İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ

MƏMMƏD bəy SÜLEYMANBƏYOV 

 

Məmməd  bəy  Süleymanbəyov  Ġrəvan  quberniyasında  əsilli 

ailədə anadan olmuĢdu. Ali təhsilli hüquqĢünas idi. 1918-ci ildə Ba-

kıya köçmüĢdü. Azərbaycan Cümhuriyyəti Ədliyyə Nazirliyi siste-

mində müstəntiq vəzifəsində iĢə düzəlmiĢdi. Onu 1919-cu ilin payı-

zında  təcrübəli  müstəntiq  kimi  DĠN  sahəsində  iĢləməyə  dəvət 

etmiĢdilər. Bununla əlaqədar Azərbaycan Cümhuriyyəti daxili iĢlər 

nazirinin müavini, general-mayor Əliyar bəy HaĢımbəyovun imza-

sıyla  DĠN-in  adından  Ədliyyə  Nazirliyinə  8  noyabr  tarixli  10980 

nömrəli xahiĢ  məktubu yazılmıĢdı. Məktubda Ədliyyə Nazirliyinin 

Bakı  Məhkəmə  Dairəsinin  Balaxanı-Sabunçu  sahəsinin  müstəntiqi 

Məmməd  bəy  Süleymanbəyovun  tutduğu  vəzifəsindən  azad  oluna-

raq  DĠN-in  sərəncamına  göndərilməsi  xahiĢ  olunurdu.  Məktuba 

müsbət  cavab  verilmiĢ  və  Məmməd  bəy  Süleymanbəyov  tutduğu 

vəzifədən azad edilərək  Azərbaycan DĠN-in sərəncamına göndəril-

miĢdi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin daxili iĢlər naziri N.Yusifbəy-

linin  15  noyabr  1919-cu  il  tarixli  əmri  ilə  Məmməd  bəy  Süley-

manbəyov  14  oktyabr  1919-cu  ildən  sayılmaqla  Cavad  qəzasının 

rəisi vəzifəsinə (1-ci dərəcə üzrə 3.000 manat məvaciblə) təyin edil-

miĢ və bu vəzifədə 1920-ci ilin yazınadək xidmət göstərmiĢdi... 

 

 

 

AZAD bəy QOCAMANBƏYOV 

(1860-1920) 

 

Azad bəy Ağa Sadıq bəy Qocamanbəyov 1860-cı ildə ġamaxı 

qəzasının  Məlik-Çobanlı  kəndində  məĢhur  mülkədar  ailəsində  ana-

dan  olmuĢdu.  1918-1920-ci  illərdə  ġamaxı  Qəza  Polis  Ġdarəsində 

müxtəlif məsul vəzifələrdə, o cümlədən qəza rəisi vəzifəsində iĢlə-

miĢdi.  Onun  köməkçisi  sonralar  (sovet  dövründə)  general-mayor 

rütbəsi  almıĢ,  əslən  ağsulu  olan  Tərlan  bəy  Əliyarbəyov  idi.  Azad 

bəy  1918-ci  ildə  erməni-daĢnaklarla  mübarizədə  hünərlər  gös-

tərmiĢdi...  Azad  bəy  Qocamanbəyov  1920-ci  ilin  fevralında  ġama-

xıda 60 yaĢında vəfat  etmiĢ və Laləzar qəbristanlığında dəfn olun-

muĢdur. 

 

392 

 

TALIBXAN bəy TALIBXANOV 

(1859-1920) 

 

Talıb xan MəĢədi Hüseyn bəy oğlu Talıbxanov 24 may 1859-

cu  ildə  ġuĢa  qəzasının  Vərəndə  sahəsinin  Qacar  kəndində  əsilzadə 

ailədə  anadan  olmuĢdu.  Molla  yanında  ibtidai  təhsil  almıĢdı.  Ailə 

Ģəraitində  rus  dilini  öyrənmiĢdi.  1881-ci  il  avqusyun  1-də  Bakı 

Ģəhərinin  Ġvanovo  sahəsində  katib  köməkçisi  kimi  iĢə  baĢlamıĢdı. 

