Issn №2078 6042 azərbaycan respublikasi кənd тəSƏRRÜfati naziRLİYİ аqrar elm məRKƏZİ

Инфлйасийа амилинин тясири иля баьлы щесабата дцзялиш едилмяси. Инфлйасийа амили цзря мялуматлара дцзялиш едилмясинин башлыъа мягсяди гиймят сявиййясиндяки дяйишикликля баьлы малиййя щесабатында йол верилян тящрифляри минимума ендирмякдян ибарятдир. Инфлйасийаны нязяря алмагла дцзялиш едилян щесабаты щансы тяшкилатларын тягдим етмяси мясяляси щялл олунан заман, инфлйасийанын тясири алтында информасийанын тящрифи мигйасына тясир едян амилляря диггят йетирилмялидир. Бу амилляря аиддир:

 тясяррцфат фяалиййятинин профили;

 мал-материал ещтийатларынын гиймятляндирилмяси методлары;

 мал-материал ещтийатларынын дювриййяси;

 тяшкилатын хяръляринин структуру;

 активлярин йашы вя структуру.

Тясяррцфат фяалиййятинин профили гиймятлярин дяйишилмясинин тясириня мяруз галан активлярин структуруну мцяййянляшдирир. Аьыр сянайе мцяссисяляри юз вясаитляринин хейли щиссясини узунмцддятли активляря, йцнэцл сянайе мцяссисяляри – хаммалын мювсцми ещтийатларына, банк мцяссисяляри – пул вя диэяр малиййя активляриня йюнялдирляр. Онларын щяр биринин щесабат эюстяриъиляриня инфлйасийанын тясири ящямиййятли сурятдя бир-бириндян фяргляня биляр.

Материал ещтийатларынын гиймятляндирилмяси методлары. Онлар материал ещтийатларынын истещсала вя мящсул сатышына сярф олунмасынын гиймятляндирилмясиня тясир эюстярир. Артыг гейд етдийимиз кими, вахта эюря биринъи алынанларын дяйяри иля гиймятляндирилмя методу инфлйасийанын баланс мялуматларына тясирини азалдыр, анъаг малиййя нятиъяляри щагда щесабатда мянфяятин артмасына сябяб олур.

Материал активляринин дювретмя сцряти йцксяк олдугда бу, инфлйасийанын эялирляр вя хяръляр щаггында мялуматлары эцълц сурятдя тящриф етмясиня имкан вермир. Яэяр бу эюстяриъи ашаьыдырса, онда эялирляр вя мянфяят щаггында мялуматлар сцни олараг артмыш олур.

Тяшкилатын мювъудлуьу мцддяти – ямлакын хидмят мцддятиня ъидди тясир эюстярир вя инвестисийайа бюйцк хяръляр гойулмасыны тяляб едир.

Инфлйасийанын тяшкилатын хяръляриня тясири мцхтялифдир. Информасийанын тящриф олунмасы дяряъяси истифадя едилян ресурсларын структурундан вя онларын щяр бир нювцня гиймятлярин артым темпиндян асылыдыр.

Мялумдур ки, щямин параметрляр мцхтялиф тяшкилатларда ящямиййятли дяряъядя бир-бириндян фярглянир.

Инфлйасийанын нятиъяляри, онларын щесабат эюстяриъиляриня тясири хцсуси капиталын вя ющдяликлярин нисбятиндян асылыдыр.

Инфлйасийа амилляринин мцщасибат учоту вя щесабаты мялуматларына тясирини мцяййян мянада арадан галдырмаьа имкан верян (формал вя гейри-формал) методлар мювъуддур. Даща эениш йайылан формал методлара аиддир: мцяййян едилян индексляр йахуд ъари базар гиймятляри цзря активлярин мцтямади олараг йенидян гиймятляндирилмяси; малиййя щесабатынын сабит валйута иля тяртиб олунмасы, пулун алыъылыг габилиййятинин дяйишилмясиня едилян дцзялиш; активлярин алынмасына чякилян ъари хярълярин учоту.

Инфлйасийанын учотунун йухарыда садаланан щяр бир методунун диэяр методлардан щям цстцн, щям дя чатышмайан ъящятляри мювъуддур. Малиййя щесабатынын бцтцн эюстяриъиляри цчцн там мянада тятбиг олунан методлар йох дяряъясиндядир. Мювъуд методлардан щяр бирини мцяййян мцлащизяляри ясас эятирмякля рядд етмяк мцмкцндцр. Лакин инфлйасийа фяалиййятдя олан амилдир, пулун гиймятдян дцшмяси ися бцтцн инкишаф етмиш юлкялярдя мцшащидя едилмякдядир. Бурада фярг йалныз онун артым сцрятиндядир. Буна эюря дя мцхтялиф юлкялярдя инфлйасийа амилляринин учотунун мцвафиг методларындан истифадяйя цстцнлцк верилир.

Активлярин мцтямади йенидян гиймятляндирилмяси балансын мцхтялиф маддяляри цзря апарылыр. Беля щалларда гиймятлярин даим йцксялмяси нятиъясиндя ямлакын артмыш дяйяри ящямиййятли шякилдя ендирилир. Бу, щяр шейдян яввял йашы даща чох олан маддяляря, биринъи нювбядя ясас вясаитляря шамил едилир. Щятта инфлйасийа сявиййяси даща ашаьы олан юлкялярдя (илдя 2-4%) цч илдян бир ясас вясаитляри бярпа дяйяри иля гиймятляндирмяйя иъазя верилир. Бизим фикримизъя инфлйасийа даща йцксяк сявиййядя олдуьу щалларда ясас вясаитлярин йенидян гиймятляндирилмясини даща тез-тез щяйата кечирмяк мягсядяуйьундур.

Ясас вясаитлярин вя диэяр мадди активлярин йенидян гиймятляндирилмяси йа индексляшдирмя, йа да бярпа дяйяри ясасында апарылыр. Индексляр ясас вясаитлярин груплары цзря мцяййянляшдирилир вя щесабламалары ящямиййятли дяряъядя йцнэцлляшдирир. Мясялян, Алманийада йенидянгиймятляндирмя цчцн ясас вясаитлярин илк дяйяринин учотундакы чатышмазлыглар цзцндян бярпа дяйяриндян истифадя едилир. Мялум мясялядир ки, индексляшдирмянин дягиг апарылмасы цчцн ясас вясаитлярин илк дяйяри ясас эютцрцлцр.

Азярбайъанда 1996-ъы илдя щюкумятин гярары иля ясас вясаитлярин йенидян гиймятляндирилмяси щяйата кечирилмишдир. Ясас вясаитлярин дяйяринин йенидян щесабланмасы индексляри мцяййянляшдирилян заман ашаьыдакы цсуллара мцраъият олунмалыдыр:

 ясас вясаитлярин аналожи нювляринин гиймятляри барядя истещсалчы мцяссисялярдян, тиъарят, йахуд тяъщизат тяшкилатларындан арайышлар алмаг;

 хцсуси ядябиййатларда вя кцтляви информасийа васитяляриндя аналожи обйектлярин гиймят сявиййяляри щаггында дяръ олунмуш мялуматлара мцраъият етмяк;

 мяслящят вя диэяр ихтисаслашдырылан тяшкилатлардан експерт ряйляри алмаг.

Мцщасибат учотунда ясас вясаитлярин баланс дяйяринин йенидян гиймятляндирмя нятиъясиндя артан щиссяси 111 «Торпаг, тикили вя аваданлыглар» щесабынын дебетиня 331 «Йенидянгиймятляндирмя цзря ещтийат» щесабынын кредитиня йазылыр.

Ясас вясаитляр, о ъцмлядян там амортизасийа олунан обйектляр цзря йыьылан амортизасийа мябляьи онларын йенидянгиймятляндирмя индексляриня мцвафиг сурятдя дцзялишя мяруз галыр. Амортизасийа мябляьинин ясас вясаитин баланс дяйярини цстяляйян мябляьи 112 «Торпаг, тикили вя аваданлыглар – Амортизасийа» щесабынын кредитиндя вя 331 «Йенидянгиймятляндирмя цзря ещтийат» щесабынын дебетиндя юз яксини тапыр.

Ясас вясаитлярин йенидян гиймятляндирилмяси амортизасийа айырмаларынын дяйяр ясасыны дяйишиклийя уьрадыр. Онлар щесабат дюврцнцн майа дяйярини йцксялтмяк вя мянфяяти азалтмагла артыр. Бу заман щесабланылан амортизасийанын номинал мябляьи йцксялир. Ясас вясаитляр кими материал дювриййя активлярини дя йенидян гиймятляндирмяк олар. Бунун цчцн мцвафиг гайда «Ещтийатлар» цзря коммерсийа тяшкилатлары цчцн 8 №-ли Милли Мцщасибат Учоту Стандартынын 30-ъу маддясиндя нязярдя тутулур:

«Щяр нювбяти щесабат дюврцндя мцмкцн халис сатыш дяйяринин йенидян гиймятляндирилмяси апарылмалыдыр. Яввялки дюврлярдя ещтийатларын илкин дяйяриндян ашаьы олан щяр щансы дяйяря гядяр силинмяси щалларыны йаратмыш сябябляр артыг мювъуд олмадыгда вя йа игтисади вязиййятин дяйишмяси сябябиндян мцмкцн халис сатыш дяйяринин артмасына даир ачыг-айдын дялил мювъуд олдугда, силинмиш мябляь ещтийатларын йени баланс дяйярини илкин дяйярдян вя йенидян гиймятляндирилмиш мцмкцн халис сатыш дяйяриндян даща аз олан дяйяря уйьунлашдырылмагла гайтарылыр».

