Iste’dodli bolalarni aniqlash va ularni tarbiyalash
Ta’lim berish uchun sharoit Olim, pedagog, amaliyotchilar kuchi birlashganida iqtidorli bolalarning to‘la rivojlanishi uchun sharoit yaratish mumkin. Iqtidorning namoyon bo‘lishi uchun bolani yoki uning tirishqoqligi, maqsadga intiluvchanligi, iroda sifatlarini rag‘batlantirish lozim. Aynan rag‘bat va qunt bilan mehnatning iqtidor bilan uyg‘unlashuvi uning qobiliyatlari haqida gapirish imkonini beradi. Bu yerda, eng avvalo, zarurat tug‘ilganida iste’dodga to‘g‘ri yo‘nalish bera olishi mumkin bo‘lgan ota-ona, pedagog, maktab psixologlari muhim rol o‘ynaydi. Rag‘batsiz iqtidorli bola iste’dodini namoyon qilishi, o‘z iqtidorini takomillashtirish ustida ishlamasdan turib ulkan natijalarga erishishi mumkin emas. Iqtidorli bola o‘zi singari iste’dodli o‘quvchilar o‘qiydigan hamda maxsus tayyorgarlikka ega o‘qituvchilar ishlaydigan maktabda o‘qishi lozim — ko‘plab professional psixologlar shunday deb hisoblashadi (oddiy maktabda talantli bolani o‘qituvchi bilan ziddiyat kutadi). Gap iste’dodli bolalar maxsus saralash tizimi orqali qabul qilinadigan hamda maxsus dastur bo‘yicha o‘qitiladigan ixtisoslashtirilgan maktablar haqida bormoqda. Iqtidorli bolalar bilan ishlashning so‘nggi yillardagi tajribasi ko‘rsatishicha, maktab ta’limi va tarbiyasiga an’anaviy qabul ulg‘ayotgan shaxs ijodiy salohiyatini rivojlantirish vazifasidan yiroq. Oddiy kuzatuvlar butun ta’lim tizimini birdaniga qayta qurishning, o‘qituvchilarning maktabga goho ko‘plab qiyinchiliklar olib keladigan «nostandart» bolalarga munosabatini o‘zgartirishning naqadar murakkab va mushkulligini yaqqol ko‘rsatadi. Iqtidorli bolada o‘zini chetga olish, o‘z imkoniyatlarini niqoblash sindromini shakllantiruvchi mexanizmlar bosqichma-bosqich namoyon bo‘ladi. Pedagog va psixologlar o‘rtasida iqtidorlilarni o‘qitish yuzasidan kamida ikkita nuqtai nazar mavjud. Ulardan biriga muvofiq iqtidorli bolalarni o‘qitish uchun maxsus sinflar va maxsus ta’lim muassasalarini tashkil qilish kerak. Boshqa nuqtai nazarga ko‘ra, iqtidorli bolalar hamma bolalar bilan birgalikda ta’lim olishlari kerak, bo‘lmasa, ular «normal» kishilar orasida yashash, ular bilan muomalada bo‘lish va ishlashni o‘rgana olmaydilar.
Shunday bo‘lsa-da, ko‘pchilik olimlar iste’dodni rivojlantirish uchun sharoit yaratish bo‘yicha puxta o‘ylangan ta’lim tizimi doimo o‘z natijasini berishini tasdiqlashadi va unga ko‘plab misollar keltirish mumkin. O‘zbekistonda o‘quvchilari bir necha bor xalqaro olimpiadalar g‘olibi bo‘lgan, kuchli uchlikka kirgan mashhur Qorako‘l matematika maktab-internatini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Umuman olganda, mustaqillik yillarda O‘zbekiston o‘quvchilari matematika bo‘yicha xalqaro olimpiadalarda o‘n beshta medal olishgan bo‘lsa, ulardan o‘n uchtasi qorako‘llik o‘quvchilarga tegishli.
Rossiyalik pedagoglar iqtidorli bolalarni o‘qitish bo‘yicha ulkan tajriba to‘plashgan. Ular bilan ishlash an’anasi Moskvadagi 57 ta maktabda barqaror yo‘lga qo‘yilgan, bu haqda ularning bitiruvchilarining muvaffaqiyatlari ko‘p narsani so‘zlab beradi. Ulardan 220 nafardan ko‘prog‘i hozir jahonning yaxshi universitetlarida o‘qishmoqda, aksariyati ushbu oliy o‘quv yurtlarida dars berishmoqda. Yuzga yaqin fan nomzodi, 15 nafari doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan. Sankt-Peterburgda esa Rossiya va xalqaro olimpiadalarda g‘olib chiqish miqdori bo‘yicha Ioffe nomidagi fizika-texnika instituti qoshidagi Alferov litseyi nomini olishga muvaffaq bo‘lgan fizika-texnika maktabi ajralib turadi.
Nobel mukofoti laureati Jores Alferov o‘zi nomidagi jamg‘armaga Nobel mukofoti uchun olgan mablag‘ining bir qismini o‘tkazgan. Ushbu pullarni u talantli o‘quvchi va o‘qituvchilar uchun o‘z nomidagi stipendiyani joriy etishga sarflashni rejalashtirgan. Pavlovskdagi A.M.Gorchakov nomidagi maktab iqtidorli bolalar bilan ishlash bo‘yicha yana bir ajoyib tajribani namoyish qiladi. U mualliflar tomonidan Sarskoselskoy litseyiga o‘xshatiladi, maktabda kam ta’minlangan Rossiya ziyoli oilalarining iqtidorli farzandlari ta’lim olishadi. Muassasa mitsenatlik (tadbirkorlardan biri homiyligi) orqasida faoliyat yuritadi, bu biznesning jamiyat oldidagi ijtimoiy mas’uliyati muhimligini tasdiqlaydi.
ADABIYOTLAR 1. Karima Qosimova va boshqalar “Ona tili o’qitish metodikasi” Toshkent 2009.
2. Nurmatova M. Ifodali o`qish to`garagi. “Til va adabiyot ta`limi” 1992 yil. 1-son.
3. Jalilova M. Ne`matova G. Takrorlash mashg`ulotlarini “Topqirlar bellashuvi” tarzida o`tkazish. “Til va adabiyot ta`limi” 1994 yil 2-3 qo`shma sonlari.
4. J.O.Tolibova. Pedagogik texnologiyalar – do‘stona muhit yaratish omili. - T.: 2005.