Ix-xvii àsirlerde ùlkemiz tarıyxıy geografiyasi Mazmunı

Samaniyler màmleketi tarıyxı geografiyasi

Samaniylerdiń Buxara hám Karmana walayati hárre Xurojdan tuùsken daramad 11116866 dirhamdi shólkemlestirgen. Samaniyler dáwirinde erni qaytaldan taqsil etiledi. Jer iyeliginiń jańasha toparı shòlkemlestiriledi. Olardıń kóbisi spohiylerden shıqqan edi. Bul dáwirde Mawaraunaxr hám Xurasan shıǵıstıń i qt isodiy jixatdan eń rawajlanǵan ùlkelerden esaplanar edi. Soniń menen birge hám ásirese Mawaraunaxr diyqanshiliq úlkesine kiritilgenn edi. Bul jerlerde dıyqanshılıq tiykarınan jasalma suwǵarıwǵa tiykarlanǵan.

Buxara oazisinde Shopurkon, Shohrud, Karmana, Koykand, Samarqand oazisinde Darg'am, Barmashi, Buzmadisoy, Ishtihon sıyaqlı kanallar qala hám awillardi suw menen támiyinleydi. Bunnan tısqarı bunday kanallar Xorezm, qashqadárya Ferǵana hám Shoshda da bol gan. Atızlarda biyday, arpa, salı hám basqa masaqlı eginler egilgen. Dıyxanshılıq salıǵı - xi roj den ǵáziynege túsetuǵın dáramat mámleket tabıs shıǵınlarınıń úlkengine bólegin qaltalar edi Dıyxanshılıq egin maydanıları ga suw jetkizip beriw ushın murap, j o'ybor hám poykar sıyaqlı xalıq ishinen shıqqan sug'ori sh boyınsha qánigeler jaz boyı ayaqqa turǵanlar. IX ásirden baslap Buxara oazisiniń suw támiynat i menenshahsanshahar qozisining ózi shuǵıllanǵan. Samaniylerde paxtadan tısqarı reń alıw ushın jeńison hám ro'yon sıyaqlı kemde-kem ushraytuǵın texnikalıq ósimlikler o'sti rilgan. Baģxhılıq da úlken áhmiyet berilgen. Baǵ hám Shınar bag'larda júzim, ánar, ánjir, alma, almurt, biyn, erik, shaftali, olxo'ri, rocha, tuthám basqa miyweler etiwti rilgan. Atap aytqanda júzimniń o'nlab sortınan aqırındada kóp payda alınǵan. Júzimnen maǵız, murabba, sirke hám musullas tayarlanar edi.
Mawaraunnahr hám Xorezmde sabzlvl t hám palız eginleri kóp bolıp, qawınları nixoyaidashirin bo'lar edi. Samaniyler dáwirinde sharbashılıq da taraqqiy etken. At, eshshak, túye, xo'ki zlar qos arava hám moyjuvozl arga qosıp islet il gan.
Mámleket áskeriy áskerleri ushın at jetkizip beriw sharbashılıqtıń áhmiyetli wazıypası edi. Xalıqtıń gósh hám teri, jún menen támiyinlew de sharbadorl ar qolında edi. Samaniyler dáwiri de ásirese Movoraunnaxir hám Xorezmde to'qmachilik, kúl olchilik, shoyınshılıq, temirshi ustalıq misgorlik, zergerlik shıyshesozlik sıyaqlı xunarlarancha rawajlanadı. Sol dáwirde Buxara " zandonachi", Samarqand bolsa " vadoriy" atlı toqıwshılıqtaǵı matol hárre menen at taratgan. Taw kenshilikte samaniyler dáwirinde Zarafshon oypatlıqsınan (tog'l aridan) temir), mıs, qorǵasın, pıruza. El, xalıq aq vil ayat i gúmis hám qorǵasın Ferǵana oypatlıqsınan kómir hám neft tawıp isletilingen. Ishki hám sırtqı sawda samaniyler dáwiri de rawajlandi. Sawdanıń rawajlanıwı uzaq mámleketlikler menen sawda sol dáwirde keskin tusda háwij aldı.
X àsirde sırtqı sawda máselelerinde sawdagerler " sorrojlik sheklerinen" paydalanǵanlar. Samaniyler dáwiri de ishki sawdada " foi z" dep atal gan mıs chaqa, sırtqı sawdada bolsa gúmis teńge - dirxom i shlat ilar edi. Gúmis teńgeler tek hukimdar baslıǵı atınan Marv, Samarqand, Buxara hám shashda mámleket zorbxonalarida so'qilar edi. Samaniyler " ismoiliy" " Muhammadiy" " g'i trifiy" atlı kumish di rxomlar soqqı urıw etti rishgan. Gúmis teńge erkin de kóbirek arqaEvropa mámleket l ariga alıp shıǵılǵan. X ars ortaları de Íssı ko'lning Qubla hám qashg'arda jasaǵan yagmo qáwimleri kúsheyip aldın ózlerinen Arqa Shıǵıs daǵı jikiy qáwimleri menen i t foq dúzediler. Daslep olar Ettisuvga hújimm etip qorl uqlarni bo'ysindi radi hám qoraxoniylar mámleketin quraydı. Jazba dereklerde yaxmolardiń turkiy qáwimleri ishinde materiallıq jixatdan eń qal og'i dep tariflaydilar. Bul jańa turk davl at i patshal hárre " Arslanxan" yamasa " Buxroxan" atı menen yuri t ilgan. Bul ataqlar bul eki qáwimdiń totemi esaplanǵan. Arsl az waqıt - jikul qáwiminiń totemi. " Puw ro" bolsa yag'mo qáwiminiń totemi bol gan. Ol og'i r júk kóteredi gan túye manosini bildirgen. 992 jılda Xason Buxroxon basshı qoroxoniyler Mawaraunaxrga hújim baslaydılar.