Малиййя щесабатынын сабит валйута иля тяртиб олунмасы заманы ъари валйута мязяннясиня уйьун олараг щяр бир ямялиййат цзря эюстяриъилярин сабит валйута иля щесабланмасы тямин олунур. Бу ися юзлцйцндя инфлйасийанын тясиринин арадан галдырылмасына кюмяклик эюстярир. Яэяр тяшкилатда учот хариъи валйута иля апарылса иди, нятиъя йеня дя ейни ола билярди.

Бцтцн юлкялярин ганунвериъилийиндя олдуьу кими, Азярбайъанда да мцщасибат учотунун милли валйута иля апарылмасы нязярдя тутулур. Анъаг бу ики валйута иля паралел учотун тяшкили истисна едилмир.

Тябии ки, бу заман мцщасибат учотунун апарылмасына чякилян хяръляр артмаьа доьру мейил едир.

Инфлйасийа амилинин елиминасийасы мягсядляри цчцн сабит валйутадан истифадя едилмяси мягсядяуйьундур. Бу бир фактдыр ки, тяшкилатларын мящсуллары дцнйа базарында сабит валйута иля сатылыр, тиъарят ямялиййатлары сабит валйута васитясиля щяйата кечирилир вя с.

Учот вя щесабатын Бейнялхалг Стандартлары цзря експертлярин щюкумятлярарасы ишчи групу инфлйасийанын артан тясириня дцзялиши ики цсулла якс етдирмяйи мягсядяуйьун сайыр:

1. 
   гиймятин цмуми сявиййясиндяки дяйишикликляри (пулун алыъылыг габилиййятиндяки дяйишиклик) нязяря алмагла;
   
2. 
   конкрет маллара (материаллар, аваданлыг, гурьулар вя с.) ъари гиймятлярин дяйишилмяси нязяря алынмагла.
   

Пулун алыъылыг габилиййятинин дяйишилмясиня едилян дцзялишя эюря базис сявиййясиня щесабланан индекс кими гиймятин орта сявиййясиня уйьун олараг щесабат тарихиня активлярин, пассивлярин, дахил олмаларын вя хярълярин дяйяри эютцрцлцр. Сющбят, халг тясяррцфаты чярчивясиндя бцтцн маллара вя хидмятляря гойулан гиймятлярин щярякятиндян эедир. Беля бир эюстяриъи мяркязляшмиш гайдада йалныз Республика Дювлят Статистика Комитяси тяряфиндян щесабланыла биляр.

Активлярин илк гиймятля учоту методу дяйишиклийя уьрамыр, йалныз активлярин учот ващиди дяйишилир. Бу да юзлцйцндя щямин методун тятбигини ящямиййятли дяряъядя йцнэцлляшдирир. Маллара вя хидмятляря орта гиймят эюстяриъиляринин дяйишилмясинин дювлят органлары тяряфиндян мяркязляшмиш гайдада юз вахтында щесабланмасы методунун тятбиги нисбятян чятиндир.

Щесабатын бцтцн маддяляринин йенидян щесабланмасы цчцн пулун алыъылыг габилиййятинин дяйишилмяси методу заманы гиймятин цмуми сявиййясинин динамикасынын дяйишилмяси ясасында щесабланылан ващид индексдян истифадя едилир. Ону тятбиг етмяк нисбятян садядир, беля ки, бу цсул мцщасибат учотунун принсипиня - илкин (фактик) хяръляр цзря учот принсипиня чох йахындыр. Эялир (мянфяят) пул формасында хцсуси капиталын кямиййяти йенидян щесабланылдыгдан сонра гейдя алыныр.

Активлярин алынмасына чякилян ъари хяржлярин учоту. Гиймятлярин сявиййясинин ъари дяйишилмяси цзря активлярин дяйяриндя дцзялишляр щямин дювр ярзиндя конкрет активлярин дяйяриндяки дяйишикликлярин учотуну нязярдя тутур. Щесабат дюврцнцн яввялиня мювъуд активлярин ъари базар дяйяри мцяййянляшдирилир, сярф олунан активляр ися дюврцн сонуна базар дяйяриля йенидян гиймятляндирилир.

Яввялки методдан фяргли олараг бу метод активлярин дяйяринин юлчц ващидиндяки дяйишиклийи нязярдя тутур. Гейд олунан метод базарда гиймяти олан истянилян активляря тятбиг едиля биляр. Бу заман орта гиймят индексинин мяркязляшмиш гайдада щесабланмасы тяляб олунмур. Ейни заманда мювъуд пул вясаитинин алыъылыг габилиййятинин дяйишилмяси, дебитор вя кредитор боръларынын дяйишилмяси нятиъясиндя ямяля эялян мянфяят вя зярярляри гейдя алмаьа имкан вермир. Изащ етдийимиз метод ъари гиймятлярин индекслярини мяркязляшдирилмямиш гайдада щесабладыьы цчцн щесабламаларын нятиъяляриня субйектив амиллярин тясири истисна олунмур.

