Ix-xvii àsirlerde ùlkemiz tarıyxıy geografiyasi Mazmunı

Shohi Zinda kompleksi, Samarqand, XII – XV ásirler



Kalon minarasi, Buxara



Raboti Malik karwan sarayi,  Karmana qalasında

3. 
   Ğaznawiyler, Saljuqiyalar hàm Xorezmshaxlar tarıyxı geografiyasi
   

XI ásir hám XII ásirdiń birinshi yarımında Xorezm saljuqiylar mámleketi (Gáziynexanaviylar mámleketi qarabaxanalarında XI asirde shólkemlesken) quramına kirgen. Xorezmdiń XI asirdegi rawajlanıwı turkiylar úrim-putaǵına tiyisli Xorezmshohlar siyasatı menen tıǵız baylanıslı. Usı úrim-putaqǵa saljuq amirining tashtdori Anushtegin tiykar salǵan. Sultan monshasıları mákemesiniń sárdarı bolǵan Anushtegin Garchoi Malikshoh (1072-1092 yy.) sarayında joqarı mártebege erisken. Ol basshılıq etken mákeme moynına Xorezmdi basqarıw da júklengen. 1077-jılda Malikshoh Anushtegin Garchoini Xorezmge járdemshi etip tayınlaydı hám Xorezmde Anushteginlar úrim-putaǵı húkimranlıǵı baslanadı. Anushteginlar turkiylar úrim-putaǵınan bolıp, sol waqıtta, Aziyada húkimranlıq etken úsh ullı úrim-putaq : Anushteginlar, Saljuqiylar hám Gáziynexanaviylar bir negizden kelip shıqqan. 1097-jılda Anushtegin opat etgach, Xorezm noibi etip Eginji ibn Qorachar tayınlanadı. Biraq ol sol jılı járdemshilikten chetlatilib, onıń ornına Anushteginnińbalası Polisiddin Muhammad (1097-1127 yy.) qóyıladı. Eger, ol " Xorezmshax" ataǵın tiklep, sol at menen ullılansa da Saljuqiylarning shın berilgen noibi bolıp qaldı. Qayta tiklengen xoramshoh hámeline iye bolǵan Anushtegin aqlıǵı Otsiz Xorezm ǵárezsizligi jolında jigerli túrde háreket etken. Xorezmshoh Otsiz (1127-1156 yy.) saljuq sultanı Sanjarga qarsı tabıslı gúres alıp barǵan. Ol sum diplomat hám qatań sarkarda bolıp, ǵárezsiz sırtqı siyasat júrgizedi. Mısalı, ol óz húkimdarı Sanjarning ruxsatisiz qipchoqlar hám turkpenlerge qarsı urıs baslaydı. XII-ásirdiń basında Orta Aziyanı shıǵıs tárepden jańa istilochilar - qoraxitoylar basıp aladılar. Sultan Sanjar óziniń jaqın aǵayını bolǵan Samarqandlıq qoraxoniylar xoni Mahmudga járdemge keledi. Qoraxitoylarga qarsı Samarqand qasında bolıp ótken urıs Sanjarning tolıq jeńiliwi menen juwmaqlanadı. Xorezmshoh Otsiz Sanjarning jeńiliwinen ustalıq menen paydalanıp 1141-jılı Marvni basıp aladı, 1142-jılı bolsa Nishopurga jaqınlasadı. 1156 -jılı Otsiz opat etedi jáne onıń balası Elarslon (1156 -1172 yy.) Xorezmiylar mámleketin bekkemlewdi dawam ettirib, Dixistonni aylana daǵı jerlerge qosıp aladı. Elarslon ózine miyrasxor etip balası Sultanshoh Mahmudni (1172-1193) tayınlaydı, biraq tong'ich balası Takash úkesi hákimyatini tán almay, oǵan qarsı gúres baslaydı. Nátiyjede toju-taxt ushın gúres baslanadı, bul gúres 21 jıl dawam etip, ol jaǵdayda Takash jeńimpaz keledi. Onıń balası Tekesh (1172-1200 yy.) 1187-jılı Nishopurni, 1192-jılı bolsa Marvni basıp aladı. 1194-jılı batıs saljuqlar sultanın qaqsatqısh jeńiliwge ushıratıp, Irandıń pútkil arqa bólegin iyelep aladı. 1195-jılı Tekesh abbosiy xalifa áskerin tar-mor etip, Irakǵa bastırıp kiredi. Óz mámleketi aymaqların eki márte keńeytirgen hám qúdiretli mámleket júzege keliw etken Xorezmshoh Tekeshni Xorezmdiń eń uqıplı húkimdarı dep tán alıw etiw múmkin. Onıń siyasatı kemshiliklerinen biri qipchoq áskeriy aristokratiyasiga kórsetilgen qáwenderlik bolǵan. Qipchoqlar Tekesh zayıpı xayriohligidan paydalanıp mámleketlik jumıslarına kóbirek tásir kórsetiwge intilgan. Turkiy " komandirler" dıń mámleketlik jumıslarına o'zboshimcha aralasıwı keyinirek Tekesh balası Muhammad zamaninde Xorezm mámleketiniń bólekleniwine sebep bolǵan. Alovuddin Muhammad (1200-1220 ) dáwirinde mámleket aymaǵı jáne de kengadi. 1210 -jılda Movarounnahrdı Qoraxitoylardan tartıp aladı. Onıń dáwirinde mámleket qanshellilik gullep-jasnamasin, mámleket ish-ishinen yemirilib barǵan. Xatto, sultan sarayında da ishki dawlar háwij alıp, olardıń basında Turkon Xotun hám qipchoqlar turǵan. Sultan sarayındaǵı bunday dawlardan paydalanǵan mo'g'ullar 1219 -1221-jıllarda mámlekettiń tiykarǵı bólegin basıp aladılar. Xorezmshoh Jaloliddin Máńguberdi (1220 -1231j.) 11 jıl dawamında Indiya, Iran hám Azerbaydjan aymaqlarında mo'g'ullarga qarsı mártlershe gúres júrgizedi