İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Təyinat. 23 iyun 1919-cu il. Daxili iĢlər naziri N.Yusifbəyli “Fərariliklə mübarizəni qüvvətləndirmək haqqında” sərəncam imza- lamıĢdı. Onun həmin tarixli 85 nömrəli əmri ilə bu vaxtadək ġamaxı qəzasının müvəqqəti rəisi vəzifəsini daĢıyan Lütvəli (Niftəli) bəy Zülqədərov Göyçay qəzasının rəisi təyin edilmiĢdi. 27 iyun 1919-cu il. Daxili iĢlər naziri N.Yusifbəyli Bakıda yaĢayan əcnəbilərin yoxlanılması və cinayətkar ünsürlərin müəyyən edilmələri ilə əlaqədar ev dəftərlərinin təftiĢ edilməsi haqqında bü- tün polis pristavlarına əmr vermiĢdi.
daxili iĢlər naziri N.Yusifbəylinin müvafiq əmri ilə Xəlil bəy Sulta- nov Azərbaycan Cümhuriyyəti DĠN-in Həbsxana ġöbəsinin rəisi və- zifəsinə təyin edilmiĢdi. Lakin DĠN-in Həbsxana ġöbəsi Azərbay- can hökumətinin qərarı ilə həmin ilin avqustunda ləğv edilmiĢ və
155
həbsxana iĢlərinə nəzarət səlahiyyəti Ədliyyə Nazirliyinə veril- miĢdi... Avqust-sentyabr 1919-cu il. Azərbaycan DĠN-in əmri ilə Bakı ġəhər Polismeysterliyi yanında polis qorodovoyları məktəbi təĢkil olunmuĢdu. Məktəbin daimi heyəti ilk zaman 7 nəfərdən: 1 rəis, 3 təlimatçı, 1 feldfebel və 2 vzvod komandirindən ibarət idi. Məktəb- də 100 nəfər hazırlanması nəzərdə tutulmuĢdu...
bəylinin 133 nömrəli əmri ilə bu vaxtadək Gəncə polismeysterinin böyük köməkçisi vəzifəsində çalıĢan Ġsgəndər bəy MəĢədi Salman oğlu Qəmbərəliyev Gəncə Ģəhərinin müvəqqəti polismeysteri təyin edilmiĢdi.
bəylinin əmri ilə Bakı qubernatoru Əmir bəy Nərimanbəyovun böyük köməkçisi Əmir xan (əsl adı Əmiraslan xan idi) Cahangir xan oğli Xoyski vəzifə xidmətində irəli çəkilərək, Qazax qəzasının qubernatoru (16-cı dərəcəli tariflə 1-ci dərəcə üzrə 3.000 manat əmək haqqı ilə) təyin edilmiĢdi. Daxili iĢlər naziri N.Yusifbəylinin 23 oktyabr 1919-cu il tarixli 156 nömrəli digər əmri ilə Cavad qəza rəisinin köməkçisi Rüstəm bəy Heybət bəy oğlu Kərimbəyov vəzifə xidmətində irəli çəkilərək, Lənkəran qəzasının (aylıq əmək haqqı 1- ci dərəcə tarif üzrə 3.000 manat olmaqla) rəisi təyin edilmiĢdi. 28 oktyabr 1919-cu il. DMK əsgər toplanması, həyətbaĢı siya- hıyaalma keçirilməsi və partizan dəstələrinin yaradılması sahəsində hakimiyyət orqanlarının fəaliyyətinə və hərəkətlərinə ciddi nəzarət etməyi Daxili ĠĢlər Nazirliyinin Polis Ġnspeksiyasına həvalə etmiĢdi. 3 noyabr 1919-cu il. Azərbaycan Parlamenti tərəfindən “Sər- xoĢluqla mübarizə haqqında” qanun qəbul edilmiĢ və onun icrasına nəzarət DĠN-ə həvalə olunmuĢdu. Təyinat. Daxili iĢlər naziri N.Yusifbəylinin 12 noyabr 1919- cu il tarixli 295 nömrəli əmri ilə Ġsgəndər bəy MəĢədi Salman bəy oğlu Qəmbərəliyev ġamxor (ġəmkir) qəzasının rəis əvəzi təyin edilmiĢdi. Nazir N.Yusifbəyli 1919-cu il noyabrın 15-də Bakı qu- bernatorunun 14 oktyabr 1919-cu il tarixli 14405 nömrəli təqdimatı üzrə Ədliyyə Nazirliyi Bakı Dairə Məhkəməsinin Balaxanı Sahə- sinin müstəntiqi Məmməd bəy Süleymanbəyovun Cavad qəzasının 156
rəisi təyin edilməsi haqqında əmrə qol çəkmiĢdi. Bununla əlaqədar nazir müavini, general-mayor Əliyar bəy HaĢımbəyovun imzası ilə DĠN-in adından M. Süleymanbəyovun tutduğu vəzifəsindən azad olunaraq Daxili ĠĢlər Nazirliyinin sərəncamına keçməsi barədə 8 noyabr 1919-cu il tarixli 10980 nömrəli xahiĢ məktubu göndəril- miĢdi.