Сюзцэедян методун мцяййян дягигляшдирмяляр вя ялавяляря ещтийаъы вар. Гейд етмяк ваъибдир ки, гиймятляндирмянин илкин базасы материал вя ямлакын диэяр гейри-пул обйектляринин бярпа дяйяри щесаб олунур. Алтернатив гиймят гисминдя, щесабат тяртиб едилян тарихя активлярин мцхтялиф обйектляри цчцн хцсуси гиймят индекслярини тятбиг етмяк олар.

Щесабатын пул маддялярини йенидян щесабламаг цчцн хцсуси гиймят индексляринин тятбиги йолверилмяздир, бунун цчцн щесабат дюврцндя гиймятин орта дяйишилмясинин цмуми индексиндян истифадя олунмалыдыр. Бу индекс пулун даими алыъылыг габилиййятини характеризя едир. Ъари хяръляр цзря учот методуну пулун алыъылыг габилиййятинин дяйишилмяси методунун цнсцрляри иля тамамламаг зяруридир. Беля бир комбинасийа нятиъясиндя даща етибарлы нятиъяйя наил олмаг мцмкцндцр. Бир щягигяти дя инкар етмяк олмаз ки, мцтляг дягиг методлар олмур.

Бир чох юлкялярдя инфлйасийа амилляринин учотунун формал методлары иля йанашы гейри-формал методлары да тятбиг едилир. Бязи юлкялярдя мцяссисяляря верэийя ъялб олунмайан ещтийат фондлары йаратмаьа иъазя верилир. Мцяссисянин инкишафы фонду йахуд яввялъядян сезилмяйян щадисяляря эюря ещтийат фондларынын йарадылмасы мянфяят щаггында щесабат эюстяриъилярини ашаьы салыр. Явязиндя мцяссисянин ялдя етдийи ялавя дахили ресурслар гиймятлярин артымы иля ялагядар итэиляри еффектив сурятдя юдямяйя имкан йарадыр.

Верэи мягсядляри (бязян мцщасибат мягсядляри) цчцн сцрятли амортизасийа методундан истифадя олунур. Бу методдан истифадя щягигятян дя инфлйасийанын тясирини нязяря алыр. Юзцнцн мащиййятиня эюря онлар локал щесаб олунур (методун тятбиги амортизасийа олунан ямлакын йалныз бир щиссясини ящатя едир) вя мцвяггяти нятиъяляр верир.

Азярбайъанда мцщасибат учотунун тянзимлянмяси мяркязляшмишдир. Анъаг инфлйасийа, щесабаты тящриф едир, башга сюзля, бурада мянфяятин номинал кямиййяти артырылыр, хцсуси капитал азалдылыр, активляр вя пассивляр дцзэцн гиймятляндирилмир, амортизасийа вя сатылмыш мящсуллара, маллара, ишляря вя хидмятляря) чякилян хяръляр ендирилир.

Республикада мювъуд олан тясяррцфатчылыг шяраитини нязяря алараг мцяссисяляря иъазя верилмялидир ки, онлар юзляринин материал дювриййя активлярини ъари гиймятлярин дяйишилмяси методу цзря мцтямади сурятдя йенидян щесабласынлар.

Гейд едя билярик ки, ММУС 30 «Щиперинфлйасийа шяраитиндя малиййя щесабатлары» адлы стандарт щесабат тарихиня пулун алыъылыг габилиййяти щагда информасийа ясасында щесабат мялуматларынын йенидян щесабланмасыны (бцтцн маллара вя хидмятляря гиймятлярин орта сявиййяси индекси цзря) тювсийя дейил, тяляб едир, Гиймятлярин орта индекси барядя етибарлы информасийанын щесабланмасынын мцряккяблийи уъбатындан онун малиййя щесабатынын тягдим олундуьу дювр ярзиндя мцяссисяляря верилмямяси, адыны чякдийимиз стандартын тятбигиня имкан вермир.

Инфлйасийа амили иля баьлы дцзялиш апармагла активлярин вя пассивлярин дяйяринин учотунун даима фяалиййятдя олан механизмини йаратмагла йанашы кичик мцяссисяляр щаггында да дцшцнмяк лазым эялир. Беля мцяссисялярин яксяриййятиндя йенидянгиймятляндирмя вя йенидян щесаблама цзря хяръляри онлардан алынан эялирля юдямяк мцмкцн дейил. Одур ки, бу мясялялярдя кичик мцяссисяляря сярбястлик вермяк мягсядяуйьундур.

Инфлйасийа амилляри мювъуд олан вя истифадя едилян активлярин дяйяринин номинал йцксялмясиня сябяб олур. Мцвафиг сурятдя истещсала вя малларын сатышына чякилян хяръляр, щабеля мцяссисянин хцсуси капиталы номинал шякилдя (пул ифадясиндя) артыр, онун мянфяяти дяйишиклийя уьрайыр. Бу заман мцяссисянин капиталы иля ъари щесабат дюврцнцн малиййя нятиъяляри арасында ямлакын пул ифадясиндя дяйяринин артмасынын бюлцшдцрцлмясинин игтисади-методик проблемляри ортайа чыхыр.

