраcын идхалы юдямя фаизи, тиcарят ахынынын интенсивлик ямсалы, еластиклик ямсалынын хариcи тиcарят балансынын фярги иля гаршылыглы ялагядя тящлили хариcи тиcарятин цмуми вязиййятинин дяйишмясини даhа дцзэцн якс етдирир». [3, с. 123-124]

Игтисадчылар тяряфиндян тяклиф олунан нязяриййяляр тяcрцбядя бейнялхалг тиcарятин инкишафынын йцксяк артым суряти иля юз тясдигини тапырды.

Постсовет мяканынын тядгигатчыларынын гейд етдийи кими - «… бейнялхалг ямтяя мцбадиляси просесиня дювлятин тясири милли игтисадиййатын ялавя тянзимляйиcи аляти кими чыхыш едя биляр». [11]

Тядгиг олунан проблемин бу аспектиня аид нязяри мцщакимялярин сонракы инкишафы хариcи тиcарятин либераллашдырылмасы; истещсалда дяйишикликляр, бейнялхалг ямяк бюлэцсцнцн дяринляшмяси, елм вя истещсалын кооперасийасынын эенишлянмяси, глобаллашманын эцcлянмяси вя с. нятиcясиндя хариcи тиcарятин структурунун дяйишмяси кими тенденсийалардан ящямиййятли дяряcядя асылы олмушдур.

Классик вя неоклассик мяктябин фундаментал консепсийа вя идейаларынын сонракы инкишафы нятиcясиндя гейд олунан аспектдя йени игтисади стратеэийа формалашды. Бу игтисади стратеэийанын ясасында институсионализм вя неоинститусионализм нязяриййяляри дурурду. Институсионализмин нцмайяндяляри: Т.Вебер, C.Щелбейт, C.Коммонс, У.Митчелл дювлятин тянзимляйиcи ролунда иcтимаи вя шяхси марагларын уйьунлашдырылмасы мясялялярини юн плана чякирдиляр. Неоинститусионализмин тяряфдарлары Р.Коуз, А.Пигу, Т.Норт, О.Уилйамсон ися щесаб едирдиляр ки, дювлят тяряфиндян актив сурятдя ишляниб щазырланан щцгуги нормалар вя институтлар системи игтисадиййата ящямиййятли дяряcядя тясир эцcцня маликдир.

1990-cу иллярин сонларындан етибарян Дцнйа Банкынын експертляринин фикринcя дювлятин игтисадиййата, хцсусиля дя хариcи игтисади фяалиййятя тясиринин ян эениш йайылмыш, мцтярягги вя перспектив модели «еффектив дювлят моделидир». Бу модел дедикдя, базарын функсионал хцсусиййятляринин реаллашдырылмасы заманы катализатор ролуну ойнайан, милли вя бейнялхалг сявиййядя шяхси бизнесин фяалиййятини стимуллашдыран вя тамамлайан дювлят баша дцшцлцр. Бурада бейнялхалг сявиййядя шяхси бизнесин фяалиййятинин тамамланмасы дедикдя, йалныз институсионал вя бейнялхалг сявиййядя шахялянмиш еффектив алят вя васитяляр топлусундан истифадя етмякля бейнялхалг рягабят габилиййятинин милли мянафеляря уйьун эцcляндирилмяси бахымындан хариcи-игтисади експансийанын тяшвиги кими баша дцшмяк олар. Мцасир бейнялхалг игтисади мцнасибятляр системинин фяалиййят тяcрцбяси еффектив дювлятлярин хариcи-игтисаdи сийасятиндя адекватлыг принсипинин реаллашдырылмасыны тамамиля тясдиг едир.

Гейд етмяк лазымдыр ки, глобаллашма просесляринин инкишафы дювлятляри инсан фяалиййятинин бцтцн сфераларында юз сийасятляринин координасийасынын эцcляндирилмясиня сювг едир. Беля координасийа мцасир дювлятин хариcи сийасятдяки ролуну зяифлятмядян дювлят щакимиййятинин бейнялхалг ямякдашлыгла баьлы олан истигамятинин эцcляндирилмясини тяляб едир.