27 noyabr 1919-cu il. Azərbaycan Cümhuriyyəti DMK və DĠN-in birgə qərarı ilə Cavad (mərkəzi Salyan) və Lənkəran qəzala- rında qarətlərlə mübarizə və sərhədçi funksiyalarını yerinə yetirmək məqsədilə 400 nəfərlik xüsusi sərhəd gözətçiləri dəstələri təĢkil edilmiĢdi. Qərara müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikasına xaric- dən təcavüz olacağı və hərbi əməliyyatlar baĢlanacağı təqdirdə hə- min dəstələr Hərbi Nazirliyin müvafiq komandanlığının sərəncamı- na keçməli idi. Təyinat. 12 dekabr 1919-cu il. Daxili iĢlər naziri N.Yusifbəy- linin 110 nömrəli əmri ilə bu vaxtadək Bakı Mərkəzi Həbsxanası- nın rəisi olan Ələkbər bəy Bəhrəmbəyov tutduğu vəzifəsindən azad olunaraq, Cəbrayıl qəzasının rəisi vəzifəsinə təyin edilmiĢdi. Bu əmr DĠN-in 5 yanvar 1920-ci il tarixli 228 nömrəli yeni əmrilə bir daha təsdiqlənmiĢdi... 17 dekabr 1919-cu il. DĠN nümayəndəsinin də iĢtirakı ilə Bakı Polismeysterliyi pristavlarının geniĢ toplantısı keçirilmiĢdi. ... N.Yusifbəyli ermənilərin fitnəkarlıqlarına qarĢı da tədbirlər görürdü. O, 1919-cu ilin yayında Qarabağda Qaybalı kəndində daĢnakların törətdiyi qırğının (bu kənd tam yandırılmıĢ və 600-dək adam öldürülmüĢdü) günahkarlarının mütləq cəzalandırılacağını bəyan etdikdə, həmin ilin 7, 10 və 17 iyulda olan Parlamentin iclas- larında gedən müzakirələrdə Komissiya üzvü, deputat Çubaryanın bu hadisə ilə bağlı ermənilərin cinayətlərini ört-basdır etmək cəhd- lərini ifĢa etmiĢ, nəinki göstərilən iĢin, həmçinin Zəngəzur və ġa- maxı soyqırımı hadisələrinin də məhz Yerevandan daĢnaqların əli ilə təĢkil olunduğunu, onların xəyanətkar hərəkətlərinin də cəzasız qalmayacaqlarını bildirmiĢdi. ...Erməni “Armenakan”, ”Qnçak” və “DaĢnaksütyun” parti- yalarının millətçi liderləri Nəsib bəyin Azərbaycan Parlamentində
157
onların ftnəkarlıqlarını və dəhĢətli “əməlləri”ni ifĢa edən qətiyyətli çıxıĢlarını yaddan çıxara bilmirdilər. Haşiyə: “Armenakan” (qısa “Armenak”da yazılır) ermənilə- rin yaratdıqları ilk millətçi partiya idi. Bu partiya hələ 1895-ci ildə Türkiyənin Van Ģəhərində M.Portukyan tərəfindən yaradıl- mıĢdı. Mkırtıç Portukyan (bəzi ədəbiyyatda Portukalyan da yazı- lır) varlı erməni bankiriydi. 1885-ci ildə kürəkəni və dostları ilə birlikdə Vanda “Armenakan” adlı millətçi partiyanın əsasını qoy- muĢdu. Partiyanın mədaxilini gizlətdiyinə görə 1921-ci ildə öz “məsləkdaĢları” tərəfindən öldürülmüĢdü... “Qnçakyan” (qısaça “Qnçak”) (“haray”, ”zəng”, ”səs” de- məkdir) ilkin olaraq 1887-cı ildə Ġsveçrənin Cenevrə Ģəhərində təh- sil alan erməni tələbələri L.Nazarbey (A.Nazarbekyan) və qardaĢı..., habelə Maro Vardanyan, Qabriel Kafuyans tərəfindən yaradılmıĢdı. Lakin onun rəsmi baniləri və əsas ideoloqları Ruben Xanazat Xana- zatyan (“NĢan Karapetyan”) (1862-1929; o, erməni xalqının “tari- xi”nə dair iri əsərlərin müəllifidir...) və erməni sələmçi taciri, Tür- kiyənin maliyyə naziri olmuĢ Akop paĢa Qazaryan (1833-1891), Arkomed (Qarancyan Gevorq Arutunoviç,Stepan ġaumyanın öyrə- dəni) (1861-1936) sayılır. ”Qnçak” partiyası və onun görkəmli üzvləri (A.Nazarbekyan, M.Ambarsumyan, S.Qulyan, A.Zurabyan, P.Sarkisyan və b.) “dənizdən-dənizə (Aralıq dənizindən Qara dəniz və Xəzər dənizinə) “Böyük Ermənistan” dövləti yaratmağı qarĢısı- na məqsəd qoymuĢdu. Nazarbey Lernts (əslində, Avetis Vardanoviç Nazarbekyan (1866-1939). ”Qnçak” partiyasının banilərindən və rəhbərlərindən biri idi. Azərbaycanlılara, bütövlükdə türklərə və müsəlmanlara qarĢı qəddar düĢmənçilik siyasəti yeridənlərdən olmuĢdur. Möskva- da yüksək vəzifədə çalıĢan Anastas Mikoyanın vəsatəti ilə 1934-cü ildə SSRĠ-yə dəvət edilmiĢdi...”Qnçak”ın görkəmli xadimlərindən biri Murad-Boyacyan Ambarsumyan (1860-1915) Türkiyədə, Sasun bölgəsində 1883-cü ildə müsəlman qətliamının fəal təĢkilatçısı ol- muĢdu. 1884-cü ildə məhkum edilərək, Trablisə sürgün edilmiĢdi. 1906-cı ildə qaçmıĢdı...1908-ci ildə Osmanlı Parlamentinin deputatı olmuĢdu.Deputat statusundan istifadə edib erməni “çətəçilər”in (quldur dəstələrinin) Türkiyə hökumətinə qarĢı çıxıĢlarını hazırla- 158