Амортизасийа олунан активляри галыг баланс дяйяри ясасында инфлйасийа индексиня уйьун олараг дцзялиш етмяк лазымдыр. Галыг баланс дяйяри юзлцйцндя щямин нюв ямлакын щямин тарихя дяйяр ифадясини тяъяссцм етдирир. Бу о демякдир ки, инфлйасийа индексиня уйьун олараг ясас вясаитлярин илк дяйяри вя онлара щесабланылан амортизасийа мябляьи артыр.

Инфлйасийа эениш йайылмыш щадисядир. Онун тясири щяр йердя тязащцр етмякдядир. Буна эюря дя инфлйасийа амилляри ири вя орта мцяссисялярин малиййя щесабаты тяртиб олунаркян нязяря алынмалыдыр. Бцтцн дцнйада мцщасибат учоту системи илк дяйярин учоту системиня ясасланыр (чох аз сайда юлкяляр истисна олунур).

Етираф етмяк лазымдыр ки, инфлйасийанын тясири алтында малиййя щесабатынын тящриф олунмасы юлчцлмяз дяряъядя артыр. Бунун гаршысыны алмаг цчцн йухарыда адыны чякдийимиз 30 нюмряли стандарт щазырланмышдыр. Стандартын тялябляриня эюря ясас щесабат мялуматлары инфлйасийа нязяря алынмагла йенидян щесабланмалыдыр.

ЯДЯБИЙЙАТ

1.«Мцщасибат учоту щаггында» Азярбайъан Республикасынын Гануну, Бакы, 2004 2. Азярбайъан Республикасынын Верэи Мяъялляси. Бакы, 2008 3. Г.Я.Аббасов. Мцщасибат учотунун нязяриййяси. Бакы, 2008 4. Г.Р.Рзайев. Мцщасибат учоту вя аудит. Бакы, 2008 5. Я.А.Садыгов вя б. Мцщасибат учоту. Бакы, 2012 6. С.М.Сябзялийев. Мцщасибат (малиййя) щесабаты. Бакы, 2003 7. В.М.Гулийев вя б. Бейнялхалг учот вя щесабата эириш. Бакы, 2011 8. В.Я.Кожинов. Современный бухгалтерский учет. Москва, 2008 9. Международные стандарты финансовой отчетности (под ред. проф. Н.Г.Сапожниковой). Москва, 2012
Влияние факторов инфляции на бухгалтерскую (финансовую) отчетность
Сабзалиев С.М.

Кулиев В.М.
РЕЗЮМЕ
В статье кратко раскрывается сущность инфляции и дефляции, подробно рассматривается влияние инфляционных процессов на изменение долгосрочных и краткосрочных активов, доходов и расходов организаций. Отдельно анализируются последствия искажений отчетной информации под влиянием инфляции, дается критическая оценка методов переоценки активов и обязательств, которые изменяют балансовую стоимость в результате инфляционных процессов. В работе обоснованы и сформулированы отдельные предложения по отражению результатов инфляции в учете и финансовой отчетности.

Ключевые слова: инфляция, материальные активы, ресурс, норма оборота, текущие расходы
The impact of inflation on the financial statements
Sebzeliyev S.M.

Quliyev V.M.
SUMMARY
The article reveals the essence of inflation and deflation, detail the impact of inflation on long-term and short-term assets, income and expenses of organization, analyzes the effects of distortion of accounting information under the influence of inflation, shows a critical avalution of the methods of revaluation of assets and liabilities alter the carrying value as a results of inflation. In work based and formulated certain proposals on the reflection of the results of inflation in the accounting and financial reporting.

Key words: inflation, intangible assets, resourse, the turnover rate, current expendetures


Az.ETKTİ və Tİ, Elmi Əsərləri 2013/1 səh.147-151
UOT 336.02
Vergi sisteminin nəzəri əsasları, mütərəqqi və reqressiv formaları
Novruzova Azadə Qadir qızı

AzMİU i.e.n.dos.
XÜLASƏ
Məqalənin yazılmasında qarşıya qoyulan əsas məqsəd vergi sisteminin dövlət gəlirlərinə təminat verən maliyyə fəaliyyəti ilə yanaşı vergi mexanizminin ictimai istehsala, elmi – texniki tərəqqinin inkişafına iqtisadi təsirlərini birləşdirmək imkanlarını əks etdirməkdir. Vergiləri dövlətin mədaxillərinin əsas forması olub, iqtsadiyyatın idarə edilməsinin səmərəli formalarındandır.

Aparılmış tədqiqatlara əsaslanaraq vergilərin mütərəqqi və reqressiv surətdə həyata keçirilməsi prinsipləri təhlil edilərək nəticələr çıxarılır.

