Ix – XII asrlarda O‘rta Osiyoda madaniy yuksalish. Musulmon uyg`onish davrining tarixiy shart-sharoiti

O'RTA OSIYO ME'MORCHILIGI


Reja:

1. 
   IX – XII asrlarda O‘rta Osiyoda madaniy yuksalish. Musulmon uyg`onish davrining tarixiy shart-sharoiti
   
2. 
   IX-XII asrlar O‘rta Osiyo me`morchiligida aholi turar joylarining arxeologik yechimi
   
3. 
   Minoralar arxitekturaviy usuli. Saroy va maqbaralar qurilishi
   
4. 
   Uu`gonish davri madaniy jarayonlarining me`morchilik uslublariga ta`siri
   

1. IX – XII asrlarda O‘rta Osiyoda madaniy yuksalish. Musulmon uyg`onish davrining tarixiy shart-sharoiti

Movarounnahr va Xuroson hududlarida IX-XII asrlarda yuz bergan musulmon uyg‘onish davri xususida XX asr xorij olimlaridan A. Mets, E. Bosvfort, S. Len-Pul, A.Tryunebaum, vatanimiz olimlaridan G. A. Pugachenkova, M. Ye. Masson, M. Xayrullayev, A. Irisov, U. Karimov, H. Hasanov, F. Sulaymanova va boshqalar tadqiqotlari alohida e'tiborga sazovordir. Mustaqillik yillarida mazkur davrda faoliyat ko‘rsatgan ko‘plab buyuk vatandoshlarimizning ilmiy meroslari chuqur o‘rganilishi boshlandi. Ularning tavallud yoshlari keng nishonlandi. «Ma'naviyat yulduzlari», «Buyuk allomalar, siymolar» va boshqa shu turdagi qator kitoblar chop etildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov farmoni bilan XI asrda faoliyat ko‘rsatgan Xorazm Ma'mun Akademiyasi faoliyati qayta tiklandi. Fanda «Uyg‘onish davri» deb ataladigan davr G‘arbiy va Markaziy Yevropa mamlakatlarda XIV-XVI asrlardagi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlarini ifodalash uchun ishlatilgan. Birinchi marotaba «uyg‘onish» atamasini XVI asr italyan rassomi va tarixchisi J. Vazari o‘z asarlarida ishlatadi. «Uyg‘onish», «uyg‘onish davri» atamalari XIV-XVI asr ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish mohiyatini ochib bermasdan, ko‘proq antik davr merosini, ya'ni antik madaniyatga o‘xshash madaniyatni qaytadan «tirilishi», «uyg‘onishi» ma'nosida ishlatila boshlandi. Keyinchalik fanda bu atama keng qo‘llanila boshlandi. Shu ma'noda ko‘pchilik tadqiqotchilar IX-XII asrlar O‘rta Osiyo xalqlari tarixida madaniyatning rivojlanishini o‘ziga xos xususiyatlarni ham «uyg‘onish» davri deb atalishi yuqorida qayd qilinganidek, shartlidir deb hisoblaydilar¹.