1882-ci  ildə  Quba  qəzasına  tərcüməçi  göndərilmiĢdi.  1883-cü  ilin 

dekabrından  Quba  qəzasında  pristav  köməkçisi  vəzifəsinə  təyin 

olunmuĢdu.  1884-cü  il  iyunun    4-də    Qubadakı  həbsxanaya  baxıcı 

təyin  edilmiĢdi.  1888-ci  il  sentyabrın  22-də  Quba  Ģəhər  pristavının 

köməkçisi  vəzifəsinə  irəli  çəkilmiĢdi.  1890-cı  il  oktyabrın  18-də 

yenidən  həbsxana  baxıcısı  vəzifəsinə  göndərilmiĢdi.  Talıb  xan  bəy 

1892-ci  il  mayın  31-də  Göyçay  qəzasının  BərgüĢad  qəzasına  polis 

pristavı  təyin  edilmiĢdi.  1894-cü  il  sentyabrın  24-də  Kürdəmir 

sahəsinə    polis  pristavı  vəzifəsinə  dəyiĢdirilmiĢ,  1901-ci  ilədək 

orada  xidmət göstərmiĢdi. Həmin ilin sentyabrında Bakı qəzasının 

MaĢtağa sahəsinə polis oristavı vəzifəsinə dəyiĢdirilmiĢdi. 1903-cü 

ildə  Bakı  qəzasının  Bibiheybət  sahəsinə  polis  pristavı  vəzifəsinə 

köçürülmüĢ,  1907-ci  ilədək  orada  xidmət  etmiĢdi.  1907-ci  ilin 

sentryabrında  Göyçay  qəzasının  Kürdəmir  sahəsinə  köhnə  vəzifə-

sinə  qaytarılmıĢdı.  1909-cu  il  yanvarın  1-də  Göyçay  qəza  rəisinin 

köməkçisi vəzifəsinə irəli çəkilmiĢdi. 1910-cu il iyunun 24-də Bakı 

qəza rəisinin böyük köməkçisi təyin edilmiĢdi. O, bir sıra orden və 

medallarla,  o  cümlədən  çar  Rusiyasının  2-ci  dərəcəli  “Müqəddəs 

Anna”  ordeni  və  3-cü  dərəcəli  Aleksandr  medalı,  həmçinin  “ġiri-

XurĢud” (Ġran) ordeni ilə təltif olunmuĢdu. 

Azərbaycan Xalq  Cümhuriyyəti dövründə,  1920-ci  il fevralın 

əvvəlində (həmin vaxt ġamaxı qəzasının rəisi Azad bəy Qocaman-

bəyov vəfat etmiĢdi və onun yerinə T. Talıbxanov təyin olunmuĢdu) 

1920-ci ilin əvvəlində o polkovnik rütbəsi almaqla daha məsul vəzi-

fəyə  –  ġamaxı  qəzasının  rəisi  vəzifəsinə  göndərilmiĢdi.  T.  Talıb-

xanov AXC-nin  süqutunadək  həmin  vəzifədə  xidmət  etmiĢdi... 

 

393 

T.  Talıbxanov    Xeyrənnisə    xanım  MəmiĢ  bəy  qızı  Mirzəca-

malova ilə ailə qurmuĢdu. Onların Hüseyn bəy adlı oğulları, Qəmər 

xanım,  Sürəyya  xanım  və  Sona  xanım  adlı  qızları  dünyaya  gəl-

miĢdi... 

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra T. Talıb-

xanovun    ailəsi  Türkiyəyə  mühacirət  etməli  olmuĢdu...  T.  Talıbxa-

nov 1920-ci ildə vəfat etmiĢdi... (Qeyd etmək lazımdır ki, Talıbxan 

bəyin  qardaĢı  Tapdıq  bəy  Talıbxanov  Qacar  kəndinin  yüzbaısı 

olmuĢ və 130 il (1862-1991) ömür sürmüĢ, 1991-ci  ildə dünyasını 

dəyiĢmiĢdi...).  Talıbxan  bəyin  ortancıl  qızı  Sürəyya  xanım  (1888) 

Talıbxanlı  Bakıda  Azərbaycan  Cümhuriyyətii  Parlamentində  Qa-

nunvericilik ġöbəsinin rəisi iĢləmiĢdi.O, Ġstanbula gələn kimi Talıb-

xanlı  soyadını  qəbul  etmiĢdi.  Ġstanbul  Universitetinin  filologiya 

fakultəsini bitirmiĢdi. Hələ tələbə ikən Türkiyədə publisist, ədəbiy-

yatĢünas  kimi  tanınmıĢdı...  Sürəyya  xanım  Ġstanbulda    Azərbaycan 

Xalq Cümhuriyyətinin ən gənc və sonuncu sabiq daxili iĢlər naziri 

Mustafa  bəy  Vəkilovla  tanıĢ  olmuĢdu.  Mustafa  bəy  daxili  iĢlər 

naziri  olanda  Sürəyya  xanımın  atası  Talıbxan  Talıbxanov  ġamaxı-

nın  qəza  rəisi  iĢləyirdi və xidməti sarıdan Mustafa bəyə tabe idi. 

Onlar bir-birini yaxĢı tanıyırdılar. Mustafa bəy heç vaxt ailəli olma-

mıĢdı  və  Ġstanbula  da  Azərbaycandan  subay  gəlmiĢdi.  Beləliklə, 

Sürəyya  xanım  Talıbxanlı  və  Mustafa  bəy  evlənmiĢdilər...  Lakin 

Mustafa bəyin siyasi  fəaliyyəti  ilə əlaqədar olaraq  Avropa ölkələ-

rində, o cümlədən PolĢada uzun müddət qalmalı olduğundan yolları 

ayrılmıĢdı.  Onların  uĢaqları  da  olmamıĢdı...Sürəyya  xanım  ikinci 

dəfə  azərbaycanlı  mühacirlərdən  professor,  fizika  üzrə  elmlər 

doktoru  Məhəmməd Qarabağlı ilə  ailə qurmuĢdu. Onlar  sonradan  

Amerikaya  köçmüĢ, hər  ikisi  orada  vəfat  etmiĢdilər... 

 

 

 

 

394 

RÜSTƏM bəy KƏRİMBƏYOV 

 

Rüstəm  bəy  (ağa)  Heybət  bəy  oğlu  Kərimbəyov  1878-ci  ildə 

Quba qəzasında anadan olmuĢdu. Quba qəza polisində kiçik rütbədə 

polis məmuru vəzifəsində iĢə  baĢlamıĢ, sonra polis pristavı və Quba 

qəza  rəisinin böyük köməkçisi  (1-ci müavini) olmuĢdu.  Rüstəm bəy 

1919-cu  ildə  Cavad  qəza  rəisinin  də  böyük  köməkçisi  vəzifəsində 

xidmət  edirdi.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  daxili  iĢlər  naziri 

N.Yusifbəylinin  23  oktyabr  1919-cu  il  tarixli  156  nömrəli  əmri  ilə 

Rüstəm  bəy  Heybət  bəy  oğlu  Kərimbəyov  tutduğu  vəzifədən  azad 

olunaraq,  xidmətdə  irəli  çəkilmiĢ  və  Bakı  quberniyasının  Lənkəran 

qəzasının  rəisi  vəzifəsinə  (1-ci  dərəcə  üzrə  aylıq  əmək  haqqı  3.000 

min manat olmaqla) təyin olunmuĢdu. O, bu vəzifədə 1920-ci il apre-

lin 19-dək iĢləmiĢdi. Rüstəm bəy Kərimbəyov daxili iĢlər naziri əvəzi 

ġəfi bəy Rüstəmbəylinin əmr-teleqramı ilə sonuncu tarixdən tutduğu 

vəzifəsindən azad olunaraq  Bakıya- DĠNin sərəncamına çağırılmıĢdı. 

Bakının  general-qubernatoru,  general-mayor  Murad  Gəray 

bəy Tlexasın təqdimatı üzrə cəmi 1 gün sonra, Azərbaycan Cümhu-

riyyətinin daxili iĢlər naziri Mustafa bəy Vəkilovun 21 aprel 1920-

ci il tarixli 60 nömrəli əmri ilə R. Kərimbəyov  yenə xidmətdə irəli 

çəkilərək  polkovnik  Rüstəm  bəy  Mirzəyevin  yerinə  Balaxanı-

Sabunçu  polismeysteri  təyin olunmuĢdu. Rüstəm bəy Kərimbəyov 

Balaxanı-Sabunçu  polismeysteri  vəzifəsində  Azərbaycanda  sovet 

hakimiyyəti  qurulanadək  (28 aprel 1920)  xidmət  göstərmiĢdi... 

 

 

 

ƏYYUB bəy RƏFİBƏYOV (RƏFİBƏYLİ) 

(1890-1979) 

 

Əyyub  bəy  Rəfibəyov  (Rəfibəyli)  -  Əyyub  Sayğın  Gəncənin 

əsilli-nəsilli, məĢhur  Rəfibəylilər sülaləsinin tanınmıĢ nümayəndə-

si,  milli-istiqlal  uğrunda  mərd  mübarizlərdən  biri  olmuĢdur.  Sovet 

hakimiyyətrinə  qarĢı  baĢ  vermiĢ  Gəncə  üsyanın  (24  may  -  4  iyun 

1920-ci  il)  təĢkilatçılarından  və  iĢtirakçılarından  biri  olan  Əyyub 

 

395 

bəy  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyə-

tinin görkəmli ictimai-siyasi xadim-

lərindən  Xudadat  bəy  Rəfibəylinin  

əmisi  oğlu  idi.

 

 

Əyyub  bəy  1890-cı  ildə  Gən-

cənin Bala Bağban qəsəbəsində mö-

təbər  bir  ailədə,  Gəncə  camaatının 

ağsaqqalı sayılan Ələkbər Rəfibəyli-

nin  (1839,  Gəncə  -  3  aprel  1919, 

Gəncə) qardaĢı MəĢədi bəy Rəfibəy-

linin ailəsində anadan olmuĢdu. Əy-

yub  bəy  ilkin  təhsilini  Gəncə  rus 

liseyində  almıĢdı...  Hələ  çarizm 

dövründə  qubernatorun  1909-cu  il 

17  sentyabr  tarixli  116  nömrəli  əmri  ilə  Yelizavetpol  (Gəncə) 

Ģəhərinin  3-cü  hissəsinin  pristav  köməkçisi  iĢləyən  Əyyub  bəyə 

müvəqqəti olaraq pristav vəzifəsi  həvalə olunmuĢdu. Rusiyada baĢ 

verən  1917-ci  il  oktyabr  inqilabından  sonra  Əyyub  bəy  Rəfibəyov 

artıq Yelizavetpol Ģəhər Polismeysterliyinin pristavı idi. 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduqda Əyyub bəy Rəfi-

bəyov yenə Gəncə Ģəhər polisinin pristavı təyin edilmiĢ və fəaliyyət 

göstərmiĢdi.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  süqutu  ərəfəsində, 

1920-ci  ilin  aprelində  Əyyub  bəy  Rəfibəyov  Nuxa  qəzasının    rəisi  

vəzifəsində  xidmət  edirdi. 

Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulan  zaman  Əyyub  bəy 

onunla  barıĢmamıĢ,  qardaĢı,  Azərbaycan  Milli  Ordusunun  Qara-

bağdakı  1-ci  CavanĢir  piyada  alayının  komandiri  olan  polkovnik 

Səməd  bəy  Rəfibəyli  (1891-1980),  əmisi  oğlu  Qafar  bəy  və  digər 

Rəfibəylilərlə  birlikdə  müstəqilliyimizi  bərpa  etmək  üçün  Gəncə 

üsyanında yaxından iĢtirak etmiĢdi. Üsyan 11-ci ordu tərəfindən qan 

içində boğulduqdan sonra Əyyub bəy 1920-ci ilin iyununda bir neçə 

silahdaĢı  ilə  birlikdə  Türkiyəyə  keçmiĢ,  siyasi  mühacir  kimi  orada 

yaĢamıĢ və ömrünün sonunadək sovet hakimiyyətinə qarĢı mübari-

zəni davam etdirmiĢdi... Bütün digər Rəfibəylilər kimi Əyyub bəyin 

də  atası,  qardaĢ-bacıları  və  qohumları  sovet  hakimiyyəti  tərəfindən 

ağır  məhrumiyyətlərə  düçar  olunmuĢdular... 

 

396 

Türkiyəyə  keçərkən  Əyyub  bəyin  baĢına  yolda  qəribə  bir  ha-

disə gəlmiĢdi. Belə ki, o və  yol  yoldaĢları Qarsa Batum (Gürcüstan) 

tərəfdən getməyi qərarlaĢdırmıĢdılar.Lakin iĢ elə gətirmiĢdi ki, yolları 

uzanmıĢ və məcburən  Ermənistan  ərazisindən keçməli olmuĢdular. 

Bu vaxt  bir Gəncə ermənisi  Əyyub  bəyi  tanıyıb  Ermənistanın ha-

kimiyyət  orqanlarına  xəbər  vermiĢdi  və  onu  həbs  etmiĢdilər.  Canla-

rını qurtaran yoldaĢları bu haqda Ġstanbulda olan, Mustafa Kamal Pa-

Ģa  Atatürkün  dostu  vı  sevimlisi,  Əyyub    bəyin    qardaĢı,  general-

mayor Səməd bəyə (Əbdülsəməd bəy Sayqın) xəbər çatdırmıĢdılar. O 

isə  bunu  Türkiyə  Ordusunun  ġərq  cəbhəsinin  Kol  (nizami)  ordu 

komandanı,  general  Kazım  Qarabəkir  paĢaya  demiĢdi.  Kazım  Qara-

bəkir paĢanın Ermənistan tərəfi ilə apardığı danıĢıqdan sonra bir neçə 

ermənini dəyiĢməklə Əyyub bəy xilas edilib Türkiyəyə  gətirilmiĢdi... 