Açar sözlər: vergi sistemi, dövlət gəlirləri vergitutma, mənfəət, faiz, renta, əmək haqqı, dividend, birbaşa vergilər, bilavasitə vergilər, dəyər mənbəələri, əmlak vergisi, aksiz vergisi, əmtəənin reallaşma sferası, gəlirlərin mənbəyindən vergilər, əmtəə alqılarına vergilər, mütərəqqi vergilər, reqressiv vergi, vergi dərəcəsi
Dünya təcrübəsinə əsasən deyə bilərik ki, vergi tənzimlənməsi pul kredit tənzimləməsi ilə birgə bazar iqtisadiyyatının idarə edilməsinin ən səmərəli formalarındandır. Müasir inkişaf etmiş sivilizasiyalı cəmiyyətdə vergilər dövlətin mədaxillərinin əsas formasıdır. Ona görə də böyük klassik iqtisadçı alim Adam Smit bu nəzəri əsasları rəhbər tutaraq demişdir ki, vergilər onun üçündür ki, kim onu ödəyir o, qul olmaq rəmzi deyil, azadlıq əlamətidir.

Vergivermə sistemində prakitiki olaraq bir sıra vergi formalarından isifadə edilir ki, onlar bir – birindən obyektlərinə, mənbələrinə, vergi tutulma formalarına görə fərqlənirlər. Vergiləri mənbələrinə gəlirlərin müxtəlif formaları: mənfəət, faiz, renta, əmək haqqı, dividend ödənişləri aid edilir.

Vergi tutma məbləği heç də vergi ödənişi mənbəyi ilə mütləq surətdə üst – üstə düşmür. Vergi məbləği mənfəətdən ödənilə bilər, bu mənfəətdən birbaşa vergi tutulmaları halında baş verir, eyni zamanda əmək haqqından, zinyət əşyalarından və mənzil dəyərindən birbaşa vergilər tutulduqda da həyata keçirilə bilir.

İnkişaf etmiş müasir, xarici kapitalist ölkələrində vergi tutma mənbələri işlənib əldə olunmuş dəyər mənbələri gəlirlərindən və həmin dövrdə işlərin nəticəsi olmayan gəlirlərdən (kapitaldan) tutulur. İşlənmə mənbəyi gəlirlərdən vergi tutmalar əmək haqqından, sərbəst peşə sahibləri qonararlarından, sahibkar müəssisələri gəlirlərindən ödənişlər hesabına həyata keçirilir. Həmin ildə işlərin nəticəsi olmayan leqal (açıq) mədaxillərə: dividendlər, qoyuluşlara görə faizlər, əmlakın dəyərinin və qiymətli kağızların artımı faizləri gəlirləri, torpaq və evlərə rentalar aid edilir. Qərb ölkələrinin qanunvericiliyinə görə sahibkar mənfəəti, əmək haqqı ilə bir sırada əmək nəticəsində qazanılmış mədaxillərə daxildir. Vergi tutma obyektləri aşağıdakı kimi təsnif edilir: gəlir (gəlir vergisi); əmlak (o, cümlədən: torpaq, kapital, başqa əmlaklar, zinyət əşyaları); əmlakın ötürülməsi (vərəsəliyə və bəxşiş edilməyə, vergi, alqı – satqı sövdələrinə vergi, istiqraza saxlanma üçün vergi və s.); istehlaka (ayrı – ayrı əmtəələrə aksizlər, məsələn arağa, çaxıra, tütünə, çaya, duza, kibritə vergilər); nəhayət xaricdən əmtəələrin gətirilməsinə (rüsumlar) və xaricə satış üçün ixrac edilməsinə vergilərdir.

Yuxarıda adı çəkilən vergilər öz növbəsində birbaşa və bilavasitə vergilərə bölünür. Birbaşa vergilərə isə mülkiyyətə və gəlirlərə vergi (gəlir vergisi və əmlak vergisi); bilavasitə vergilərə isə dövriyyə və istehlaka vergilər aid olunur. Vergilərin birbaşa və bilavasitə vergilərə bölünməsi meyarı onların istehlakçıların üzərinə qoyulması imkanlarından asılıdır. Bu meyarlar bele bir fikrə əsaslanır ki, birbaşa vergilərin son ödəyicisi ixtiyarında olan mülkiyyətin sahibidir və ya üzərinə düşən gəliri əldə edəndir. Eyni zamanda qeyd edilməlidir ki, bilavasitə verginin ödəyicisi isə əmtəənin istehlakçısıdır, çünki bu zaman vergi məbləği qiymətə əlavələrlə əldə olunur. İşin əslində isə bu meyarlar (kriteriyalar) heç də həmişə həqiqətə uyğun gəlmir, çünki birbaşa vergilər də əlverişli vəziyyətdə istehlakçıların üzərinə qiymətlərin artırılması mexanizmi vasitəsilə qoyula bilir. Bilavasitə vergilər isə heç də həmişə istehlakçıların üzərinə salınmır, çünki bazarlar həmişə əvvəl satılan həcmdə əmtəəni daha yüksək satış qiyməti ilə qəbul edib satmır.