Olar Buxaraǵa júriw etip qıyınshılıqsız samaniylerdi engadilar hám Buxaranı iyeleydiler. Puw roxon keselligi sebepli qoshg'arga qaytadı. 996 jılı qoraxoniylar taǵı Buxaraǵa júriw baslaydı. Endi Samaniyler mámleketi ge ziyan etedi jáne onıń ornında qoshg'ordan Amudaryaǵa shekem shozılǵan, Arqa Turki stonni bir bólegin, Ettisu, Shosh, Ferǵana áyyemgi So'g'dni óz ishine alģan qoraxoniylar mámleket i dúziledi. 1038 jılda jergilikli hukmdor. Ibrahim Qasqır tÀmudarya boyı wàlayati hárre Hutal az waqıt, vaxsh, Shaqoniyonni gáziynexanaviylardan tartıp al adi. Ol Ferǵana hám Mawaraunaxrni ózine bo'ysindirip ǵárezsiz mámleket basqara baslaydı.
Nàtiyjede qoraxoniyler eki ǵárezsiz mámleketke bolınıp ketedi. Paytaxt i Palasog'in bolǵan qoraxoniyler mámleketi. Ekinshisi Mawaraunaxrdaģi qoraxoniylar mámleket i edi. qoraxaniyler mámleket i el-jurt hám vil ayat l arga bolıp basqarıladı. El, xalıq -jurt hákimligi " El, xalıq oqxon" walayatti biyleri bolsa " Mut" dep júrgizilgen.
El, xalıq oqxonlar óz atları menen chaqa teńgel ar shıǵarar, vil ayat ǵárezsizligi ushın int ilar edi. Xojaligi Mawaraunaxrdagi qoraxoniyler dıyxanshılıq jerlerin de yayl ańlarǵa aylant i rganlar, egislikl ar qoraxoniylar shańaraqınıń súyenishi xisoblanar, turk qáwimleriniń tiykarǵı múlkine aylant i rildi. XI asirde Mawaraunaxr hám ásirese, Zarafshon oypatlıģinda atız, palız hám baǵlar júzege keliw boldı. Egin maydanları qısqarip ketedi. Abunasir Ahmaddiń jazıwısha " Buxara jáne onıń átirapındaǵı erler sonshalıq (tusi) qadri túsip ketken edi g hátte onı mutqa da berer edi. Biraq olkáralardı hesh kim alıwdı istamasdi. qoraxoniylar dáwirinde " Dıyxan" degen at óziniń " awil hákimi" di ańlatıwshi mànisin joģaltip, awil miynetkeshler i ushın ulıwma atqa aylanıp ketti.
XI asirde erdan paydalanıwdıń iqto tártibi júdá keń yoyiladi. Bul tártip arqalı qoraxoniylar bo'ysindirgan erlerden salıqtı ańsatǵana topl ay alǵanlar. Sonday etip XI-XII àsirlerde Mawaraunaxr hám Xurasanda múlkshiliktiń jańa túri keńeyip onıń tiykarǵı formalarınan birine aylanadı. Bul dáwirde musulman ruxoniylarga bolǵan et ibor kusheytiwi hám mámlekette ul ar siyasiy tasi rinig barǵan sayın artı shi -diniy mekemege berilgen mal-múlk jerleri talay artı shiga alıp keldi. Biraq mayda jeke menshikler túrli qurallarıarqalı ùlken jerler ıqtıyarına ótip, olardıń maydanı azayıp baradı.
Sol dáwirde Mawaraunaxr hám Xurasanda jerge iyeliktiń tórt túri bar edi :
A) Múlki sultoniy - mámleket jerleri.
B) Iqto' - mámleket tárepinen inam etilgen jerler.
v) -diniy mekemege berilgen mal-múlk jerleri – meshit hám medreselerge qarawlı jerleri.
G) Mùlk jerleri - jeke jerler.
Jerlerdiń hàmme túride mardikar (dıyqanlar) jallanip kireyge islegen. Jetilistirgen paydanıń 0,3 bólegin alģan. Paydanıń taǵı 0,3 bólegi mámleketke soli q sapa i de to'l ashgan, qal gan qi smini er iyesi ózine al gan. XI-XII àsirlerde qalalar keńeyedi hám rawajlanadı.
Samarqand, Buxara, Termiz, Ózgen, Tashkent, Marv, Obivard hám Niso sıyaqlı qalalar ishki hám sırtqı sawda ushın xalma-qıylı ònermentshilik maxsul atları ushın hám de chaqa teńgeler qurallari menen alıp barıladı gan bazar kommerciyanıń orayına aylandı. Bul dáwirde ásirese kúl olchilik shıyshesazlik, mıskerlik hám temirshi ustalıq sıyaqlı tarawları rawaj taptı. Bul dáwirde sirli kafelkor, qobartma naǵıslı ılaydan islengen ıdıslar, rangdor shıyshe buyımları, naǵısinkor shıyshe idislarin hàr-tùrligii hám joqarı dárejegi naǵısliģi menen ajralıp turar edi.
Ónermentshilitiń keńeyiwi ishki hám sırtqı sawdanıń rawajina úlken ùlesin qosdı. qoraxoniyler dáwirinde Pal osog'un, Taraz, Ózgen, Tashkent, Samarqand, Buxara hám basqa qalaları de teńgeler bolǵan.
XI-XII àsirlerde Mawaunaxr hám Xurasanda tovar-pul munasábetleri bolsa rawajlanıp bul mámlekettiń hámme wàlayatlarin qamtıp alģan edi.