Əyyub  bəy  Rəfibəyli rus  dilini  təmiz  bilirdi. Odur ki, Tür-

kiyədə  əvvəlcə  Qarsda,  sonra  da  Ərzrumda,  Trabzonda,  Ġstanbulda 

və  Ankarada  Milli  Güvənlik  Kurulu-Milli  Əmniyyət  TəĢkilatında 

tərcüməçi,məsləhətçi və s. vəzifələrdə düz 40 il çalıĢmıĢ, “ Sayğın”, 

yəni  sayılan,  hörmətli  adını  da  qazanmıĢdı.  Əyyub  bəy  Türkiyə 

polisinin Qafqazdan gələnlərə nəzarət üzrə mütəxəssisi  kimi SSRĠ-

yə  qarĢı  mübarizə  aparmaq  üçün  təĢkil  etdiyi  partizan  dəstələrinə 

azərbaycanlıları  cəlb  etməklə  məĢğul  olmuĢdu.  Nəzəri  məĢğələ  və 

əməli  təlim  yeri  Əlaziqi  Ģəhərində  idi...Azərbaycan  SSR  Xalq  

Dövlət Təhlükəsizlik Komissarlığının Birinci ġöbəsinin 1941-ci ilə 

aid  məlumatında  bildirilirdi  ki,  Əyyub  bəy  Rəfibəyov  Türkiyə  

KəĢfiyyat Ġdarəsinin Qars  filialının rəis müavinidir  və orada  Sovet 

Ġttifaqına göndərilən türk cəsuslarının hazırlanması  ilə məĢğul olur. 

Siyasi  mühacir  sayılan,  sovet  quruluĢuna  və  ideologiyasına 

qarĢı dərin  nifrət  bəsləyən  Əyyub bəy  beləliklə, türk-əks kəĢfiy-

yatının  mühüm simalarından birinə  çevrilmiĢdi.  O,  həyatının  sonu-

nacan  Türkiyədə  yüksək  hərbi  vəzifəyə  yüksəlmiĢ,  Mustafa  Kamal 

PaĢa  Atatürkün  böyük  hörmət  göstərdiyi  qardaĢı,  general-mayor 

Səməd bəy Rəfibəyli (19 yanvar 1980-ci ildə 88 yaĢında Ġstanbulda 

vəfat  etmiĢdir),  əmisi  oğlu,  Gəncə  üsyanında  rus-bolĢevik-erməni 

qüvvələrinə  qarĢı  axıradək  Ģücaətlə  döyüĢüb  ad  çıxarmıĢ  Qafar 

bəylə  (qısa  müddətdə  Türkiyədə  hörmət  qazanıb  Qarsın  valisi 

(qubernatoru)  səviyyəsinə  yüksələn    Qafar  “Əskəran”ın    (Rəfibəy-

 

397 

linin  təəssüf  ki,  ömrünün    sonlarında  gözləri  tutulmuĢdu...),  Gəncə 

üsyanının  rəhbərlərindən  biri  Sarı  Ələkbərlə,  Gəncənin  general-

qubernatoru  Xudadat  bəyin  oğlu  Kamil  Arran  bəy  və  baĢqa  Vətən 

həsrətlilərilə birgə Rəfibəylilərin və digər nəsillərin baĢına olmazın 

müsibətlər  gətirmiĢ  sovet  hökumətinə  qarĢı  yorulmadan  mübarizə 

aparmıĢdı... 

Vətən həsrətli,  ömrü keĢməkeĢlərdə  və  mücadilələrdə  keçmiĢ 

Əyyub bəy Rəfibəyli 1979-cu il yanvarın 19-da Türkiyənin paytaxtı 

Ankarada 89 yaĢında vəfat etmiĢ və orad dəfn olunmuĢdur. Əyyub 

bəyin övladları, nəvələri və qohumları indi  Ġstanbulda  və Ankarada 

yaĢayırlar... 

 

 

ƏŞRƏF bəy TAĞIYEV (QARXUNLU) 

(1867-1930) 

 

ƏĢrəf  bəy  Həsən  bəy  oğlu  Tağıyev 

(tarixi  ədəbiyyatda  ƏĢrəf  bəy  Qarxunlu 

kimi də yazılır) 1867-ci ildə ġirvan Dairə-

sinin Yuxarı Qarxunlu (indi Yevlax rayo-

nundadır)  əsilli  ailədə  anadan  olmuĢdu. 

Kür qırağındakı Yuxarı  Qarxun kəndi  ilə 

Yevlax  stansiyasının  arası  1  km.-dir. 