IX-XII asrlar O‘rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma'naviy hayotning rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish davri bo‘ldi. VIII asrda Arab xalifaligi hozirda O‘rta Osiyo deb atalmish hududni fath etib bo‘lgan, bosib olingan yerlarda islom dini keng yoyilib, ijtimoiy-iqtisodiy va ma'naviy hayot Arab xalifaligi tartib-qoidalariga butunlay bo‘ysundirilgan edi. Xalifalik tarkibiga kiritilgan o‘lkalarda faqat islom dinigina emas, balki arab tili va uning imlosi ham joriy etildi. Chunki, arab tili xalifalikning davlat tili bo‘lsa, islom dini uning mafkurasi edi. Shu sababli bu mamlakatlarda arab tilini o‘zlashtirishga intilish kuchli bo‘lgan. Islomni qabul qilgan aholining arab tili bilan muloqoti, ibodat vaqtlarida Qur'on suralarini tilovat qilishdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, mahalliy zodagonlar arab tilini xalifalik ma'murlari bilan yaqinlashish va mamlakatda o‘z siyosiy mavqelarini tiklab uni mustahkamlashning garovi deb hisoblaydilar. Arab tiliga bo‘lgan bunday ehtiyoj va intilish tufayli ko‘p vaqt o‘tmay Movarounnahrda hatto o‘z ona tilidan ko‘ra arab tili va yozuvini o‘zlashtirib olgan bilimdonlar paydo bo‘ldi.
Bu hol o‘z navbatida arab tili va yozuvini Movarounnahrda keng yoyilishiga imkoniyat yaratib berdi. Ammo VIII asr oxiri IX asr boshlarida bo‘ysundirilgan xalqlarni mutloq itoatda saqlab turish nafaqat xalifalik markazi ma'murlariga, balki o‘lkalarga tayinlangan noib uchun ham tobora qiyinlasha bordi.
IX asrning oxirgi choragida Movarounnahr Somoniylar qo‘l ostiga o‘tib, mustaqillikni yanada mustahkamlab oladi. Somoniylar sulolasining eng yirik vakillaridan biri bo‘lmish Ismoil Somoniy kuchli davlat tuzishga harakat qiladi va bu ishni muvaffaqiyatli ravishda uddasidan chiqadi. Somoniylar o‘z davlatlarini o‘zlarigacha bo‘lgan sharq davlatlarining boshqaruv an'analarini chuqur o‘rgangan holda, ularga suyanib, zamon talablarini hisobga olgan holda o‘zgartirishlar kiritib boshqarishga harakat qildilar.
Movarounnahr deb ataladigan hududda mustaqil davlatlarning tashkil topishi ularda siyosiy barqarorlik, iqtisodiy rivojlanish va madaniy hayotning ravnaqiga katta ta'sir ko‘rsata boshladi. Buxoro, Samarqand, Urganch va Marv kabi shaharlar ilm-fan va madaniyat markazlari sifatida shakllanib, rivojlana boshladi.
O‘rta Osiyoda IX-XIII asr boshlarida Somoniylar, Qoraxoniylar, G‘aznaviylar va Xorazmshohlar davlatlari hukm surdilar. Bu davlatlar xalqaro maydonda o‘z mavqei va tutgan o‘rni jihatidan katta e'tibor va nufuzga ega bo‘ldilar. Ahmad, Nasr, Ismoil Somoniy, Alptakin, Mahmud G‘aznaviy, Tog‘rulbek, Sulton Sanjar, Otsiz, Takash singari tadbirkor va uzoqni ko‘ra oladigan davlat arboblari davrida O‘rta Osiyoda hayotning barcha jabhalarida yuksalishlarga erishildi, davlat hokimiyati mustahkamlandi, nisbatan tinchlik, osoyishtalik va barqarorlik vujudga keldi.
Tarixchi Abu Mansur as-Saolobiyning Somoniylar Buxorosiga bergan ta'rifi butun O‘rta Osiyo davlatlarining IX-XIII asrlardagi ahvoliga tegishlidir: «...shon-shuhrat makoni, saltanat ka'basi va zamonasining ilg‘or kishilari jamlangan, yer yuzi adiblarining yulduzlari porlagan hamda o‘z davrining fozillari yig‘ilgan (joy) edi». O‘rta Osiyo hukmdorlari ilm ahli bilan yaqinlashdilar, mamlakatni boshqarishda ularning bilimi va maslahatlaridan foydalandilar. Hukmdorlarning aksariyati bu davrda o‘z saroylarida olim, shoir va usta san'atkorlar, turli sohalar bo‘yicha qimmatbaho kitoblarni to‘plashga odatlandilar.
VIII asr oxiri – IX asr boshida xalifalikni larzaga keltirgan og‘ir siyosiy vaziyat abbosiylarning Movarounnahr va Xurosonda olib borayotgan siyosatini o‘zgartirishga majbur etdi. Birin-ketin O‘rta Osiyoda tohiriylar, safforiylar, somoniylar davlatlari tashkil topdi. Mamlakatda sodir bo‘lgan bunday siyosiy o‘zgarishlardan so‘ng Movarounnahr Xurosondan ajralib o‘z mustaqqilligini to‘la tiklab olish imkoniga ega bo‘ldi. Movarounnahrni birlashtirib mustahkam davlat tuzgan davlat arbobi Ismoil Somoniy, 900 yilda Xurosonni ham safforiylardan tortib olib ulkan davlat barpo etdi. Xalifa somoniylar davlatini tan olishga va unga hukmronlik yorlig‘ini yuborishga majbur bo‘ldi. Shu tariqa IX asr oxirlariga kelib Movarounnahr xalqlari Arab xalifaligidan abadiy xalos bo‘ladi va arab xalifaligidan mustaqil bo‘lgan yirik feodal davlat – Somoniylar davlati tashkil topadi.
IX-X asrda O‘rta Osiyoda aniq va tabiiy fanlar matematika, fizika, astronomiya, geografiya, meditsina, geodeziya, tabiatshunoslik, kimyo, minirologiya kabi fanlarni o‘rganuvchi fanlar akademiyasi Xorazmda (Urganchda) Shox Ma'mun – II tomonidan tashkil etiladi. Akademiyaga Abu Rayhon Beruniy rahbarlik qiladi. U bilan birga Abu Ali ibn Sino, Abu Saxl Masixiy, Abulxasan Xammor kabi taniqli olimlar ijod qildilar.
XI-XII asrlarda Farg‘oniy, Xorazmiy, ibn Sino, Kindiy, ibn Rushd kabi fan allomalarining ko‘plab ilmiy asarlari lotin tiliga tarjima qilinadi.
Xorazm shohi Ma'mun akademiya faoliyatiga kattagina shart – sharoit yaratib beradi. Lekin, 1017 yili Xorazmni Mahmud G‘aznaviy tomonidan bosib olishi va olimlarni majburan G‘aznaga ko‘chirilishi bilan Urganch fanlar akademiyasi faoliyati to‘xtaydi. Urganch fanlar akademiyasi faoliyati jahon fani ravnaqiga juda katta ilmiy meros qoldirdi. Ayniqsa, Beruniy va ibn Sinoning ilmiy merosi jahon fanlari xazinasiga salmoqli ulush bo‘lib qoldi.
Insoniyat tarixining eng qadimgi madaniy o`choqlaridan biri hisoblanmish Turkiston tarixiy taraqqiyotning o`nqir-cho`nqirlariga qaramay doimo o`zining sernufusligi bilan ko`zga tashlanib kelgan. Va, tabiiy ravishda hayot shahar va vohalardan tashqarida – dashtu biyobonlarda ham qaynagan. Shuning uchun ham Turkiston xalqlari hayotida o`troq, yarim o`troq va ko`chmanchilik turmush tarzi yonma-yon, bir-biriga g`oyatda bog`liq ravishda mavjud bo`lib kelgan. Xorazm, Zarafshon, Farg`ona, Qashqadaryo, Surxondaryo voha va vodiylarida yashagan xalqlar ming yillar davomida asosan o`troq hayot kechirib kelgan bo`lsalar, atrofdagi cho`lu biyobonlarda, tabiiy ravishda, ko`chmanchi, yarim ko`chmanchilar istiqomat qilgan. Shu bilan birga ko`chmanchi muhitdan ham vaqti kelib qudratli siyosiy sulolalar etishib chiqqani ham ma`lum. Bu, ayniqsa, qoraxoniylar sulolasi misolida ko`zga yaqqol tashlanadi.
VIII asrda arablar tomonidan bosib olingan O‘rta Osiyo VIII-IX asrlarda ham turli amirliklarga va davlatlarga bo‘lingan holda xiroj to‘lab turardi. Ammo xalifalik zaiflashib mahalliy hukmdorlar Markaziy hokimiyat boshqaruvini asta-sekin o‘z qo‘llariga olmoqda edilar.
Bunga eng avval Toxiriylar, keyinroq Somoniylar erishdilar. IX asrga kelib Somoniylar butun Movarounnahrni, X-asrlarda butun O‘rta Osiyoni egallab oldi.
IX-XI asrlarda Movarounnahr, ayniqsa, uning vodiysi va Xorazm o‘sha davrning eng rivojlangan o‘lkasiga aylandi. Buxoro, Termiz, Shosh, Farg‘ona, Samarqand qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilikda, savdo-sotiqda mashxur bo‘ldi.
Samarqand o‘zining sifatli qog‘ozi, Shosh o‘zining ko‘nchiligi bilan, Farg‘ona o‘zining mis, temir, qo‘rg‘oshin, kumush kabi yer osti boyliklari bilan mashhur bo‘ldi.
Bu davrda Buyuk Ipak Yo‘li orqali O‘rta Osiyodan turli Mamlakatlarga charm, mato, ipak, jun, kiyim-kechaklar va ot chiqarilar edi. Katta yer egalari mamlakatda hukmron sinf edilar. Feodallar tomonidan dehqonlar va hunarmardlar qattiq ekspluatatsiya qilinar edi. Bunga qarshi xalq qo‘zg‘olonlari tobora kuchayib borardi.
X asr oxirida Qoraxoniylar davlati Sharqiy Turkistonda tashkil topadi. 999 yili ular Movarounnahrga hujum qilib, Buxoroni bosib oladi va Somoniylar sulolasi hokimiyatini tugatadi. Bu davrda G‘aznada Mahmud G‘aznaviy hukmronlik qilardi. 1001 yili Koraxoniylar chegarasi Amudaryo bo‘lib, qarshi qirg‘ogi Mahmud G‘aznaviy davlatida qoldi. Chetda qolgan Xorazmni Ma'mun boshqardi (999-1017 yillar). 1017 yili Xorazmni Mahmud G‘aznaviy o‘z tarkibiga qo‘shib oladi. XI asrda Qoraxoniylar davlatini poytaxti O‘zgandan Samarqandga ko‘chadi.
Umuman IX-XI asrlarda O‘rta Osiyo o‘z taraqqiyotining ancha kuchli bosqichida bo‘ldi.
X asrning ikkinchi yarmi va XI asrning birinchi yarmi oraligida buyuk qoraxoniylar davlati nomi bilan tarixga kirgan davlat asos solgan qoraxoniylar taniqli, tilshunos olim Qozoqboy Maxmudovning fikricha, ular ham Alptakin singari o`g`uz qabilasining qiniq urug’iga mansub bo`lganlar<sup>2</sup>. X asrda yashagan arab geografi Ibn Havqalning bergan ma`lumotlariga qaraganda, islom dinini qabul qilgan mingga yakin turk oilasi Sharqdan Forob, Kenjit va Shosh o`rtasidagi tu-manga, ya`ni hozirgi Chimkentning janubi-g’arbiga ko`chib kelgan.
IX asrning oxiri va X asrning o`rtalarida Orol bo`yi va Kaspiy bo`yida O`g`uzlar ittifoqi shakllanadi. X asrda Sirdaryo etaklarida o`g`uzlar davlati tashkil topadi. Tashkil topgan davlatning poytaxti Yangikent deb ataladi.
XI asrning o`rtalarida bu davlat Sharqdan kelgan qipchoqlar tomonidan tor-mor qilinadi. O`g`uz qabilalarining bir qismi g`arbga, rus dashtlariga joylashgan. Boshqa qismi esa qoraxoniylar boshchiligida old Osiyo mamlakatlarini istilo qiladilar va hozirgi Turkmaniston yerlariga o`tadilar. Yozma ma`lumotlarga qaraganda, o`g`uzlarning islom dinini qabul qilib, yerli xalq bilan aralashib ketgan kismi turkmanlar deb atalgan. Mahmud Qoshg`ariy (XI asr), Rashididdin (XIII – XIV asr), Abulg`ozi (XVII asr) larning xabar berishicha uguzlar 22 yoki 24 qabiladan iborat bulgan. Bular: Chovdir, chandir, Emreli igdir, yazir, salir, qoradoshli, baet, koyi, tuturga va boshqalardir.
Xullas, iqtisodiy-siyosiy raqobat natijasida Saljuq o`z tarafdorlari bilan yuqorida tilga olingan Sirdaryoning o`rta oqimlarini tark etib, daryoning quyi oqimi chap qirg`og`ida joylashgan Jand viloyati yaqiniga kelib o`rnashadi<sup>3</sup>. Bu voqea taxminan X asrning o`rtalarida sodir bo`lgan. Shu orada ular islom dinini qabul qiladilar. Ular xuddi shu asrda Movarounnahrni idora qilayotgan somoniylar, aniqrog`i so`nggi somoniylarni harbiy jihatdan qo`llab-quvvatlaganlar. Qoraxoniylarning Movarounnahr siyosiy hayotiga faol aralashuvi ayniqsa somoniylarning qoraxoniylar bilan raqobati yillari kuchaydi. Bu esa saljukiylar qaramog`idagi o`g`iz qavmlarining Samarqand, Buxoro, Kesh viloyatlariga borib o`rnashishlari uchun sharoit yaratdi. Ular o`z turmush tarzlariga ko`ra yaylovlar, dashtliklarda o`rnashganliklari tabiiy. Shahar va vohalarda esa, avvalgidek, o`troq turkiy aholi istiqomat qilavergan.
Qoraxoniylar davlati boshqa turk hoqonliklari qatori Islom tarixining hal qiluvchi pallasida tashkil topdi. Salibchilar Yaqin Sharqqa qarab yurish boshlashidan oldingi murakkab vaziyatda yaqindagina Islomni qabul qilgan turklar tashabbusni qo`lga olishga muvaffaq bo`lishdi. Ovrupo davlatlari bosqiniga qarshi tura olgan birdan-bir kuch ham aslida turklar edi. Ilk janglarda erishgan zafarlariga qaramay, salibchilar musulmon dunyosi bilan to`qnashuvni o`z foydalariga hal qilishga erisha olishmadi va bunda asosan Qoraxoniylar hamda ularning voliylari xizmati katta bo`ldi.