Азярбайcан дцнйа тясяррцфаты системинин бир щиссяси олараг, дцнйа игтисадиййатынын мцасир вязиййятдяки цстцнлцкляриндян мящарятля истифадя етмяйя чалышмалыдыр; глобаллашманын бцтцн мцсбят cящятлярини юз мянафеляриня уйьун истифадя етмяли вя ейни заманда онун мянфи тясир амилляриня гаршыдурмаг габилиййятини инкишаф етдирмялидир.

Азярбайcанын дцнйа тясяррцфатына интеграсийасы милли игтисадиййатын инкишаф стратеэийасынын ян мцщцм истигамятляриндян биридир. Бу заман бу просес цчцн зярури олан стратеjи мягсяд вя вязифяляр комплекси Азярбайcанын бейнялхалг рягабят габилиййятинин ялдя олунмасы иля баьлыдыр вя ашаьыдакы тяркиб щиссялярини нязярдя тутмалыдыр:

- дювлят игтисадиййатын структур йенидянгурмасыны мягсядйюнлц сурятдя дястяклямяси;

- Азярбайcанын дцнйа тясяррцфатында иштиракы характериндя щям ямтяя ихтисаслашмасы хятти иля, щям дя мцгавиля, щцгуги вя сийаси шяртляр бахымындан дяйишикликлярин едилмяси;

- юлкянин игтисади тящлцкясизлийинин тямин олунмасы.

Интеграсийа просесляринин эцcлянмяси бцтювлцкдя сосиал-игтисади инкишафда вя хцсусиля хариcи игтисади фяалиййятин тяшкилиндя дювлятин ролу вя йеринин дярк олунмасы сащясиндя радикал-либерал вя тянзимлянян базар игтисадиййаты консепсийаларынын бирбаша сурятдя бир-бириня гаршы гойулмасынын гейри-конструктив хцсусиййятлярини цзя чыхарыр.

Азярбайcанын дцнйа игтисадиййатына интеграсийасы проблемлярини арашдыран тядгигатчыларын фикирляри дя бу факты тясдигляйир. «Мцасир глобаллашма просесинин формалашдырмагда олдуьу глобал цмумилик щеч бир вяcщля реэионал цсцрцн арадан галдырылмасы кими гаврана билмяз. Щяр щансы бир юлкяйя мцнасибятдя (онун инкишаф сявиййясиндя вя милли тянзимлямя системи юзялликляриндян асылы олмайараг) gеосийаси вя gеоигтисади дяйишянляр чохлуьу тятбиг едилян «ойун гайдаларында» доминант рола маликдир, реэионал игтисади интеграсийа тямайцлляри даща да эцcлянмишдир». [4]

Бу аспектдя фикримизcя, сющбят мцтляг сурятдя дювлятин тянзимляйиcи функсийаларында кюклц кейфиййят дяйишикликляринин едилмясиндян эедя биляр. Бу функсийаларын мащиййяти вя тяркибиндя Азярбайcан дювлятчилийинин конкрет тарихи инкишаф мярщялясинин хцсусиййятляриня уйьун дяйишикликляр етмяк зяруридир. Азярбайcан дювлятчилийинин бу функсионал дяйишикликляри бир тяряфдян рягабят мцщитинин инкишафынын вя базар механизмляринин еффектив фяалиййятинин институсионал тяминатыны йаратмалы диэяр тяряфдян ися базарын фяалиййятинин мянфи нятиcялярини йумшалтмалы вя она сосиал йюнцмлцлцк вермялидир; еляcя дя илк нювбядя олмаса да, дцнйа игтисадиййатынын глобаллашмасы просесляринин мянфи тясирляриня, инкишаф етмиш юлкялярин хариcи-игтисади експансийасына гаршыдурманын вя мцасир бейнялхалг игтисади мцнасибятляр системиндя гябул олунмуш норма вя гайдалары нязяря алмагла милли игтисади мянафелярин сивилизасийалы формада мцдафиясинин институсионал механизмини йаратмалыдыр. Щесаб едирик ки, Азярбайcанын мцасир дцнйа тясяррцфатына сямяряли интеграсийасы сийасяти игтисадиййатын дювлят тянзимлянмяси механизминин кюклц институсионал трансформасийасына апарыр.

Фикримизcя, хариcи игтисади фяалиййятин консепсийасынын ишляниб щазырланмасы вя онун тянзимлянмяси мясяляляриндя адекватлыг принсипинин нязяря алынмасы зяруридир. Адекватлыг принсипи дедикдя хариcи игтисади фяалиййятин еля бир институсионал тянзимлямя системинин йарадылмасы баша дцшцлцр ки, о, бейнялхалг норма, гайдалар вя глобаллашма тенденсийаларына риайят олунмасы чярчивясиндя хариcи-игтисади фяалиййятин характери вя истигамятляриндя милли игтисади мянафелярин приоритетлярини горуйуб сахлайа вя мцдафия едя билсин. Адекватлыг принсипи хариcи-игтисади фяалиййятин институсионал тянзимлямя системинин хцсусиййятляринин вя дцнйа игтисадиййатынын глобаллашмасы ганунауйьунлугларынын цзви сурятдя сяcиййяляндирилмясинин консептуал ясасы кими нязярдян кечириля биляр. Бунунла бярабяр адекватлыьын юзцнцн мащиййяти вя тяркиби бейнялхалг тяляб, норма вя гайдаларын дахили институсионал реаллашдырылмасынын еля бир юзцнямяхсуслуьу вя цсуллары кими баша дцшцлмялидир ки, бу заман гейд олунан цсуллар сюзсцз ки, милли игтисади инкишафын вя глобаллашан дцнйа игтисадиййаты системиндя Азярбайcанын лайигли йеринин тямин олунмасы цзря стратеjи мягсяд вя вязифяляр призмасындан юзцнямяхсус функсионал тянзимлямя габилиййятини формалашдырмыш олсун.

Фикримизcя, щазыркı дюврдя дювлят щакимиййяти органлары тядгигатчылар вя експертляр тяряфиндян тяклиф олунан бир чох моделлярдян юз сечимляриндя ясасян «мцасирляшдирмя стратеэийасына» цстцнлцк вермялидир. Бу стратеэийа шяхси тяшяббцскарлыьы вя базар рягабятини эцcляндиряряк, ейни заманда cямиййятин вя игтисадиййатын мцстягил сурятдя щялл едя билмядийи мясялялярин щяллиндя дювлятин ролунун эцcляндирилмясини тяклиф едир. Бу заман дювлятин сийасяти йерли ямтяя истещсалчыларынын базарын хариcи истещсалчыларынын щагсыз рягабятиндян горунмасынын уйьун методларынын тятбиги иля Азярбайcанын дцнйа игтисади бирлийиня эениш интеграсийасына йюнялмялидир.

Биз, хариcи тиcарят ялагяляринин моделляшдирилмяси проблемлярини арашдыран йерли тядгигатчыларын да бу мясяляйя мцнасибятляри иля разыйыг. «Азярбайcан Республикасынын бейнялхалг щцгуги там сялащиййятли цзвц кими бейнялхалг игтисади мцнасибятляр системиня интеграсийасы онун хариcи-игтисади сийасяти стратеэийасынын, хцсусян дя бу стrатеэийанын мцщцм тяркиб елементи олан хариcи тиcарятин оптимал параметрляринин тяйин едилмясини, онун юлкянин сосиал, сийаси, милли информасийа програмлары иля дцзэцн ялагяляндирилмясини тяляб едир». [6, s. 135]

Беля консепсийа, фикримизcя, мцяййян садя корректя характерли тядбирляри дейил cидди дювлят мцдахилясини тяляб едяcяк. Хариcи-игтисади сийасят тякcя елмтутумлу вя ихраcйюнцмлц сащялярин дейил, щям дя идхалы явяз едян вя еляcя дя гойулан инвестисийалардан тез вя чевик мянфяят эютцрмяк хцсусиййятиня малик игтисадиййат сащяляриндя кичик сащибкарлыг цчцн ялверишли шяраитин формалашмасында сяйляри бирляшдирмялидир.

Фикримизcя, дювлят бу вя йа диэяр инкишаф моделиня фанатик сурятдя риайят етмямяли йахуд да онун гяти рядд етмямялидир. Игтисадиййатын ачыглыьы иля неопротексионизмин; либераллашдырма просесляриндя дювлятин иштиракы иля базарын гачынылмаз ганунларынын еффектив сяcиййяляндирилмясини тятбиг етмяли, щямчинин юлкянин тарихи инкишаф контекстини вя сосиал-мядяни аспектлярини нязяря алмаг зяруридир.