mıĢdı. Salah Qulyan (1861-1928) da ”Qnçak”ın görkəmli xadimlə- rindən biri idi. Əsl adı Stepan Ter-Danilyandır. ”Qnçak” və “Yerita- sard Hayastan” (“Gənc Ermənistan” ) qəzetlərinin redaktoru olmuĢ- du.1908-ci ildə Türkiyə Parlamentinin deputatı seçilmiĢdi.Dinc mü- səlmanların kütləvi qətllərini təĢkil etdiyinə görə qiyabi olaraq dar ağacından asılmağa məhkum edilmiĢdi,lakin Konstantinopoldan qaça bilmiĢdi... A.Zurabyan (1873-1920) (Əsl adı ArĢak Gerasimoviç Zurab- yandır) ”Qnçak”ın liderlərindən biriydi. Petroqrad Soveti Ġcraiyyə Komitəsinin üzvü olmuĢdu.”Türkiyə Ermənistanı haqqında “ dekretin müəlliflərindən idi. Paramaz Matevos Sarkisyan (1863-1915). ”Qn- çak” partiyasının görkəmli funkionerlərindən biri, Türkiyədə ”erməni “Azadlıq hərəkatı”nın...fəal iĢtirakçısı olmuĢdu.Kütləvi iğtiĢaĢlar təĢkil etdiyinə və dinc əhalini qırdığına görə 1915-ci ilin iyununda Konistantinoplda dar ağacından asılmıĢdı. ġmavon Qabriel Kafan (Kafuyans) (1860-1930). ”Qnçak”ın liderlərindən biri idi. Ġkinci Ġn- ternasionalın tərkibinə daxil olmuĢdu. ”Böyük Ermənistan” ideyasını yaradanlardandı. Türkiyədə Zeytun və Sasun bölgələrindəki “erməni üsyan”nda təĢkilatçılardan biriydi. Həmin üsyan zamanı erməni si- lahlı dəstələrinin əməliyyatları və vəhĢilikləri nəticəsində 65 mindən çox əliyalın müsəlman-türk, kürd, habelə yəhudu qırılmıĢdı...
159
tərəfinə keçmişdi. Andronikin dəstəsi həmin andan öz dəstəsiylə general-leytenant Çernozubovun kamandan olduğu rus qoşunla- rının tərkibində türklərə qarşı vuruşmuşdu. Odur ki, çar ona general-mayor rütbəsi vermişdi. 1915-ci ilin iyulunda Van gölü bölgəsində gedən hərbi əməliyyatlar zamanı fəallaşmış rus qoşunlarının tərkibində Andronikin başkəsənləri fürsət düşən kimi türk əhalisinə kütləvi divan tutduğu üçün Türkiyə hökuməti bu üzdəniraq ”gneralı” qanundankənar elan edərək, həm də ingilislərə və amerikanlara “qulluq” göstərdiyinə görə onların agenti kimi bəyan etmişdi. Sonralar türklər Andronik paşanı ələ keçirmiş, Türkiyənin “sirrıləri”ni ingilis-amerikan kəşfiyyatına satdığı üçün onun qulağını kəsib buraxmışdılar. Görkəmli Rusiya diplomatı və xarici işlər naziri G.V. Çiçerin də Androniki “Antantanın cəsusu” adlandırmışdı. ”Qulağı kəsik Andronik” isə qaçıb İrəvana gəlmişdi. O,1918-ci ildən Naxçıvana hücumlar təşkil edirdi.Daşnak Ermənis- tan Respublikasının xidmətindən yararlanan “general” Andronuk Dronun, Kerinin, Muradın və b. qaniçən erməni silahlı dəstələrinə komandirlik edərək, Azərbaycan Cümhuriyyətinin sərhədlərinə, xü- susilə, Zəngəzura və Qarabağa tez-tez hücumlar yaradır, vəhşiliklər törədirdi... Qafqazda sovet hakimiyyəti qurulduqdan və möhkəm- ləndikdən sonra daha burada qala bilməyən A.Ozanyan tabeliyində qalan 680 nəfərlik başkəsənlər dəstəsinin müşayiəti ilə xaricə keç- mişdi... O, Amerikada yaşayırdı. Bəzi memuarları 1921-ci ildə ABŞ- da erməni dilində çapdan çıxan “Erməni əlahiddə zərbə hərbi his- səsi” adlı kitabda toplanmışdır... A.Ozanyan 1926-cı ildə Amerika qəzetlərindən birində “Mən hələ qayıdacağam” adlı müsahibə ver- mişdi. Ermənistanın “milli qəhrəmanı, Qarribaldisi” adlandırılan Andranik Ozanyan 1962-ci ildə, ABŞ-da 62 yaşında ölmüşdür. 1965-ci ilin fevral ayında İrəvanda Andronik Ozanyanın anadan ol- masının 100 illiyi təntənə ilə qeyd edilmişdi.2000-ci ildə meyidi ABŞ-dan Yerevana gətirilərək, yenidən dəfn edilib... “DaĢnaksütyun” (“Ġttifaq” deməkdir) burjua-millətçi partiya- sı – “Erməni inqilabi ittifaqı” adlanan burjua millətçi partiyası 1890-cı ildə Tiflisdə yaradılmıĢdı. Onun yaradıcıları və görkəmli xadimləri Xristofor Mikaelyan (1859-1915), Simon Zavaryan, Ste- fan Zoryan, Vahan Papazyan (1868-1923), Armen Qaro (Pas- 160