Vergi vermənin ən mühüm momenti vergi tutma prinsipləri hesab edilir. Bir neçə vergi tutma prinsipləri mövcuddur ki, onlardan aşağıdakıları göstərə bilərik:

1. gəlirlər mənfəətindən vergilər (əmək haqqının ödənişi anında və ya faizlərin ödənişi anında);

2. gəlirlərin xərclənməsi anında (əmtəə alqılarına qoyuluşlar; təmir yol biletlərinin alqısına xərclər və b.);

3. istehlak prosesində (avtomobilə vergi və b.);

4. gəlirlərin il üzrə və yarımil üzrə yekun məcmuuna görə vergidir ki, onu vergi ödəyicisi özü hesablayır və vergi bəyanatında elan edir.

Həmin ölkələrdə verginin mənbəi gəlirlər qəbul edilir, kapitala (istehsal fondlarına və dövriyyə fondlarına) toxunulmur. Belə çıxır ki, bu prinsipi həyata keçirmək heç də çətin deyil, bu bizim üçün aydın və sadədir, o kifayətdir ki, vergi öz kəmiyyətinə görə gəlirləri üstələməsin. Mənfəətdən yüksək vergi tutma halları (70 – 90%) kapitalın kəskin itgisinə səbəb olur. Bu vəziyyət hətta, nisbətən yüngül inflyasiyada, avadanlıqların sürətlə mənəvi köhnəlməsində, köhnəlməyə görə nisbətən aşağı normalarla silinməsində və uyğun olaraq yüksək mənfəət normalarının qəbul edilməsində də müşahidə edilmir. Qiymətlərin artmasına səbəb olan bilavasitə vergilər ya istehlakçıların təsərrüfatların ziyanla işlənməsinə yaxud həmin əmtəəyə tələbin ixtisarına və onun istehsalının ziyan gətirməsi ilə nəticələnə bilir. Birinci, ikinci və üçüncü hallarda əmtəə istehsalçılarının kapitalına toxunulur. Ona görə də istənilən verginin təsiri, o cümlədən, həm birbaşa və həm də bilavasitə vergilərin təsiri ictimai istehsalda ardıcıl təhlil aparılmasına zərurət hiss edir və bu gedişat nəticəsində vergi dərəcələrinin optimal miqdarının müəyyən edilməsi qarşıya qoyulur.

Vergilərin proqressiv və ya reqressiv xüsusiyyəti bir vəziyyətdə donmuş, dəyişməz qalmır. Belə ki, cəmiyyətin vəziyyəti yaxşılaşdıqca bilavasitə vergilər tədricən öz kəskin reqressiv xarakterini itirməyə başlayır. Bu gedişat geniş intehlak malları dairəsində geniş yayılır ki, tezliklə bu gedişatda tədricən məişət texnikası, informasiyalar, avtomobillər satışı və b. mallar satışında da özünü hiss etdirir.

Birbaşa vergilərin təşkili prinsiplərini tədqiq etdikdə müəyyən edirik ki, ən böyük diqqəti gəlir vergisinə ayırmaq gərəkdir. Dünya təcrübəsində şəxsi gəlirlərə və hüquqi şəxslərin gəlirləri üçün ayrıca olaraq xüsusi vergi sistemi işlənmişdir. Belə ki, korporasiyaların (səhmdar cəmiyyətlərinin, bankların) gəlirlərinin böyük hissəsi dividendlər və faizlər şəklində bölüşdürülür ki, bunun da əsasını şəxsi gəlirlər təşkil edir.

Qərb ölkələrində vergiqoyma keçen əsrin 50 – 60 – cı illərində inkişaf etdirilərək vergilərin proqressiv şkalası dərəcələri ilə üzə çıxmışdır. Tədricən proqressiv vergi dərəcələri aşağı salınmağa başlamış, şkaladakı dərəcələr sayı ixtisar edilmiş, lakin hələ də ABŞ – dakı kimi ikiyə salınmamışdır.

İndi vergiqoyma proqressivliyi əsasən gəlirlərin yüksək səviyyəsində, vergidən azad olmada, verginin ödənilməsində müxtəlif güzəştlərdə özünü hiss etdirir.

Dünya ölkələrinin vergi təcrübəsində çox əvvəllərdən güzəştlər və vergidən tutulmalar (vergidən çıxılmalarda) təşəkkül tapmışdır. Vergilər ildə şəxsi gəlirləri 5 min dollardan yüksək olan ailə cütlüyündən tutulur. Tutulan məbləğlərdən hər bir öhdədə olanların saxlanılmasına əlavə məbləğlər, azyaşlılara və qocalara xidmətlərə xərclər, müəyyən səviyyədə tibbi xidmətləri xərclərinə keçən vəsaitlər məbləği, borcların ödənilməsi ilə əlaqədar xərclər (amma həmişə yox), istehsal məqsədi ilə çəkilən xərclər ( xüsusi geyimlərə və b. xərclər) xeyriyyə fondlarına ianələrə, təhsil müəssisələinə xərclər, fərdi pensiya sığortasına üzvlük haqları çıxıldıqdan sonra qalan şəxsi gəlir məbləğlərindən vergilər tutulur.