Бу эцнки дюврдя, фикримизcя, хариcи игтисади фяалиййятдя адекватлыг принсипинин реаллашдырылмасынын вя еффектив дювлят моделинин уйьун консептуал схеми институсионализм вя неоинститусионализмдир. Йухарыда гейд етдийимиз кими бу нязяриййялярин ясас нцмайяндяляри Т.Веблен, C.Щелбрейт, C.Коммонс, Д.Норт, М.Олсон вя с.-дир Институсионализмин Азярбайcанын мцасир игтисади системи цчцн бирбаша практик ящямиййятя малик олан мцщцм консептуал мцддяасы институсионал структурларын базар игтисадиййатынын функсионал габилиййятиня, структур, сосиал вя хариcи-игтисади сийасятиня ящямиййятли тясири щагда мцщакимяляриндян ибарятдир.

Институсионализмин дювлятин игтисади функсионаллыьынын йцксялдилмясиня ясасланан методолоjи базасы, дцнйа игтисадиййатынын йени инкишаф мярщяляси вя интеграсийа просесляринин интенсивляшмяси сябябиндян хариcи-игтисади фяалиййятдя дювлятин ролу щагда йени тясяввцрляря эятириб чыхарыр. Азярбайcанын мцасир хариcи-игтисади стратеэийасынын ишляниб щазырланмасынын методолоjи бахымдан илкин шярти кими адекватлыг принсипи анлайышынын мащиййятинин дягиг мцяййян олунмасы тяклиф олуна биляр. Еляcя дя адекварtлыг принсипинин мащиййятинин конкретляшдирилмяси заманы юлкянин сосиал-игтисади системинин динамик инкишафы мягсядиля онун бцтцн аспектляри нязяря алынмалыдыр.

Беляликля, хариcи-игтисади фяалиййятин стратеэийасы гачынылмаз сурятдя милли хариcи-игтисади мянафеляр иля бейнялхалг игтисади тяшкилатларын институсионал шяртляри, дцнйа базарынын глобал чаьырышлары вя даим эцcлянян, кяскин бейнялхалг рягабятин арасындакы зиддиййятли сярщядляри чярчивясиндя реаллашыр.

Адекватлыг принсипинин реаллашдырылмасы чярчивясиндя йени кейфиййят хцсусиййятляриня малик дювлятин хариcи-игтисади сийасятинин формалашдырылмасынын нязяри-методолоjи ясаслары «консепсийа», «стратеэийа» вя «хариcи-игтисади сийасят» анлайышларынын мащиййятинин вя онларын гаршылыглы табечилийинин тядгиг олунмасыны нязярдя тутур. Щесаб едирик ки, хариcи-игтисади фяалиййятин консепсийасы юлкянин сосиал-игтисади инкишафынын вя глобаллашан дцнйа игтисадиййатында онун лайигли йеринин тямин олунмасы цзря стратеjи мягсядляр щагда тясяввцрляр системиня ясасланыр. Хариcи-игтисади фяалиййятин стратеэийасы гейд олунан мягсядлярин мцщцм истигамятлярини вя реаллашдырылмасы васитялярини нязяря алыр вя ян цмуми формада милли игтисадиййатын бейнялхалг, рягабятгабилиййятинин тямин олунмасы кими интерпретасийа олуна биляр.

Дювлятин ролу вя онун игтисади просесляри тянзимлянмя габилиййяти онун апардыьы игтисади сийасятля мцяййян олунур. Дювлятин игтисади сийасяти базар игтисадиййаты системинин зярури тяркиб елементи вя щaлгaсıнa чеврилир. Игтисадиййатын дювлят тянзимлянмясинин цмуми мягсядляри (дайаныглы игтисади артымын тямин олунмасы, там мяшьуллуьун тямин олунмасы, милли валйутанын сабитлийинин вя тядиййя балансынын таразлыьынын горунуб сахланылмасы) иля йанашы, сямяряли игтисади сийасят конкрет гыса вя орта мцддятли мягсядляря дя маликдир. Игтисади сийасятдя бу мягсядляря чатмаг цчцн дювлят тянзимлянмясинин конкрет обйект вя васитяляри дя дягиг, бирмяналы шякилдя мцяййян олунмалыдыр.