termasyan Armen Qaro) (1873-1923). Türkiyə ermənisi idi. 1908- 1914-cü illərdə Türkiyə Parlamentinin deputatı olmuĢdur), Karo Sasuni, Aleksandr Xatisov, Qaregin Njde, Ovanes Kaçaznuni, Vratsyan Simon, Akop Zavriyev,Milkael Varandyan,Knuni Malum- yan (1860-1915), Qərib və baĢqaları bildirirdilər ki, ”DaĢnak- sütyun” Türkiyə ermənilərini Osmanlı zülmündən xilas etmək məq- sədilə yaradılmıĢdır. Onlar erməni “genosidi”nin əsas təĢkilatçıları olan “Ģəxslər”in məhvi barədə qərar qəbul etmiĢdilər. 1892-ci ildə Ġsveçrənin Cenevrə Ģəhərində 32 nəfərin iĢtirakı ilə partiyanın 1-ci qurultayı keçirilmiĢdi. Qurultayda ”DaĢnaksütyun”unun erməni “zi- novarlar” adlanan əsgərlərindən ibarət dəstələrin yaradılması barədə qərar qəbul edilmiĢdi. ”DaĢnaksütyun”un ideloqlarından biri Ova- nes Kaçaznuni yazırdıki, partiyanın ABġ, Fransa,Yunanıstan, Ġran və digər ölkələrdə filialları vardır... Bununla əlaqədar həyata keçiri- ləcək terror aktları seriyası Ģərti olaraq “Nemezis” adlandırılmıĢdır (yunan ilahəsi Nemezidanın adından götürülmüĢdür). 1919-cu ilin oktyabrında “DaĢnaksütyun” partiyasının Ġrəvanda keçirilən 9-cu qurultayında ġaan Natalinin təĢəbbüsü ilə terror əməliyyatlarına baĢlamaq barədə qərar qəbul olunmuĢdu.”DaĢnaksütyun”un iclasın- da “erməni genosidi”nin (1915-ci il) 650 günahkar Ģəxsin siyahısına baxılmıĢ və seçim qaydasında onlardan 41 nəfərinin ilk növbədə ləğv edilməsi qərarlaĢdırılmıĢdı. Stefan Zoryan (1867-1919) (Daha çox Rostov Zoryan kimi ta- nınır) ”DaĢnaksütyun” pariyasının banilərindən və rəhbərlərindən biri idi. O, 1918-ci illərdə Bakıda, ġamaxıda, Qubada və Azərbay- canın digər Ģəhərlərində kütləvi qətllərin, vəhĢiliklərin və iĢgəncələ- rin təĢkilatçısı olmuĢdur. Aleksandr Ġvanoviç Xatisov da (1874- 1945) ”DaĢnaksütyun” partiyasının liderlərindən biriydi. Əvvəllər “Kadetlər” partiyasının üzvü olmuĢdu. 1910-1917-ci illərdə Tiflis Ģəhərinin bələdiyyə rəisi vəzifəsində iĢləmiĢdi. 1918-1920-ci illərdə daĢnak Ermənistan Respublikasının xarici iĢlər naziri və Nazirlər ġurasının sədri olmuĢdu. Həmin dövrdə Bakıda Xalq Komissarları Soveti yarandıqda S.ġaumyana, Q.Melikyana, T.Əmiryana və A.Mikoyana məsləhətlər vermiĢdi. Ovanes Kaçaznuni (1868-1937) ”DaĢnaksütyun” partiyasının görkəmli üzvlərindəni idi. DaĢnak Ermənistanının (1918-1920) ilk baĢ naziri olmuĢdu. Qırmızı ordu 161
Ermənistana gələndə və orada sovet hakimiyyəti qurulanda (29 noyabr 1920-ci il) 52 yaĢında öz baxıĢlarını dəyiĢdirmiĢ və keçmiĢ silahdaĢları olan daĢnakların siyasətini ifĢa etməyə baĢlamıĢdı. Si- mon Vratsyan (1882-1969) ”DaĢnakstyun” partiyasının qatı ideoloq idi. DaĢnak Ermənistan Respublikasının (1918-1920) hökumət baĢ- çısıydı. 1921-ci ilin yanvar-fevral aylarında Ermənistanda, Zəngə- zurda və Qarabağda azərbaycanlıların kütləvi qətliamının təĢkilatçı- sı, həmçinin daĢnakların “Vətənin nicatı” Komitəsinin sədri olmuĢ- du. Sonra xaricə qaçmıĢ və 1926-cı ildən ABġ-ın Dövlət Departa- mentinin Yaxın ġərq üzrə mütəxəssisi iĢləmiĢdi...Doktor Akop Zav- riyev (1875-1920) (əsl adı Akop Zavaryandır). ”DaĢnaksütyunun liderlərindən biri,Stepan ġaumyanın yaxın məsləkdaĢı olmuĢdur. Onunla birlikdə 1905-ci ilin fevralında Bakıda törədilmiĢ müsəl- manların qırğınını hazırlayanlardan biri idi. O, Yelizavetpolda (Gəncə), Tiflisdə, Ġrəvanda və Qarabağda azərbaycanlılara qarĢı qır- ğınların törədilməsini təĢkil etmiĢdi.Ərzrumda (1918-ci il) Rusiya general-qubernatorunun köməkçisi olmuĢdu. Həmin vaxt erməni döyüĢ təĢkilatı olan “Milli büro”nun tərkibinə daxil idi. Mikael Varandyan (əslində, Ohanesyan) (1884-1934). ”DaĢnaksütyun”un ideoloqlarından biriydi. O, vaxtı ilə çara xəfiyyəlik etmiĢ, ”26 Bakı komissarı”nı satan Anastas Mikoyana qarĢı ifĢaedici sənədlərə ma- lik olmuĢdu. Ġ. Stalinin tapĢırığı ilə Parisdə öldürülmüĢdü...Qərib (Avetis Aqraniya Qərib) (1866-1948). ”DaĢnaksütyun” partiyasının rəhbərlərindən biri, həm də Ģair idi.Erməni Milli ġurasının (1917) və daĢnak Ermənistan Respublikası Parlamentinin sədri (1919-cu il) olmuĢdu... ”Nemezis”in ilk qurbanlarından biri Osmanlı Türkiyəsinin daxili iĢlər naziri,1915-ci ildə qiyama qalxmıĢ ermənilərə qarĢı tədbirlər görmüĢ Tələt PaĢa olmuĢdu. O, 1921-ci il martın 15-də Almaniyanın Berlin Ģəhərində erməni terrorçusu, tacir Soqomon Xaçaturoviç Tehliryan (1896-1960) tərəfindən güllələnmiĢdi...“Ne- mezis” əməliyyatının ən fəal iĢtirakçılarından biri ArĢavir ġirakyan isə bildirmiĢdi ki, bizim təĢkilatın məhv etmək planı yoxdur. Məqsəd yalnız “kütləvi ölümlərin” günahkarları olan “Ģəxslər”in cəzalandırılmasını həyata keçirməkdir.
162
Əməliyyata rəhbərlik üçün məsul orqan (rəhbəri daĢnak Er- mənistan Respublikasının ABġ-dakı emissarı Armen Qaro və Xü- susi fond (rəhbəri ġaan Satrailyan idi) təĢkil olunmuĢdu. Əməliy- yata operativ rəhbərliyi və maddi təminatı ġain Natali və Qriqor Merjanov həyata keçirməli idi. Ən vacib informasiyaların toplanma- sında əsas rolu Qraç Papazyan oynamalıydı. Əməliyyatda nəzərdə tutulan qətllər aĢağıdakı kimi həyata keçirilməli idi: ləğvi nəzərdə tutulan Ģəxsin (Ģəxslərin) izlənməsi və təqibi üçün 2-3 və 3-5 nə- fərdən ibarət qruplar qətlləri həyata keçirməli idilər. “Nemezis”in rəhbərləri “Azərbaycan “müsavat” hökuməti”nin bir neçə liderlərinin ləğv edilməsi haqqında da qərar qəbul etmiĢ- di. Onların sırasında F.Xoyski, H.Ağayev, B.CavanĢir, X.Xasməm- mədov və baĢqaları, o cümlədən N.Yusifbəyli də vardı. Erməni millətçi liderlərinin fikrincə, 1918-ci ilin sentyabrın 15-də Bakıdakı “qırğında” güya 20 min erməni öldürülmüĢdü və həmin Ģəxslər “qırğının” təĢkilatçıları və günahkarları idilər. N.Yusifbəylinin daxili iĢlər nazirliyi dövründə polis iĢçilərinə qarĢı tələblər, qanunçuluğa əməl edilməsinə nəzarət çox ciddi idi. Belə ki, polis xidməti zamanı vəzifəsindən sui-istifadə edənlər, ya- xud qanunçuluğu bu və ya digər formada pozanların əməlləri DĠN- in Xüsusi Polis MüfəttiĢliyi tərəfindən təhqiqat aparılmaqla sübut olunur, onlar vəzifədən kənarlaĢdırılır və yaxud aĢağı iĢə keçirilir- dilər.1919-cu il əırzində Bakıdan və respublikanın qəzalarından Da- xili ĠĢlər Nazirliyinə bəzi inzibati orqanların rəhbər iĢçiləri və ayri- ayrı polis məmurları barədə Ģikayətlər daxil olmuĢdu. Bunların içərisində bəzi qəza rəislərinin özbaĢınalıqları və cinayətkarlıqları himayə etmələri faktları da vardı. Bir sıra faktlarda məmurlardan bəzilərinin torpaqları qanunsuz ələ keçirdikləri bildirilirdi. Məsələn, Dəvəçi pristavı qardaĢları ilə birlikdə ġəzərli kəndində qnunsuz olaraq torpaqlar tutmuĢdu. Qazax qəzasının sakinləri də ağır vergi- lərin yığılması zamanı qəza inzibati orqanlarının bəzi Ģəxslərindən Ģikayətlənirdilər. Daxili iĢlər nairi N.Yusifbəyli ƏrəĢ qəzasına gə- ləndə orada bir neçə vəzifədən sui-istifadə halları ilə tanıĢ olduqdan sonra qəza rəisini vəzifəsindən çıxarmıĢ,1-ci sahə polis ptistavını isə həbs elətdirmiĢdi.
163
N.Yusifbəyli Daxili ĠĢlər Nazirliyinin strukturlarını peĢəkar kadrlarla möhkəmləndirmək iĢini ən ümdə vəzifələrindən hesab edir və bütün fəalyyəti boyu bunu həyata keçirirdi. Məsələn, onun 1919- cu il 4 dekabr tarixli əmrinə əsasən vaxtilə çar Rusiyası ordusunda nümunəvi xidmət göstərməklə general-mayor hərbi rütbəsinə layiq görülmüĢ Murad Gəray bəy Tlexas (1874-1920) Bakının general- qubernatoru vəzifəsinə təyin edilmiĢdi. 27 aprel 1920-ci il. Səhər saat 9-dan bütün partiya liderləri Nəsib bəyin mənzilinə toplaĢıb 11-ci ordunun Azərbaycan hüdudla- rını keçməsini müzakirə edirlər. Müxtəlif fikirlər irəli sürülür...ġəfi bəy Rüstəmbəyli deyirdi: ”...Gəlin, hökuməti Gəncəyə köçürək və oradan bolĢeviklərə qarĢı mübarizə aparaq”. Onun təklifi qəbul olun- madı. Belə qənaətə gəldilər ki,ən yaxĢısı, Bakıda qalıb hakimiyyəti qan tökmədən bolĢeviklərə verməkdir. Aprelin 27-də gündüz saat 12- də Parlamentin son iclası oldu.”Sosialistlər”, ”Ġttihad” və “Əhrar” partiyalarının liderləri açıq Ģəkildə hakimiyyətin dinc yolla bolĢe- viklərə verilməsi təklifini müdafiə etdilər. Hərbi nazir S. Mehmanda- rov da açıqca bildirdi ki, Bakıda qalan cüzi qüvvə ilə düĢmənə müqa- vimət göstərmək mümkün deyil. AxĢam saat 11-də Azərbaycan Par- lamentinin sədri Məmməd Yusif Cəfərov və general Vəkilov (Ġdarə direktoru) hakimiyyətin bolĢeviklərə verilməsi aktını imzaladılar. Mürəkkəb, ziddiyyətli həyat yolu keçmiĢ, lakin xalqının Ġstiq- laliyyəti yolunda böyük zəhmətlər çəkmiĢ N.Yusifbəylinin aqibəti çox təəssüf ki, faciə ilə sona yetmiĢdir...Azərbaycanda sovet haki- miyyəti qurulduqdan sonra bolĢeviklərin, xüsusilə, Bakını iĢğal edən 11-ci ordunun Xüsusi ġöbəsinin rəisi, cəllad Semyon Pankra- tovun qanlı pəncəsindən qurtularaq Gəncəyə gəlmiĢ, bir müddət orada yaĢamıĢ və 1920-ci ilin mayın axırlarında general-mayor, Ģah- zadə Əmir Kazım Məhəmməd Mirzə Qacaqrın (1853-1920), Azər- baycan Ordusunun Birinci piyada diviziyasının komandiri general- mayor Cavad bəy ġıxlınski (1874, Qazax qəzası, ġıxlı kəndi - 1959, Türkiyə), Gəncə alayının komandiri Cahangir bəy Kazımbəyovun, Sarı Ələkbərin, Gəncənin sabiq polis rəisi, balabağmanlı qaçaq Qənbər Qəni oğlu Bəhmənlinin, samuxlu qaçaq Məmməd Qasımın (1898, Samux-1967, Elaziqi Ģəhəri, Türkiyə, 69 yaĢ) baĢçılığı ilə baĢ vermiĢ Gəncə üsyanında iĢtirak etmiĢdi...Qeyri-bərabər 164
mübarizədə üsyan 11-ci ordu tərəfindən yatırıldıqdan sonra bir müddət gizlənmək üçün Kürdəmir qəzasına gələn Nəsib bəyi Kür çayının qırağında naməlum Ģəxslər...xaincəsinə qətlə yetirmiĢdilər... Bu hadisə 1920-ci il mayın 31-də baĢ vermiĢdi... Qatillər Nəsib bəyin meyitini Kür çayına atmıĢdılar...Bu zaman Nəsib bəyin cəmi 39 yaĢı vardı. N.N.Yusifbəylinin xidmətlərini həmmüasirləri və silahdaĢları yüksək qiymətləndirirdilər. M.Ə. Rəsulzadə onun ölüm xəbərindən çox mütəəssirlənərək bildirmiĢdi: ”Azərbaycan ideyasını siyasi bir tələb maddəsi Ģəkilində formula etmək Ģərəfi mərhum Nəsibbə- yindir”. N.Yusifbəylinin faciəli sonluğu barədə müxtəlif fərziyələr mövcuddur. Son illərin dövri mətbuatında Nəsib bəyin müəamalı ölümü ilə bağlı fərziyələr də öz əksini tapıb, onlardan birinin müəl- lifi tədqiqatçı alim, filologoya elmləri doktoru, professor Aydın Da- daĢovdur. Aydın müəllimin fikrincə, Nəsib bəy Ceyrançöldəki Qu- ruçay dərəsində qətlə yetirilmiĢdir... Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Asif Rüstəmli və tanınmıĢ yazıçı-jurnalist ġəmistan Nəzirlinin fikrincə, N.Yusifbəyli 1920-ci il iyunun 19-da Tiflisdə Fətəli xan Xoyski ilə birlikdə qətlə yetiril- miĢdir və onu arxadan güllə ilə erməni muzdlu qatili Aram Yevkan- yan vurmuĢdur...Asif müəllim 1995-ci ildə Azərbaycan Milli Dövlət Arxivində araĢdırmalar apararkən Gürcüstan hökumətinin Azərbay- can hökumətinə göndərdiyi rəsmi sənədə rast gəlmiĢdir. O, həmin sənədin üzünü köçürmüĢdür. Orada yazılmıĢdır: ”Tiflisdə, Ģənbə günü, 1920-ci il iyunun 19-da axĢam saat 9-a yaxın Olginski kü- çəsinin baĢlanğıcında mauzerdən atılan atəĢlə Fətəli xan Xoyski və Nəsib bəy Yusifbəyli öldürülmüĢdür.Qətldə günahlandırılan 8 nəfər Ģübhəli Ģəxs Gürcüstan hökuməti tərəfindən saxlanılmıĢdır”. Mövcud tarixi ədəbiyyatdakı fərziyələrdən birinin müəllifi tədqiqatçı alim, elmlər doktoru Xaləddin Ġbrahimlidir. O, ”Azər- baycanın siyasi mühacirəti” kitabında yazmıĢdır: ”...Azərbaycan Demokratik Respublikasının ikinci baĢ naziri Nəsib bəy Yusifbəyli müəmmalı Ģəkildə yoxa çıxdı. Azərbaycan SSR-in rəhbər vəzifəli Ģəxslərindən Əliheydər Qarayev ictimaiyyəti aldadaraq, onun 98 milyon manat pulla birlikdə Bakı dəmiryol vağzalında həbs edildi- 165
yini bəyan etmiĢdir. Lakin həqiqətdə baĢ nazir Kürdəmirdə Azər- baycan Fövqəladə Komissiyasının əməkdaĢı tərəfindən xüsusi qəd- darlıqla öldürülmüĢdür. Nəsib bəyin rus sürücüsü salamat qalaraq aradan çıxıb Türkiyəyə qaça bilmiĢdi...Sonralar o, hadisəni Nəsib Yusifbəylinin həyat yoldaĢı ġəfiqə Sultan xanıma danıĢaraq, mər- humun cənazəsinin dəfn olunduğu yeri də niĢan vermiĢdi. Gəncə camaatı Nəsib bəyin çöllükdəki məzarını sovet hökumətindən xə- bərsiz, xəlvəti Gəncəyə köçürmüĢlər”. Fərziyələrdən birinin müəllifi fililogiya elmləri doktoru, profes- sor Vilayət Quliyevdir (V.Quliyev Azərbaycan Respublikasının sabiq xarici iĢlər naziridir. Hazırda Azərbaycan Respublikasının Macarıs- tandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiridir).Vilayət müəllimin “Yad- daĢ” rubrikasından “525-ci qəzet”in 31 dekabr 2010-cu il tarixli nöm- rəsində N.Yusifbəylinin faciəli sonluğuyla bağlı dərc etdirdiyi mə- qalədən bəzi seĢmələri diqqətinizə çatdırırıq. Professor yazmıĢdır: - “...ġəfiqə xanım od içində yanan Krımdan Azərbaycana ilk növbədə iki körpəsini xilas etmək üçün gəlmiĢdi. Bunun xatirinə Nəsib bəylə aralarındakı soyuqluq və anlaĢılmazlığı qismən də olsa, unutmağa, keçmiĢ acıların üzərindən xətt çəkməyə razılıq vermiĢdi. Amma nisbətən sakit və təmin olunmuĢ həyat çox da uzun sürmə- miĢdi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin süqutu, Nəsib bəyin müəamalı ölümü, ölkədə gündən-günə geniĢlənən bolĢevik terroru gənc qadını yenidən ciddi təhlükələr, sınaq və çətinliklər qarĢısında qoymuĢdu. Xüsusilə, Nəsib bəyin faciəli sonluğu ilə bağlı səhih məlumat ala bilməməsi həyatının axırınadək onun sinəsində qövr edən yaraya çevrilmiĢdi... Hər halda, Nəsib bəy “məchulluğa” son səfərindən öncə ġəfi- qə xanımla görüĢə bilmiĢ, eyni zamanda ilk fürsət yaranan kimi onu məlumatlandırmıĢdı. ġəfiqə xanımın xatirələr üçün nəzərdə tutul- muĢ qeydlərindən birində oxuyuruq: ”1920-ci il mayın ilk günlərin- də təbdili-qiyafət edərək (yəni paltarını dəyiĢərək) ata minib qərar- laĢdırılan səmtə yollanan Nəsib Kürdəmir yaxınlığında yoxa çıxdı. Kürdəmirdən kiçik bir məktubunu aldım.Gətirən məndən, mən də ondan qorxa-qorxa açıb oxudum. Sağ-salamat gəlib Kürdəmirə çat- dığını xəbər verir, Kürü keçmək üçün gözlədiyini yazırdı. Ondan sonra nə bir səs, nə də bir nəfəs gəldi...”. 166
“ġəhadəti haqqında bir neçə rəvayət var, – deyə ġəfiqə xanım baĢqa bir qeydində öyrənə bildiyi ehtimalları sadalamıĢdı. Biri bu- dur ki, Kür çayı sahilində Əyricə kəndinin sakinləri tərəfindən Bakı milyonçularından zənn edilərək öldülrmüĢdür.Bu rəvayəti mənə qarxunlu ƏĢrəf adlı bir Ģəxs söyləmiĢdir... (Azərbaycan Cümhuriy- yəti Parlamentinin üzvü, ƏĢrəf bəy “Qarxunlu) Tağıyev (1867- 1930) nəzərdə tutulur). BaĢqa rəvayətə görə yenə Kür sahilindəki bir kənddə, əvvəl- cədən hazırlanmıĢ evdə gecələyirmiĢ,Salla nəhrin (Kür çayı nəzərdə tutulur; ”nəhr” ərəb sözüdür, ”axar çay” deməkdir) qarĢı tərəfinə keçməli imiĢ. Nəhayət, sal hazırlanmıĢ, gecənin qaranlığında yola çıxmıĢlar. Amma çayın o biri sahilində dayananlar salı görməmiĢ- dilər. Üçüncü rəvayət də cinayətin elə qarxunlu ƏĢrəfin öz əli ilə törədilmiĢdir. Amma bunların hamısı sadəcə soz-söhbətdir. Yeganə doğru olan Ģey yalnız Kürdəmirə sağ-salamat çatması haqqında aldığım o kiçik məktubdur. BaĢqa bir xəbər də eĢitmiĢəm. Güya bö- yük qardaĢı deyib ki, hətta məzarını da tapıb. Amma həmin məlu- matın doğruluğu ilə bağlı Ģübhələrim çox böyükdür”. ġəfiqə xanım bu qeydləri çox gümanki, 50-ci illərdə aparıb. Qeydlərin sonunda ġəfiqə xanım iri hərflərlə: ”Sudamısan, Torpaqdamısan, Nəsib?! Ət- rafın Nurla Dolsun!”, - sözlərini yazmıĢ və uzun olnilliklərdən sonra ilk dəfə gənclik illərində sevə-sevə istifadə etdiyi soyadı ilə: ”ġəfiqə Qaspıralı - Yusifbəyli” imzasını atmıĢdı. Nəhayət,Nəsib bəyin həyatının sonluğu ilə bağlı ġəfiqə xanımın daha bir qeydi. Qeydin mətnində deyilir: ”Mərhum Nəsib bəyə talehsiz səfərində yoldaĢlıq edən Ġbrahimli Yusif Bakı ətra- fındakı KeĢlə kəndindən idi. Yusif əfəndi fəhlə içərisindən çıxmıĢ bir firqə adamı idi. ”Müsavat” firqəsinin Bakı Komitəsinə mənsub olan bu vətəndaĢ təĢkilatçılığı ilə tanınan, fəhlələr arasında sözü ke- çən zəhmətkeĢ bir iĢçi idi”. Qeydin üzərində “M.E.” insialı yazıl- mıĢdı. Bu, çox gümanki, Mehmet Emin (13 may 1869, Ġstanbul -14 yanvar 1944, Ġstanbul) bəy idi (V.Q). 1920-ci ilin apreli on minlərlə Azərbaycan milli təəəsübkeĢi kimi ġəfiqə xanımı da son dərəcə böyük çətinliklər qarĢısında qoy- muĢdu... Qıtlığın, ehtiyacın hökm sürdüyü Bakıda heç bir arxası, güman və istinad yeri olmayan gənc bir qadının özünü, iki övladını 167