(Qeyd:  “Qarxun”  qədim  türk  tayfaların-

dan birinin adıdır. 14-cü əsrin divan baş-

çısı,  məşhur  tarixçi  alim  Fəzlulah  Rəşi-

dədinin (1280-1349) özünün məşhur “Ca-

mi 

ət-təvarix”- 

“Tarixlərin 

cəmi” 

əsərində  ilk  dəfə  “Qarxın”  adına  rast 

gəlinir.  Özbəkistanda  da  bu  adda  tayfa  olmuşdur...  Səlcuq 

türklərindən  olan  qarxunluların  bir  bölüyü  də  Azərbaycana  gəlib 

çıxmışdır... ”Qarxın” Azərbaycan dilində “Qarxun “ kimi işlənilir. 

Qarxunluların qonşuları igidliklikləri ilə ad çıxarmış qaramanlılar 

da qədim türk tayfalarındandır). 

Yuxarı  Qarxun  ƏrəĢ  qəzasının  mərkəzi  idi.  Türklər  1918-ci 

ilin  iyununda  Azərbaycana  gələndə  ƏĢrəf  bəy  ƏrəĢ  qəzasının 

 

398 

rəisi  idi.  (Haşiyə:  Hörmətli  tədqiqatçı-jurnalist  ġəmistan  Nəzirli 

yazır ki, ƏĢrəf bəy ƏrəĢ mahalının bəylərbəyisi idi. Bu, düzgün 

fakt  deyildir.  Məlumat  üçün  bidirək  ki,  1918-1920-ci  illərdə 

Azərbaycanda  inzibati  ərazi  vahidi  qəza  idi.  Bəylərbəyilik  və 

bəylərbəyi isə hələ 16-cı yüzilliyin birinci yarısında yaranmıĢ və 

18-ci yüzillikdə ləğv olunmuĢdu. 1747-ci ildə ləğv olunan Qara-

bağ bəylərbəyiliyinin əsasında iki müstəqi feodal dövləti -  Qara-

bağ  və  Gəncə xanlıqları yaranmıĢdı... 

ƏĢrəf  bəy  Həsən  bəy  yüzbaĢının  oğlu  idi.  O,  əsl  bəy  idi. 

Mərdliyi, səxavəti, el-obanı birliyə çağırması və  dayaq durması, 

xeyir-Ģərlərində  yaxından  iĢtirakı  ilə  nüfuz  qazanmıĢdı.  ”Çörək-

verən” adamdır,-deyirdilər.  Bunları  Yevlax,  Ağdam,  AğdaĢ, ġə-

ki, Qəbələ, Göyçay camaatı indi də xatırlayır... ƏĢrəf bəyin Qar-

xunda, habelə AğdaĢda iki mülkü, ġəkidə isə möhtəĢəm evi vardı 

(90-cı  illərin  əvvəllərində  AğdaĢdakı  mülkündən  birində  tarix 

diyarĢünaslıq  muzeyi,  digərində  isə  rayon  qəzetinin  redaksiyası 

yerləĢirdi...). 

...ƏĢrəf  bəy  igid  adam  idi.  1918-ci  il  yanvarın  9-da  Türkiyə 

cəbhəsindən–Qars  və  SarıqamıĢdan  qatarla  geri  qayıdan  rus 

əsgərlərinin  ġəmkirin  Dəllər  stansiyasında  tərksilah  edilməsində 

ƏĢrəf bəy Qarxunlunun və Adil xan Ziyadxanlının (Gəncə) baĢçılıq 

etdiyi dəstələr də mühüm rol oynamıĢdı...ƏĢrəf bəy yaxın silahdaĢ-

ları  Qamboy  ağa  Qazanpapaq  oğlu  Qaramanlı  (Quliyev)  (Böyük 

M.Ə. Rəsulzadənin yaxın dostu və məsləkdaĢı), bərdəli sərrast atıcı 

sarıtel Aslan və bibisi oğlu  Məhəmmədlə birlikdə qəzanın qeyrətli 

gənclərindən    ibarət  “ƏrəĢ  alayı”  yaratmıĢdı.  ƏĢrəf  bəyin  koman-

danlığı  altında  “ƏrəĢ  alayı”  Qarabağa  hücum  edən  erməni-

daĢnaklarına qarĢı  vuruĢmalarda  iĢtirak  edib  ad  çıxarmıĢdı... 

1918-ci ilin  yayında Azərbaycana köməyə  gələn türk ordusu-

nu ƏĢrəf bəy Yevlax stansiyasında qarĢılamıĢdı. Bakını xilas etmə-

yə  gedən  Qafqaz  Ġslam  (Müsəlman)  Ordusunun  komandanı,  gene-

ral-leytenant Faruq Mustafa Nuru paĢa iyul ayında Gəncədən gələr-

kən ƏĢrəf bəyin evində  qonaq olmuĢdu. Nuru paĢanı Qafqaz  Ġslam 

Ordusunun  hərbi  müĢaviri  Əhməd  bəy  Ağaoğlu  və  gəncəli  milli 

təəssübkeĢ  Nağı  bəy  ġeyxzamanlı  müĢayiət  edirdilər.  ƏĢrəf  bəy  

Bakını düĢmənlərdən azad etməyə gedən Nuru paĢanın komandan-

 

399 

lıq etdiyi Qafqaz Ġslam Ordusunun və Azərbaycan Cümhuriyyəti Si-

lahlı  Qüvvələrinin  tərkibində  idi.  O,  türk  ordusu  komandanlığına 

tərcüməçi kimi də cəlb olunmuĢdu... 

...Azərbaycan  milli-istiqlal  hərəkatının  fəal  iĢtirakçısı  olan 

Ģəxs kimi dəyərləndirilən ƏĢrəf bəy Tağıyev Azərbaycan Milli ġu-

rasının  “Azərbaycan  Məclisi-Məbusanının  təsisi  haqqında”  19  no-

yabr  tarixli  qanununa  əsasən  1918-ci  il  dekabrın  7-də  açılan  Azər-

baycan  Cümhuriyyəti  Parlamentinə  AğdaĢ  Ģəhərindən  millət  vəkili 

seçilmiĢdi. O, Parlamentdə  “Əhrar” partiyasını təmsil edirdi. ƏrəĢ 

qəzasında  “Əhrar”  partiyasının  yerli-bölgə  təĢkilatını  ƏĢrəf  bəy 

Qarxunlu yaratmıĢdı. TəĢkilatın sıralarına ƏrəĢ, Nuxa, AğdaĢ qəza-

larının və Gəncəbasarın nüfuzlu ziyalıları və din xadimləri daxil idi. 

TəĢkilatın “El” adlı qəzeti də çıxırdı. Qəzetin redaktoru əslən  Zaqa-

talanın Faldar kəndindən olan Bayram Niyazi Kiçixanlı (Kiçixanov) 

idi. (O,Parlamentin katibi və vəzifəsinə görə Rəyasət  Heyətinin də 

üzvü  idi). 

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra ƏĢrəf bəy 

lazımlı kadrlardan olaraq 1921-ci ildək hərbi tərcüməçi iĢləmiĢdi... 

Lakin o baĢa düĢürdü ki, bu, müvəqqətidir. Azərbaycan Xalq Cüm-

huriyyətinin  digər  sabiq  xadimlərindən  biri  kimi  bolĢeviklərin  onu 

bağıĢlamayacağını  yəqin  bilirdi.  Odur  ki,  ƏĢrəf  bəy  fürsət  düĢən 

kimi  1921-ci  ilin  əvvəllərində  qardaĢları  ilə  birlikdə  əvvəlcə  hələ 

sovet hakimiyyətrinin qurulmadığı menĢevik Gürcüstanının paytaxtı 

Tiflisə  qaçmıĢ,  oradan  isə  Batumdan  gəmi  ilə  Ġstanbula  getmiĢ, 

1923-cü  ilədək  orada  qalmıĢdı...  1923-cü  ildə  hansı  yolla  isə  sovet 

hakimiyyəti  orqanlarından  “bərəaət”  almıĢ  və  geriyə  qayıtmıĢdı... 

Ancaq  qayıtdıqdan  sonra  bərk  xəstələnmiĢdi...ƏĢrəf  bəy  ġəkidəki 

mülkündə xəstə  yatırdı. Bu vəziyyətini nəzərə almadan, 1924-cü il 

oktyabrın  7-də  onu  həbs  edib  Bakıya  aparmıĢdılar.  Lakin  3  aydan 

sonra  günahı  sübut  olunmadığından  Zaqafqaziya  DSĠ-i  Kollegiya-

sının  qərarı  ilə həbsdən  buraxılmıĢdı. 

ƏĢrəf bəy Tağıyev sovet  totalitar rejiminin ilk qurbanlarından 

olmuĢ, həyatı faciə ilə sona yetmiĢdir. O, 1930-cu il yanvarın 27-də 

yenidən həbs edilərək, Azərbaycan  SSR CM-nin 72-ci maddəsi ilə 

təqsirli bilinərək (o, güya 1918-ci ildə türklər Azərbaycana gələndə 

AğdaĢda dinc erməniləri  talayıb, qətlə  yetirib və birdə 1929-cu ilin 

 

400 

oktyabrında  Yevlax  yolunda  Azneftin  kassirini  və  onun  mühafizə-

çisini öldürüb qarət etməkdə iĢtirak  edib... Həm də güya əksinqilabi 

“Əhrar” partiyasının üzvü kimi kolxoz hərəkatına və sovet hakimiy-

yətinə  qarĢı  təbliğat  aparıb)  10  il  müddətinə  azadlıqdan  məhrum 

edilməyə  məhkum  olunsada,  sonradan  bu  hökm  dəyiĢdirilərək, 

ölüm cəzasıyla əvəzlənmiĢ, 1930-cu il martın 3-də  “xalq düĢməni” 

kimi  63  yaĢında  güllələnmiĢdi... 