Мягалядя биз юз диггятимизи цмуми игтисади стратеэийанын тяркиб щиссяси олан дювлятин валйута сийасятиндя, хцсусиля дя хариcи-игтисади фяалиййятин валйута тянзимлянмяси мясяляляринин тящлилиня йюнялдяcяйик. Валйута сийасяти бир тяряфдян милли тясяррцфат субйектляринин хариcи-игтисади фяалиййятинин ян мцщцм истигамятлярини тянзимляйир, диэяр тяряфдян ися сечмя принсипиня ясасланса да дахили истещлака хидмят едян сащяляря тясир эюстярир. Мяcму тяклиф вя мяcму тяляб васитясиля валйута сийасяти игтисади артымын сурятиня, юлкянин бцдcя системинин вязиййятиня вя вятяндашларынын рифащ щалынын сявиййясиня тясир едир.

Валйута сийасяти Азярбайcан Республикасынын «Валйута тянзимлянмяси» щаггында ганунунда [1] ачыгланан база анлайышлара ясасланыр. Бу ганунда валйута сийасятинин ики фяалиййят истигамяти айрылмышдыр: валйута тянзимлянмяси вя валйута нязаряти. Валйута сийасяти щюкумятин Азярбайcан Республикасынын Мяркязи Банкынын гаршылыглы фяалиййяти васитясиля щяйата кечирилир.

Валйута сийасяти, валйута тянзимлянмясинин алят вя васитяляринин мцщцм мясяляляринин тядгигиня хариcи вя юлкя игтисадчыларынын ясярляриндя ящямиййятли йер айрылмышдыр.

Цмумиййятля, базар игтисадиййатынын тянзимлянмясиня тарихян гярарлашмыш бир сыра нязяри йанашмалар мювcуддур вя онлары шярти олараг ики група айырмаг олар: тясяррцфат механизминин тянзимлянмясиня дювлят мцдахилясинин тяряфдарлары вя она гаршы чыханлар.

Бу групларын щяр икиси цмуми ясаслара маликдирляр. Онлар дювляти cямиййятин стратеjи мягсядляринин ялдя олунмасына йюнялмиш игтисади сийасятин апарылмасы цчцн мцяййян мцлкиййятя вя тясяррцфат функсийаларына малик олан игтисади системин бир субйекти кими нязярдян кечирирляр.

ХВЫЫЫ ясрин сонларында классик игтисади нязяриййя формалашды. Бу нязяриййянин баниляри Ф.Эене, А.Смит, Д.Рикардо вя д. олдулар. Классик игтисадчылар щесаб едирдиляр ки, капитализм юзцнцтянзимляйян бир системдир вя игтисади ресурсларын там истифадясиня апарыр. Беляликля, классик нязяриййя практики олараг дювлятин игтисадиййата мцдахилясини инкар едирди. А.Смит гейд едирди ки, дювлят игтисади просесляря мцдахиля етмяйяряк йалныз эюзятчи ролуну йериня йетирмялидир.

Еляcя дя классиклярин фикринcя, пул-кредит сийасяти, щямчинин валйута сийасяти истещсалын щяcминя тясир эюстяря билмяз, йяни пуллар игтисади активлийя тясир эюстярмирляр. Классик нязяриййянин иддиа етдийи кими пул кцтлясинин щяcминдяки дяйишикликляр тясяррцфат субйектляринин ещтимал олунан сювдяляшмяляринин щяcминя тясир едир, лакин там мяшьуллуг шяраитиндя истещсалын щяcминя тясир эюстярмир. Пул кцтлясинин артмасы гиймятлярин пропорсионал олараг йцксялмясиня, азалмасы ися гиймятлярин сявиййясинин пропорсионал олараг ашаьы дцшмясиня сябяб олур.

Беляликля, дювриййядя олан пулларын мигдары хариcи-игтисади таразлыьа тясир эюстярир. Тядийя балансынын мянфи салдосу заманы пул кцтлясинин азалмасы милли ямтяялярин нисби гиймятляринин ашаьы дцшмясиня сябяб олур. Бу ися онларын рягабят габилиййятини артырыр. Яксиня, юлкяйя хариcи валйутанын ахыны сябябиндян йаранан тядийя балансынын мцсбят салдосу пул кцтлясинин артмасына эятириб чыхараcаг, нятиcядя милли ямтяялярин гиймятляри йцксяляcяк, бу ися ихраcын гаршысыны алараг, идхалы стимуллашдыраcаг. Беляликля, щяр ики щалда таразлыг тямин олунур.