Əmlak vergisi gəlir vergisi üçün əlçatmaz olan bir sıra funksiyaları icra edir bunlardan birincisi, mənfəətin mənasız gizlədilməsini, onlara istehsal xərclərini daxil etməklə mənasız edir. İkincisi bu işdə maraqlılığı artırmaqla korporasiyaların bölüşdürülməmiş mənfəətin dividendlərin zərərinə artmasına mane olur, gəlir vergisi ilə yanaşı, müstəqil gəlir mənbəyi yaradır ki, bu mərkəzi büdcənin gəlirlərinin (əsasən gəlir vergisi hesabına) və yerli büdcə gəlirlərinin (mülklərindən gəlirlər hesabına) bölüşdürülməsinə imkan yaradır.

Əmlakdan istifadə üçün vergilər onların varislərə ötürmə alqı – satqı, bağışlama, borc vermə, qızıla dəyişməsilə bağlıdır.

Müasir dövrdə həmin ölkələrdə bilavasitə vergilər istifadəyə vergilərin və istehlaka vergilərin özünəməxsus birləşməsi nəticəsində meydana çıxır. Geniş istehlak mallarına aksiz vergilərindən imtina edərək (spirtli içkilər və tütündən başqa) həmin ölkələrin müasir dövləti qarşılıqlı vahid dövriyyədən vergilərin müəyyən edilməsi fikrinə gəlmiş və hər alqı – satqı baş verdikdə bu vergi ödənişini həyata keçirirlər. Qərbi Avropa ölkələrində müasir dövrdə dövriyyədən vergilər alqı – satqı momentində bütün əmtəələrin dəyərindən tutulmur, ancaq onun o hissəsindən ödənilir ki, bu məbləği konkret satıcılar tərəfindən yarımfabrikatlar istehsalçılarının istehsal etdikləri xammalın dəyərinə əlavə edilir, hazır məhsulun istehsalçıları isə yarımfabikatların dəyərinə, ticarətçilər əmtəənin dəyərinə əlavə edirlər.

Korporasiyaların şəxsi gəlirlərinə proqressiv vergi qoyulması onların rentabelliyindən asılı olaraq deyil, mədaxillərin mütləq kəmiyyətindən asılı olaraq müəyyən edilir. Əslində bu kiçik biznesin fəaliyyətinin həvəsləndirilməsi demək olub müasir iqtisadiyyatda hədsiz mühüm və müxtəlif cəhətli rol oynayır. O elmi tədqiqatların və yeniliklərin xidməti vəzifəsini icra edir, məşğulluğun çəni olmaqla dövrü düşmələri və işçi qüvvəsin tələb titrəyişlərini yumşaldır. Nəhayət kiçik biznes daima rəqabəti dəstəkləyir, bu və ya başqa fəaliyyət dairəsində inhisarlaşdırmaya mane olur. Kiçik biznesin geniş sferası, əsas kreditləri almaq mümkünlüyü alimlərin və ixtiraçıların müstəqilliyini dəstəkləyir, bürokratik strukturların formalaşması qarşısını alır ki, bu inkişaf etmiş Avropa ölkələri ilə yanaşı bizim ölkəmiz üçün də xarakterikdir.

Ancaq təcrübə göstərir ki, necƏ olsada elmi – texniki tərəqqinin vergi güzəştləri və çıxmaları ilə mükafatlandırma sistemi mürəkkəb olsa da, bu sistemlərdən heç biri bitmiş hesab edilmir, bunlardan hər hansı biri ləngimə momentlərindən müstəqil surətdə müstəsna stimullaşdırıcı təsirlər edə bilmir. İnkişaf etmiş ölkələrin müasir vergi siyasəti alternativ siyasət istiqamətləri ilə toqquşur. Bunlardan birincisi vergilərin fərqləndirilməsində, bir çox gəlir vergisi qoymada vergi güzəştləri və çıxmalarından, kifayət qədər yüksək vergi dərəcələrindən ibarətdir. İkinci istiqamət isə tədricən güzəştlərdən və çıxmalardan imtinadır ki, bu vergi bazasını genişləndirir, ümumi vergi dərəcələrinin aşağı salınmasına imkan verir. Birinci istiqamət təkrar istehsal prosesinə məqsədəuyğun təsir edilməsindən və elmi - texniki tərəqqi təsirindən baş verir. İkinci istiqamətdə isə ən çox əlverişli vəziyyətin yaradılması və bütün iqtisadi sferalarda azad sahibkarlıq üçün bərabər şəraitin yaradılması nəzərdə tutulur.