Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш усуллари фани бўйича

Y
C
yoki MPC = 
dY
dC
Iste`mol va umumiy daromad o`rtasidagi nisbatni esa u iste`molga bo`lgan o`rtacha 
moyillik deb atadi: 
APC = 
Y
C
. 
Keyns tomonidan ochilgan asosiy psixologik qonunga muvofiq iste`molga bo`lgan 
chekli moyillikning miqdori O dan 1 gacha bo`lgan oraliqda yotadi: 
O < 
Y
C


< 1. 
Keyns o`z kontseptsiyasini asoslash uchun “iste`molga bo`lgan moyillik” tushunchasi 
bilan bir qatorda “jam`garishga bo`lgan moyillik” tushunchasini kiritdi. Jam`garishga 
bo`lgan moyillik - bu jam`garma (S) miqdori o`zgarishi bilan uni o`zgartirgan daromad 
o`zgarishi o`rtasidagi nisbatdir: 
MPC = 
Y
S


. 
Jam`garishga bo`lgan o`rtacha moyillik esa jam`garishning umumiy daromadga bo`lgan 
nisbati bilan ifodalanadi: 
APS = 
Y
S
. 
Bu o`rinda shuni ta`kidlash joizki, agar umumiy daromad oshsa, u holda kishilar ushbu 
orttirilgan daromadning bir qismini iste`molga, ikkinchi qismini esa jam`garishga 
yo`naltiradilar. Shuning uchun iste`mol va jam`garma o`zgarishlari yi`gindisi, albatta, 
daromad o`zgarishiga teng bo`lishi lozim, ya`ni 
Y
S
C




Demak, 
Y
S


=
Y
S


= 1. 
Jam`garishga bo`lgan chekli moyillikka iste`molga bo`lgan chekli moyillik nisbati uni 
birgacha to`ldiruvchi kattalik ekanligi yuqoridagi formuladan ko`rinib turibdi. 
Qisqa muddatli makroiqtisodiy modellarda iste`mol va daromad o`rtasidagi nisbat 
chiziqli hisoblanadi va u quyidagicha ifodalanadi: 
S qA = S x Y, 
bu yerda: 
A - jamiyat daromadi darajasi O ga teng bo`lgan vaziyatda iste`mol darajasi (musbat 
kattalik); 
1
Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. Пер. с англ. -М.: «Иностранная литература», 1948. 
90-бет. 

---

U - avtonom iste`mol deb ham ataladi, chunki u daromadga bo`gliq emas; 
S - iste`molga bo`lgan chekli moyillik. 
Keynscha nazariyaning daromad va bandlik darajasini belgilovchi asosiy tenglamasi 
quyidagi ko`rinishga ega: 
U = S (Y) = 1. 
Agar iste`mol funktsiyasi chiziqli funktsiya ekanligini nazarda tutadigan bo`lsak, u 
holda yuqorida keltirilgan asosiy tenglama mana shunday ko`rinishda ifodalanadi: 
Y q A Q S x Y Q 1 .
Demak, sarmoyalar hajmi va iste`mol funktsiyasi ko`rinishi daromad va bandlik 
darajasini belgilovchi omillar ekan. Investitsiyalar hajmining o`zgarishi milliy daromadning 
ham ana shu yo`nalishda o`zgarishiga olib keladi.
Keyns nazariyasiga ko`ra, mul tiplikator jam`garishga bo`lgan chekli moyillikka teskari 
kattalikdir yoki 1 soni bilan iste`molga bo`lgan chekli moyillik o`rtasidagi farqqa teskari 
kattalikdir, ya`ni: 
M = 
MPS
1
yoki M = 
MPC
1
1
. 
Mul tiplikativ effekt har bir qo`shimcha mabla`g tovarlarga bo`lgan talabning ortishiga, 
u ham, ravshanki, (ishlab chiqarish omillaridan to`la foydalanilmayotgan sharoitda) o`ziga 
teng ravishda daromad ortishiga olib kelishini ko`rsatadi. Ammo daromadning ortishi, o`z 
navbatida, daromadi oshgan kishilar tomonidan iste`molning kengayishiga olib keladi: 
MPC = 
Y
C



S = MPC x 
Y

Agar 
Y

q 50, MPC = 0,5,
I

= 50 bo`lsa, u holda 
C

q 25. 
Bu yerda agar iste`mol ortsa, u holda jami talab ham va demak, daromad ham 
ortishini ta`kidlab o`tish joiz. 
Inqirozlarni bartaraf etish uchun Keyns “samarali talab” ni shakllantirish, ya`ni kapital 
mabla`glarini va iste`molni eng ko`p darajada ra`gbatlantirish zarur ekanligini taklif qildi. 
Uning fikriga ko`ra, sarmoyalar orttirish bandlikning o`sishiga va daromadning ortishiga olib 
keladi. Daromad ortishi jam`garmalar shaklida emas, balki investitsiya sifatida sarflanishi 
uchun buyuk iqtisodchi olim qarz foizi me`yorini pasaytirishni taklif qildi. U davlat 
aralashuvini “samarali talab” ga, va, demak, to`la bandlikka erishish vositasi, deb bildi. 
«Davlat, - deb yozgan edi J.Keyns, - iste`molga bo`lgan moyillikka nisbatan o`zining rahbarlik 
ta`sirini qisman mos tizim yo`li bilan, qisman foiz me`yorini belgilash bilan va qisman, ehtimol, 
yana boshqa usullar bilan ro`yobga chiqarishi lozim bo`ladi»
1
. 
U past foiz me`yori orqali yuqori foyda olishni ta`minlaydi, tadbirkorlarda optimistik kayfiyatni 
kuchaytiradi, ularning sarmoya solishga bo`lgan moyilligini qo`llab-quvvatlaydi va yuksalish holatini 
ushlab turadi, deb hisobladi. 
Keyns davlat byudjeti orqali byudjet kamomadi paydo bo`lishidan hayiqmagan holda katta 
xarajatlar qilish taklifi bilan chiqdi. Bunda u byudjet kamomadi qo`goz pullarni qo`shimcha 
muomalaga chiqarish yo`li bilan qoplanishini nazarda tutadi. Uning fikricha, davlat kapital mabla`glari 
foiz me`yorini pasaytirib, yuksalish holatini uzaytiradi. Bularning barchasi inqirozning oldini 
olishga xizmat qiladi. 
Zamonaviy keynschilar soliqlar, davlat xarajatlari, byudjet kamomadi, davlat qarzi davlat yo`li 
bilan boshqarishning asosiy vositalari, deb hisoblaydilar. Ularning ta`kidlashicha, sanoat yuksalishi 
davrida daromadlar ortgan sari soliq tushumlari ham ko`payib boradi. Bu esa ortiqcha talab va ortiqcha 
1
Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. Пер-с англ. –М.: «Иностранная литература», 1948. -
С. 364. 

---

ishlab chiqarishning paydo bo`lishiga to`sqinlik qiladi. Inqirozning boshlanishi ishsizlikning ortib 
borishi davlat byudjetidan ishsizlik bo`yicha nafaqa to`lovlarining ortib borishiga olib keladi. Bu esa 
to`lovga qobiliyatli talabning kamayishiga qarshilik qiladi. Shuning uchun ular tomonidan 
moliyaviy kompensatsiya o`rnini qoplash siyosati va kamomadli moliyaviy ta`minlash nazariyalari 
ol`ga surilmoqda.