Бу пулун кямиййят нязяриййяси узун заман ярзиндя пул-кредит вя валйута сийасятинин ясасы олмуш вя бу эцнки дюврдя дя юз тяряфдарларына маликдир.

Классик нязяриййянин давамчылары неоклассик мяктябдир. Неоклассик мяктябин нцмайяндяляри игтисадиййатда актив щюкумят сийасятинин нисбятян кичик ролуну дястякляйирляр. Неоклассик мяктябин игтисадчылары (Л.Валрас, В.Парето, А.Маршал) истещсал ресурсларынын там вя сямяряли истифадяси шяраитиндя базар игтисадиййатынын тябиятиня дайаныглы, цмуми игтисади таразлыьа мейiллилик хцсусиййятинин хас олмасы щагда классик игтисадчыларын чыхардыьы нятиcяляри тясдиг етмиш вя тякмилляшдирилмишляр. [8, с. 44]

Неоклассикляр юз мцщцм няалиййятляринин сырасына пулларын ямтяялярин яксиня олараг сярвят олмадыьы щагда мцддяаны да аид едирдиляр. Пуллар йалныз ямтяялярин мцбадиляси заманы васитя ролуну йериня йетирирляр вя бцтцн немятлярин дяйяринин юлчцлмяси мигйасы кими чыхыш едирляр. Буна эюря дя неоклассик макроигтисади моделдя йалныз цч базар мювcуддур: ямяк, капитал (гиймятли каьызлар) вя немят. Бу базарларда ики макроигтисади субйект растлашыр: ев тясяррцфатлары вя сащибкарлар. [8, s.221]

Малиййя-валйута сферасында неоклассик нязяриййя узян валйута курсларына ясасланырды вя щесаб едирди ки, валйута курслары тяляб вя тяклифин макроигтисади пропорсийаларын таразлыьынын бярпа олунмасыны тямин едян диэяр базар механизмляринин тясири алтында мцстягил шякилдя бярабярляширляр.

«Макромалиййя сабитлийини тямин етмяк мягсядиля стратеjи вя cари дюврлярин тялябатына уйьун эялян игтисади мягсядляр сечилиб бир-бири иля узлашдырылмалыдыр. Игтисади мягсядлярин мювcуд имканлара уйьун сечилмяси тядриjи игтисади мцвазинятин ян уьурлу принсипи щесаб олуна биляр. Чцнки онлар реал ресурс тяминатына уйьун олмазса, эяляcякдя няинки тядриcи мцвазиняти позаcаг, еляcя cя она наил олмаг имканларыны мящдудлашдыраcагдыр». [7, s.257]

Игтисади фикир сащясиндя ян ящямиййятли дяйишиклийи C.М.Кейнс етмишдир. О щесаб едирди ки, мягсядйюнлц сурятдя мяcму тялябин идаря олунмасы йолу иля там мяшьуллуьа наил олунмасынын рясми дювлят сийасятинин ясас мягсяди олмалыдыр. Бу мцддяа C.М.Кейнсин идейасынын практик ящямиййятини тяшкил едирди. Бу мясялянин щялл олунмасы сащясиндяки мцвяффягиййятляр о гядяр бюйцк олмушду ки, ишэцзар фяалиййятин активлийиндяки йцксялиш вя енмяляр мцстягил сурятдя юз ящямиййятини итиряряк игтисадиййатын стимуллашдырылмасы вя йа инфлйасийанын гаршысынын алынмасы кими рясми дювлят сийасятиндя дяйишикликлярин тязащцрц кими чыхыш етмяйя башлады.

Милли игтисадиййатын тядгигиня йени йанашма базар тясяррцфатынын фяалиййяти механизми вя бу механизмдя дювлятин игтисади ролу щагда тясяввцрляри дяйишмяйя имкан верди. Щяля Бретен-Вуд конфрансынын щазырланмасы заманы Кейнс чалышырды ки, Бейнялхалг Валйута Фондунун йарадылмасы щагда сазишин лайищясиндя дювлятлярин юз валйуталарынын курсларынын щярякятлилийи сащясиндя щцгуглары юз яксини тапсын вя пул-кредит сийасятинин алятляринин истифадясини юнcядян эюря билмишди.