dolandırması asan məsələ deyildi. Ġsmayıl Qaspralının qızı və Nəsib bəy Yusifbəylinin xanımı imicləri isə onu təhdid edən daha böyük təhlükə idi. BolĢeviklər həm Cümhuriyyət liderlərinə, onların ailə üzvlərinə, yaxınlarına, həm də “burjua millətçilərinə” qarĢı geniĢ miqyaslı mübarizəyə baĢlamıĢdılar. Doğrudur, ilk zaman özünün də gözləmədiyi halda yeni sovet rejimi onun bilik və təcrübəsinə ehti- yac duyaraq, ġəfiqə xanıma Xalq Maarif Komissarlığının ana mək- təbləri” (çox gümanki məktəbəqədər tərbiyə müəssisələri-V.Q.) Ģö- bəsində təlimatçı təyin olunmuĢ, eyni zamanda komissarlığın dərs- liklərlə bağlı “tərcümə və nəĢr” komissiyasının tərkibində fəaliyyət göstərməyə baĢlamıĢdı. Lakin ġəfiqə xanım baĢa düĢürdü ki, bu, müvəqqətidir və hər Ģey növbəti “təmizləmə” zamanı tez dəyiĢə bilər. ġəfiqə xanıma Gəncədən Nəsib bəyin qardaĢı bacardığı maddi köməyi göndərirdi. Nəsib bəyin sabiq dostlarından da ara-bir ona kö- məklik göstərənlər tapılırdı.Onlardan biri vaxtı ilə,Nəsib bəy Yusif- bəylinin rəhbərlik etdiyi 5-ci hökumət kabinetində (24 dekabr 1919 - 30 mart 1920-ci il) maarif və dini etiqad naziri vəzifəsini tutmuĢ, sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra da məsul vəzifələrdə çalıĢan Həmid bəy ġahtaxtinski (12 mart 1880, Naxçıvan qəzasının ġahtaxtı kəndi -3 fevral 1944, Arxangelsk vilayəti, 64 yaĢ) olmuĢdur. ġəfiqə xanım Bakıda çöz səksəkəli və həyacanlı günlər yaĢa- yırdı. O, özündən daha çox Nəsib bəyin əmanəti olan iki övladının taleyi üçün narahat idi. Günlərin birində həbs olunacağından, uĢaq- larının yad Ģəhərdə tamamilə tənha və baĢsıız qalacaqlarından qor- xurdu. Bu, əslində, hər an gözlənilən reallıq idi. Onu və övladlarını bolĢeviklər Filarmoniya ilə üzbəüzdəki mənzilindən bayıra atmıĢ- dılar... Lakin xeyirxah insanların köməyilə Ģəhərin kənarında kasıb bir daxmada, çətin Ģəraitdə yaĢayırdılar... ÇıxıĢ yolu gözlənilmədən açılmıĢdı.Beləki,Türkiyə Böyük Millət Məclisi (TBMM) Hökumətinin 1920-ci ilin sentyabrında Ba- kıya təyin olunmuĢ təmsilçisi Məmduh ġövket Esandal Ġsmayıl Qaspralının qızının və Ģəhid baĢ nazir Nəsib bəy Yusifbəylinin xa- nımının Bakıda iki övladı ilə çətin durumda qaldığını öyrənən kimi onların Türkiyəyə aparılması üçün yollar və vasitələr aramağa baĢ- lamıĢdı. Həmin dövrdə TBMM Hökuməti ilə Sovet Rusiyası ara- 168
sında imzalanmıĢ Moskva müqaviləsinə (16 mart 1921-ci il) görə türk hərbi əsirləri, habelə müxtəlif vasitələrlə Azərbaycana gələn və Bakıda sovet hakimiyyəti elan olunduqdan sonra geri qayıda bilmə- yən türk ailələri Türkiyənin Bakı təmsilçiliyindən müvafiq rəsmi sənədlər alaraq, Vətənə dönürdülər. Bu iĢ sovet orqanlarlnln ciddi nəzarətində icra olunurdu. Lakin Məmduh ġövkət (diplomat, yazıçı. 28 mart 1884 - cü ildə Esendalda anadan olmuĢ, 16 may 1952-ci ildə Ankarada 69 yaĢında vəfat etmiĢdir. Bakıya səfir təyin edilənə- dək Tehranda (Ġran) və Kabildə (Əfqanıstan) iĢləmiĢdi) Azərbaycan XKS-in sədri N. Nərimanovla məsləhətləĢərək, risq etməyi qərara alıb, ġəfiqə xanımla övladlarını müharibənin Azərbaycana gətirdiyi Türkiyə vətəndaĢları kimi qeydiyyata götürtmüĢdü. 1922-ci ildə isə onlara türk pasportu verərək Türkiyəyə keçmələrinə və bolĢevik təqiblərindən və əzablarından xilas olmalarına yardım göstərmiĢdi. ġəfiqə xanım, qızı Zöhrə xanım və oğlu Niyazi Bakıdan kiçik bir gəmidə türk hərbçilərilə birlikdə Batuma yola salınmıĢdı... Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|