ƏĢrəf bəyin BaxĢalı bəy, Samsun bəy, Mürsəl bəy  və Mustafa 

bəy  adlı  qardaĢları,  Məstan  xanım  adlı  bacısı  vardı.  O,  əslən  ġəki-

dən  olan  Maral  xanım  adlı  qadınla  ailə  qurmuĢdu.  Onların  Knyaz 

(1902) və Məhəmmədəli (1912) adlı oğlu, Ceyhun adlı qızı vardı... 

Ceyhun xanım  Ģəmkirli  Ağalar bəy Zülfüqarovun həyat yoldaĢıydı. 

ƏĢrəf  bəy  Qarxunlu  (Tağıyev)  yalnız  Azərbaycan  SSR  Ali 

Məhkəməsinin 29 avqust 1989-cu il tarixli qərarı ilə hərəkətlərində 

cinayət  tərkibi  olmadığı  üçün  Zaqafqaziya DSĠ-nin və Azərbay-

can  SSR XDĠK-in 3 mart  1930-cu il tarixli  ədalətsiz qərarı ilə ləğv 

edildikdən sonra bəraət almıĢdı. ƏĢrəf bəyin Bakıda məsul vəzifədə 

iĢləyən    nəvəsi    Kərim    Məhəmməd    oğlu  Kərimovun    bu    iĢdə  

mühüm  rolu  olmuĢdur... 

 

 

 

QƏDİR bəy HACIBƏYOV 

 

Qədir  bəy  Mehdi  bəy  oğlu  Hacıbəyov  1874-cü  ildə  ġuĢa 

Ģəhərində  anadan  olmuĢdu.  UĢaqlığı  ġuĢa  qəzasının  Əhmədağalı, 

Zəngəzur  qəzasının  Diləli-Muğanlı  kəndində  keçmiĢdi.  Kənddə 

mollaxanada ibtidai təhsil almıĢdı. Sonra ġuĢa real məktəbində oxu-

muĢdu. ġuĢa Qəza Polis Ġdarəsinə 2-ci dərəcəli dəftərxan xidmətçisi 

kimi  iĢə  düzəlmiĢdi.  Bir  müddət  tərcüməçi  kimi  çalıĢmıĢdı.  Sonra  

polis  pristavı  iĢləmiĢdi. 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  dövründə  ġuĢa  qəza  Ġdarə-

sində  böyük  köməkçi  vəzifəsində  iĢlərkən,  Qarabağın  general-qu-

bernatoru  Xosrov  bəy  Sultanovun    təqdimatı  və  daxili  iĢlər  naziri 

Mustafa bəy Vəkilovun 6 dekabr 1919-cu il tarixli 103 nömrəli əm-

rilə  Qədir  bəy  Hacıbəyov  vəzifədə  irəli  çəkilərək  ġuĢa  Qəza 

 

401 

Ġdarəsinin müvəqqəti rəisi təyin olunmuĢdu.Onun  böyük köməkçisi  

Avetis - Ter Qukasov idi... Daxili iĢlər naziri M. Vəkilovun 1920-ci 

il  6  mart  tarixli  42  nömrəli  əmri  ilə  isə  o,  ġuĢa  qəzasının  rəisi  (1 

dekabdr  1919-cu  ildən  sayılmaqla)  təyin  edilmiĢdi.  Lakin  daxili 

iĢlər naziri M. Vəkilovun  21 aprel 1920-ci il tarixli 61 nömrəli yeni 

əmrü ilə Qədir bəy Hacıbəyov  “vəzifəsinə uyğun gəlmədiyi üçün”  

həmin  vəzifədən  və    ümimiyyətlə,  DĠO-dan  azad  olunmuĢdu...  Bu, 

nazir  müavini  və  həm  də  DĠN-in  Dəftərxana  direktoru    ġəfi  bəy 

Rüstəmbəylinin  Qarabağın  general-qubernatoru  X.Sultanova  gön-

dərdiyi 21 aprel 1920-ci il tarixli teleqramından bəlli olur...