Базар игтисадиййатынын фяалиййятинин кейнс моделиня ясасян хариcи-игтисади сферада таразлыьа дювриййядяки пулларын мигдарынын дяйишмяси щесабына, ясасян дя хариcи тиcарятин вязиййятиня бирбаша тясир эюстярян амилляр: ишэцзар фяаллыьын, мяшьуллуьун вя эялирлярин сявиййясиндяки дяйишикликляр щесабына наил олмаг олар.

Бунун тамамиля яксини бцдcя кясри вя бюйцк щяcмдя дювлят борcунун мювcудлуьуну мцзакиря едян монетаристляр (М.Фридмен, К.Брйунер, А.Мелсер) иддиа едирдиляр. Онлар тяняззцл дюврцндя верэилярин ихтисар олунмасы вя йцксялиш дюврцндя дювлят хярcляринин ихтисары идейасыны фястякляйир вя сон нятиcядя дювлятин игтисадиййатдакы ролунун тясдигляйирдиляр. [10, с. 38]

Монетаристлярин фикринcя кейнс модели пул-кредит сийасятинин апарылмасынын гıсамцддятли нятиcяляриня наил олмаьа имкан верир, лакин узунмцддятли дюврдя пул-кредит сийасятинин апарылмасынын реал нятиcяляри сыфра бярабярдир вя бу сийасят нятиcясиндя дяйишян йеэаня игтисади эюстяриcи гиймятлярин сявиййясидир. Монетаристляр щямчинин иддиа едирдиляр ки, гиймятлярин вя эялирлярин сявиййясинин дяйишдирилмяси васитясиля тядийя балансынын бярабярляшдирмяк мцмкцн дейил. Йалныз валйута курсунун дяйишдирилмясинин кюмяйи иля таразлы тядийя балансына наил олмаг олар, йяни тяляб вя тяклифин тясири алтында валйута курсунун сярбяст дяйишмясиня цстцнлцк верилирди.

Беляликля, монетаризм юз ясасында классик игтисади нязяриййянин вя онун давамчылары неоклассиклярин фикирлярини тясдиг едирди.

Валйута тянзимлянмясинин нязяриййя вя практикасынын инкишафына ящямиййятли тющфяни М.Cилберт верди. О, мцщарибядян сонракы дюврдя ликвидликдя кейфиййят дяйишикликляринин едилмяси мясялясини гаршыйа гойараг, гызыл вя валйута ещтийатлары арасында щармонийанын горунуб сахланылмасы фикри иля чыхыш едирди. Бу мцяллиф гызыл-девиз стандартларынын сцгутунун сябяб вя нятиcялярини дяриндян тящлил едяряк, дцнйа валйута-кредит системинин ясас инкишаф йолларыны тяклиф етмишди. О, перспективдя чох валйуталы системин истифадясини гейд етмишдир. М.Cилберт щямчинин гейд едирди ки, валйута кредит мцнасибятляринин кимйяви тяркибинин ясас елементи сийаси рящбярлийин эцcц вя сяртлийи вя йа онларын мювгейи-мювcудлуьудур. [9, s.341]

Валйута тянзимлянмясинин нязяриййя вя практикасына ящямиййятли тющфяни АФР-нын кечмиш игтисади назири Л.Ерхард вермишдир. Валйута нязарятинин ляьв олунмасы сийасятиня гаршы мцбаризяни о, юн плана чякирди. Гярби Алманийада мцщарибядян сонракы дюврдя ясас сяйляр милли валйутанын мювгейинин бярпа олунмасына; сярбяст гиймятямяляэялмя механизмляринин тямин олунмасы мягсядиля тезликля валйута нязарятинин ляьв олунмасына; игтисадиййатын инкишафына йюнялдилирди. Азад сащибкарлыг механизми васитясиля игтисадиййатда таразлыьын тямин олунмасына цстцнлцк верилирди.

Гейд олундуьу кими, йанашмалар арасындакы фяргляр дювлятин истифадя етдийи тясир методларындан вя йа бу тясирин тамамиля инкар олунмасындан ибарятдир. Бу мювгени Aвстрийа игтисадчысы Ф.Хайек дя мцдафия едирди. О, юлкяляр арасындакы пул дювриййясинин валйута тянзимлянмяси вя нязарятинин бцтцн нювляринин ляьв олунмасы, еляcя дя мцгавилялярин баьланмасы вя мцщасибаt учотунда ямялиййатларын якс олунмасы заманы там азад сурятдя валйута нювцнцн сечиминя йол верилмясини тяклиф едирди. [12, s.41]

Яслиндя, гейд етмяк лазымдыр ки, бу эцнки дюврдя щяр щансы бир елми мяктябин мювгейиня цстцнлцк верян, бирмяналы сурятдя мцяййян олунмун йанашмалар системи мювcуд дейил. Бу, бир гядяр дя дцнйа игтисадиййатын инкишафынын йцксяк темпляри вя мцхтялиф юлкялярин игтисадиййатларынын гаршылыглы асылылыьынын артмасы иля ялагядардыр. Айрыcа эютцрцлмцш юлкя гаршыйа чыхан валйута проблемлярини дцнйа тясяррцфаты иля гаршылыглы ялагянин хцсусиййятлярини нязяря олмадан щялл едя билмяз. Бундан ялавя игтисадчыларын щаглы олараг гейд етдикляри кими мцхтялиф ситуасийаларда ейни щадисянин малиййя илк нювбядя дя валйута базарларына тясири ящямиййятли дяряcядя фяргляня биляр. Демяли, бир щалда бу тядбирляр, диэяр щалда ися тамамиля башга тядбирлярин щяйата кечирилмяси тяляб олуна биляр.

«Арашдырмалар эюстярир ки, игтисади инкишафын базар механизми няинки дювлят тянзимлянмясини истисна едир, щятта мцасир сивилизасийалы базар системли юлкялярдя кифайят дяряcядя мцкяммял дювлят тянзимлянмяси олмадан игтисади инкишафын йцксяк темпиня наил олмаьын гейри-мцмкцнлцйцнц эюстярир. Она эюря дя Азярбайcанда милли мцстягил игтисадиййатын йарадылмасы базар механизми иля дювлят тянзимлянмясинин гаршылыглы фяалиййятинин оптимал нисбятинин йарадылмасындан чох асылыдыр». [5, s. 219]

Беляликля, айдын олур ки, игтисадиййата тясирин бу вя йа диэяр методларынын истифадяси вя йа истифадя олунмамасы юлкя игтисадиййатынын инкишафынын вязиййятиндян вя мярщялясиндян асылыдыр. Бу мцддяа о фактла тясдиг олунур ки, игтисади нязяриййялярдян щеч бири тамамиля саф щалда тятбиг олунмагла юзцнц узунмцддятли дюврдя тясдиг едя билмямишдир.

Бир йерли тядгигатчыларын бу фикри иля дя разыйыг ки: «Мювcуд методолоjи бахышларын ясас чатышмазлыглары бир гайда олараг, реаллыьын йалныз бир аспектини габартмалары вя онун там шякилдя шярщини йахуд тящлилини щяйата кечиря биляряк тялимлярарасы синтезин формалашмасы бахымындан йарарсыз олмалары иля шяртлянир». [2, s. 315]

Бир чох МДБ юлкяляри вя Азярбайcан игтисадчылары да валйута тянзимлянмясинин нязяри-методолоjи вя практики мясялялярини тядгиг етмишляр. Бу юлкялярин вя гярб юлкяляринин тядгигатчыларынын ясярляриндяки мцщцм фяргляр ондан ибарятдир ки, гярб игтисадчылары валйута базарынын фяалиййяти вя тянзимлянмяси сащясиндя тядгигатлары базар игтисадиййаты шяраитиндя апарырдылар, бу заман Азярбайcан вя МДБ юлкяляринин игтисадиййаты тянзимлянмянин инзибати-амирлик методларындан базар методларына йалныз ХХ ясрин сонларында кечмишдир. Бунунла яксяр МДБ юлкяляриндя вя щямчинин Азярбайcанда бу эцнки дюврдя фактики олараг тяcрцбядя тясдиг олунмуш валйута тянзимлянмяси щямчинин цмуми дювлят тянзимлянмяси нязяриййясинин мювcуд олмамасы фактыны изащ етмяк олар.