67
ulamolar diqqatlarini hadislarni tushunish va qo‘llashga qaratish
imkoniyatiga ega bo‘lganlar.
Bu davrda fiqhni to‘plash ham keng miqyosda va tartibli amalga
oshirildi. Ba’zi ulamolar o‘z fatvolari to‘plamlarini
yaratganlar,
boshqalari, masalan, imomlar Abu Hanifa va Ahmad shogirdlariga turli
muammolarni hal etishning yo‘llarini ko‘rsatganlar. Shogirdlar esa ularni
tanlab, to‘plamlarga kiritganlar. Imom Molik «Al-Muvatto» to‘plamiga
hadislar va sahobalarning fikrlari bilan birga, o‘z fatvolarini ham kiritgan.
Imom ash-Shofi’iyning «Al-Umm» nomli kitobiga o‘z fatvolari va ular
uchun
keltirgan dalillari kiritilgan;
2) fiqh to‘plamlarining turlari. Dastlabki fiqhga oid kitoblarning
tuzilishi hadislar, fatvolar, shuningdek sahobalar va ularning
shogirdlarining turli nuqtai nazarlaridan iborat bo‘lgan. Bu davrda
yaratilgan to‘plamdan biri imom Molikning qalamiga mansub «Al-
Muvatto»dir. Ba’zi fiqh kitoblari asosiy tamoyillarga bag‘ishlangan,
ulardagi hadislar esa muallif xulosalarining to‘g‘riligini isbotlash
maqsadida kiritilgan. Masalan, imom Abu Yusufning (imom Abu
Hanifaning shogirdlaridan biri) «Kitob al-Xiroj» va imom Shofi’iyning
«Al-Umm» asarlari ana shunday yozma manbalar sirasiga kiradi.
Qolgan fiqh kitoblari esa butunlay fiqh tamoyillarini qo‘llashga
bag‘ishlangan bo‘lib, ularga hadislar juda kam kiritilgan. Bunday asarlar
imom Muhammad ibn Hasanning (imom Abu Hanifaning shogirdlaridan
biri)
oltita kitobi, imom ibn al-Qosimning (imom Molikning yetuk
shogirdi) «Al-Mudovvana»sidir. Dastlabki asarlarda turli masalalarga oid
fatvolarning har qaysisi uchun dalil tariqasida ularning roviylari zanjiri
(isnadi) keltirilgan hadis matnlari joy olgan. Vaqt o‘tishi bilan isnod
keltirish yo‘qolib, tegishli hadisning matni berilgan yoki o‘sha hadisni
topish mumkin bo‘lgan to‘plamlarga havola berish bilan cheklanilgan.
Hadislarni to‘plash davrida ularning to‘plamlarini tuzuvchi
mutaxassislar va tanqidchilar o‘rtasida fiqh
masalalarini mazhablarning
an’anaviy normalariga qat’iy rioya qilmay hal etishdek qarshi yo‘nalish
paydo bo‘lgan. Boshqacha aytganda, ular avvalgi davr fatvolariga
mashhur ulamolar tomonidan chiqarilsa-da, ko‘r-ko‘rona amal qilma-
ganlar. Dastlabki ulamolarning moslashuvchanlik yondashuvlarini
qo‘llab, mumkin bo‘lgan o‘rinlarda o‘z fikrlarini sahih hadislar bilan
asoslashga harakat qilganlar. Imom Buxoriy (810–870-yillar) va imom
Muslim (817–875-yillar) kabi hadis ilmining
mashhur bilimdonlari fiqh
masalalarini hal etishda asosiy e’tiborni hadislarga qaratib, imkoni
boricha barcha manbalardan foydalanganlar. Muhammad (s.a.v.)ning
68
sahih hadislari va izdoshlarining osarlarini to‘plashga bor kuchlarini
sarflaganlar.
Fiqhning tizimga solinishi,
shuningdek islom ulamolarining
Yunoniston, Rim, Eron va Hindistondagi tabiiy fanlar hamda falsafaga
oid yirik asarlarni tarjima qilish jarayonlarida (tarjimalarning aksariyati
shu davr (750–830-yillar)ning birinchi yarmida paydo bo‘lsa-da, biroq
ularning ta’siri mazkur davrning ikkinchi yarmida sezila boshladi)
tafakkur, deduksiya va xulosalashning yangi tizimlari bilan tanishganlar.
Ushbu bilimlar ularning fiqhga bo‘lgan munosabatlariga ham ta’sir
ko‘rsatgan. Natijada ular fiqhdagi asosiy (usul) va qo‘shimcha (furu’)
manbalarni ajrata boshlaganlar. Vaqt o‘tishi bilan bu ta’sir natijasida
tafsir (Qur’onni sharhlash), hadislar va nahv (grammatika) tadqiqotning
ixtisoslashgan tarmoqlariga aylangan.
Fiqh yetakchi ulamolarining fikrlari yozib
borilgan, islom
qonunchiligining manbalari esa ahamiyatiga qarab birlamchi yoki boshqa
o‘rinlardagi manbalar sifatida belgilangan va tasnif qilinadigan bo‘lgan.
Musulmon huquqi manbalari tahlili davrining oxiriga kelib, ko‘plab
ulamolar tomonidan manbalar ahamiyatiga ko‘ra,
quyidagi tartibda tan
olina boshlangan:
Dostları ilə paylaş: