Ix-xvii àsirlerde ùlkemiz tarıyxıy geografiyasi Mazmunı

2.1. IX-XII àsirlerde geografik bilimler

IX-XII ásirlerde Orta Aziya geografiyası tariyxında ózine tán zárúrli hám jaqtı dáwirlerden biri bolıp tabıladı. Orta Aziya tábiyaatı haqqındaǵı IX-XII ásirler degi qıyallardıń eki zárúrli dáregi bar. Birinshisi Orta Aziyalıq ilimpazlardıń ilimiy tiykarları bo'lsr, ekinshisi shet el, xalıq geogriflari hám sayaxatshılarınıń ilimiy maǵlıwmatları bolıp tabıladı. Bul dáwir tiyisli geografiyalıq bilimler Xorezmiy, Farg'oniy, Jayxoniy, Abu Zayd Balxiy, Beruniy, qoshg'ariy Zamaxshariy hám Chag'miniy dóretpelerinde óz hákisin tapqan. Xorezmiydiń eń iri kartografikalıq shıǵarması " Súwret al-az" ("jerdiń suwreti") bolıp, 1878 jıl qohiradan tabılǵan. IX-XII ásir geografiyasına tiyisli arnawlı dóretpe jaratqan.

Orta Aziyalıq ilimpazlardan biri At-Termiziy bolıp tabıladı. Onıń " Salnoma hám gazeta" shıǵarmasında áyyemgi turkiy kalendar'-muchal jılı analizi etilgen, dıyxanshılıq jumısları, hawa rayı hám tábiy báleler berilgen. Abu Abdulla Xorezmiydiń" Mafotix al-ulum" (Ílımlar kitapı ) shıǵarması da arnawlı bir geografiyalıq áhmiyetke iye. Terminologik sózlik xarakter degi bul shıǵarmada tábiy geografiyaǵa tiyisli bolǵan kóplegen terminler anıqlama berb berilgen. Abu Rayhon Beruniy óziniń " Al asor al-ólmesa al-qurun alqxolil" (Ótken zaman zamanlardan qalǵan estelikler) shıǵarmasında túrli tildegi kóplegen derekler tiykarında yunrnlar, rimlikler, parsılar, so'g'dlar, Xorezmlikler, hám basqa xalıqlardıń barlıq tariyxıy davlari tiyisli bayram hám de kalendar' sistemaları materiallıq hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı tariyxı anıq bayanlanģan.
Orta Aziya geografiyasına tiyisli kemde-kem ushraytuǵın dereklerden taǵı biri XI ásirdiń turkshunos alımı Mahmud Qashg'ariydiń " Toplamı lug'oti turk" shıǵarması bolıp tabıladı. Onıń bul shıǵarmasında pútkil dúnya kartası berilgen. Hám de júdá kóplab geografiyalıq aymaqlarǵa atlar berilgen. Orta Aziya hám oǵan tutas jerler degi qáwimler geografiyası sáwlelendirilgen, geografiyalıq terminler toplapib olar anıqlama bermegen.
Bunnan tısqarı kóplegen basqa sol dáwir ilimpazlarınıń dóretpelerinde Orta Aziya tábiyaatı, geografiyası hám basqaları haqqında maǵlıwmatlar berilgen.
XIII ásir Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde mo'g'il qáwimleri urıw -aymaqshılıq sistemasında jasap atır edi.
1204-1205 jıllarda ishki gúresler nátiyjesinde Temuchin basshılıq etken qáwim basqa manģol qáwimlerdi qol astına birlestirib birden-bir ulusni tashkil etdiler. Olar házirgi Manģoliyadaǵı Toli, Kerulan, Onon dáryalar boyida sharbashılıq Menen shuǵıllanıp kelisken edi. Birlestirilgen mámleket paytaxtı etip qoraqoqo'rim belgilengen. 1206 jıl shaqırılǵan qurıltayda temuchin birden-bir xukmdor dep elon etilip oǵan " Chingizxon" atı berildi. Bul waqit ol Manģollarģa naymonlar keroitlar, tatarlar, ungutlar, uyg'urlar hám basqa qáwimlerdi birlestirgen edi. Chingizxonning mámleket shegarası Irtishdan Manchjuriagacha Boykòlden tań atqanģa shekem sòzildi. 1206 yilgi qurultoyda " Yaso" nızamı qabıl etildi. Yaso mo'g'il mámleketin konstituttsiyasi bolıp qaldı. Ullı xondan tartıp tap ápiwayı fuqorogacha nızamǵa ámel etiwi shárt edi.
1207 jılı Shingizxanniń qaraqshılıq júriw baslandı. Sol jılı Tań'utlar boj
tólemegenlikde ayblanip jer múlki talan-taraj etildi. 1207-1208 jıllarda Enasoy xavzasi, Jetisuwdiń arqa bólegi hám de mo'g'il erleri iyelendi. 1211 jılı Kitayǵa júriw baslandı.
Bul júriw 1215 jılı Pekinni iyelew menen juwmaqlandi. Kitaynı iyelewi Shingizxannińkeyingi júriwlerinde áhmiyetli axamiyat kásip etdi.
Bul waqıtqa kelip " Iskandar Sanıy" dep elon etildi. Sultan Muxammad Xorezm shaq (1200-1220) jerleri Daytu qipchoqdan Irak gáziynexanaǵa shekem Kásiplikten Ettisuvgacha sozılǵan edi. Ózlerin dáwirdiń eń ullı tojdori dep esaplaǵan. Eki mámleket ǵayratkerleri ortasında, eki mámleket ortasında diplamatik munasábetler ornatılǵan, lekin tiykarǵı màqset jasırın tıńshılıq maǵlıwmatların jıynaw edi.
Aldınan tayinlanģan sıltawlar tiykarında 1919 jılı Manģollardiń Orta Aziyaǵa júriwi baslandı. Birinshi zarba Turkiston hám Etti suwǵa qaratildi. 200 mıń adamlıq Mo'g'il, Tatar áskerleri 4 jóneliske bolındı. Birinshi bólekke uwılları Shaǵatay hám O'qtoy basshılıǵında O'tror qamalında qaldırildi. Ekinshi bólekke kata balası Shuji basshılıq etken. Bul bólim Sirdaryoniń etagi arqalı Sig'noq, Ózgen, Jan dva Jańakent qalalerine shıǵıwı kerek edi.
Úshinshi bólim Oloqko'yon hám Suketucho'rbiy komandirliginde Sirdaryoniń orta bólegi arqalı Bınakat hám Xo'jandga shıǵıwları kerek edi. Tórtinshi tiykarǵı bólekke Shingizxonniń ózi basshılıq etip Buxara jóneliste júriw basladı. 1221 jılı qishda Xorezmshaxlar paytaxtı Urǵansh iyelendi. Qala alınǵannan keyin Manģoll-tatarlar qublaǵa -Balx, Xirot Marv hám gáziynexana qalalarin tańlaw ushın jol aldılar. Orta Aziya hám onıń xanubidagi erler iyelegen soń Shingizxan 1223 jılı Kavkazga shıqtı hám orıs inyazlarini tar-mor keltirdi. Sarkardalar Jebe hám Subatay basshılıǵında áskerler Kalkada Orıslar Menen dúgistiler, 1223 jılı Bolgar iyelendi. Shingizxan tirilik waqtıdayoq jawlap alıw etilgen pútkil erlerdi óz uwıllarına bolıp berdi. Úlken balası Jujiga Qubla Sibirv, Ddashtqipchoq, volga boyı Arqa Xorezm hám Darbongacha bolǵan erler berildi. Ekinshi balası Shaǵatayǵa ShıǵısIy Turkistan, Jetisiw, Mawrounaxr Xorezmdiń qubla aymaqları hám taǵı Balx, Badaxshon, qobul, gáziynexana tap Sind dáryasigacha bolǵan erler. Úshinshi balası O'qtoyga watanı Mo'g'iliston hám Kitay. Tórtinshi genjetoy balası To'liga Xurasan hám Iran erleri berilda. Hár tórt ulus ullı Qoqonģa moyin jer edi. Xoqon paytaxtı qoraqorim edi.
Shaǵatayǵa berilgen jerler Shaǵatay ùlesi dep atalıp paytaxtı Beshbalig' qalası edi. Manģollardiń otırıqshı halqni basqarıw tájiriybeleri bolmaǵanlıǵı sebepli jergilikli zodogonlar xızmetinen paydalanǵanler. Muxmud Tuwoch da usılar gápinen edi. Bundaylar járdemshi etip tayınlanıp, olar arqalı pútkil xalıqtan salıq jiynastırılıp olinar edi. SalıqLar muǵdarı " Yaso" nızamlarına kóre belgilenar edi. Tiykarǵı salıq " kalon" bolıp paydanıń 1g'100 bóleginen alınǵan " qopchur" salıǵı (1935) sharba salıǵı bolıp hár 100 basdan bita olinar edi. Mámleket ǵáziynesi ushın " Shulen" yamasa " Shulsi" salıǵı belgilengen bolıp, hár bir padadan 2 jasar qoy hám qimiz ushın hár mıń otdan 1 biye olinar edi. " Yom" larning xızmet ǵárejeti de xalıqtan undirip alinadi
Manģol hukumdarliģina jaqsı xızmet etken mezgiliy zodogonlar hám sawdagerler túrli payzalar Menen táǵdirlanar edi. Kún siyasiy gruppa wákilleri bolsa óz-ara zulm astında qaldılar. Sol sebepli 1238 yilgi Maxmud Tarobiy sıyaqlı kóterilisler kelip shıǵadı.
XIII ásirdiń ekinshi yarımınan baslap mo'g'il zodogonlari otırıqshı ómir tárizine kóshe basladılar. 1269 jılı Shaǵatay ulusi xoni qaydu mo'g'il shahzoda hám no'yonlarini qurıltayģa shaqırıp taw hám shólda jasawǵa, qala átirapına mánzil kórmeslik, sebepsiz, egisliklerdi wayran etpeslik qarar qabıl etdi. Lekin mo'g'il zadogonlarining otırıqshılashuvi dawam etdi.
Shaǵatay ùlesinde jerga iyelik qılıwdıń 4 túri bar edi: 1-shisi Múlki toplam -mámleket erleri, 2-shisi múlki inji-xon járdemshileri hám olardıń áwladlarına qarawlı erler, 3-shisi múlki -diniy mekemege berilgen mal-múlk-meshit, medrese, xaloqo, mazar hám maqbaralarģa qarawlı erler, 4-shisi Jeke menshik.
Shaǵatay ùlesinde sawda xojalıqtı tiykarǵı túrlerinen biri edi. Ma'sudxon dáwirinde (12-1289 ) pul tabar munasábetlerin tártipke salıw mAqsadida 16 ta qalani bir qıylı salmaq hám ólshewde bolǵan sap gúmis soqqı urıs ettirildi. Uyań aste menen sawda, xunarmandchilik, dexqonchilik iziga túsedi. Taǵı bir pul isloxoti Kepekxan (1309; 1318-1326) dáwirinde ótkeriledi. Ortalıqtı hám Islam dinin ábzal kórgen Kepekxan ekonomikalıq ómirdi tártipke salıw mAqsadida basqarıw hám pul isloxoti ótkerildi. Ol mámleketti wálayat hám rayonlarǵa boladı. Ol mámleketti wálayat hám rayonlarǵa boladı. Kommerciya ushın ulıwma atı " kepeki" dep atalıwshı iri gúmis teńgeler-dinor, mayda kumish teńgeler-derhamni muomilaga kirgizdi. " Kepeki" Temuriylar dáwirinde de sàwbette bolǵan.
Otırıqshı bolģan manģol xanlari qala qurılısqa da itıbar bere basladılar.
Duvoxon (1291-1306 ) dáwirinde Andijan shaxriga tiykar solindi. Kepekxon Nasaf shaxri qublasinda saray qurdirdi hám jay qarsı atınıń aldı. Bul qala Kepekxon mámleketin paytaxtı bolıp qaldı.
Manģollar hukimdarliģi Orta Aziya pán ǵayratkerleri uchu no'ta salmaqli dáwir boldı. Kópshilik ilimpazlar xalok boldı, bir bólegi sırt elge ketib sol erda dóretiwshilik etiwge májbúr boldı. Manģollar dáwirine tiyisli úlkemiz geografiyası haqqındaǵı malumotlar ekige: shıǵıs alım hám sayyahlardiń dóretpeleri hám mo'g'il xukmdorlari aldındaǵı Rim papasi elshileriniń sayyoxlik malumotlariga bólinedi. Sonday dóretpelerden biri Kitaylıq sayyox Asnaw Chunning Chingizxon tapsırig'iga kóre 1221-1223 jıllarda Orta Aziyaǵa etken sayyoxati tiykarında payda bolģan. " SiYuTszi" "batısqa etilgen sayyoxat suwreti" shıǵarması bolıp tabıladı. Onıń sayyoxati Qazaqistanniń arqa-shıǵısı-Arqa Qirģiziston-Chuv oypatlıqtı-Talas oypatlıqtı-Sirdaryo-SamarqAnd-Amudarya -Balx marshuriti boyınsha ótken. Asnaw Chun shıǵarmada ózi bolǵan aymaqlardıń relefi, ıqlımı, jerleri haqqında jazǵan. M. Sirdaryoniń aǵımı, suwǵa toymaw Xatkercho'l hám qızılqum. Íqlımǵa itibar bergen jáne onı Oltoy Menen salıstırǵan. Orta Aziya tábiyaatına tán mexalar haqqında... Taǵı bir eger Muhammad Avfiy qálemine tiyisli bolıp " Javomial-hikaya hám al-ráwiyat" (1227) shıǵarması bolıp tabıladı. Dóretpe bir neshe baptan ibarat bolıp erning ulıwma suwreti hám ol jaǵdayda jasaytuǵınlıq túrli halqlalr haqqında maǵlıwmat bergen. Qitay haqqında, arqa -ShıǵısIy Evropa hám Orta Aziyadaǵı turkiy halqLar haqqında, Rim hám Grekler haqqında, Araviya, Xindiston, Xabashiston suwreti, Kaspiy teńizdegi atawlar, Kaspiyga jaqın halqLar hám olardıń xayti haqqında keń maǵlıwmatlar berilgen. Bul shıǵarmaǵa Kebirolar dáwirdiń Orıs ilimpazları júdá joqarı baha bergenler. Tariyxıy geografiya pánine óz ulesin qosqan Orta Aziyalıq ilimpazlardan taǵı biri Faxriddin Banokatiy (XIV ásir basları) bolıp tabıladı. Bınakatiyniń " Tariyxı Bınakatiy" (yamasa " Gúlzart ulul al-bap fi tavorix ul mártebeli shaxs hám ansob" - " Ullı adamlardıń tariyxı hám haslıı bapta oyshıllar baǵı") shıǵarmasınıń VII bobbi geografiyaǵa baylanıslı. Ol jaǵdayda Xindiston, Armeniya, Iran, Rum, Qitay, Manģoliya, arab hám yaxudiylerden hám de Orta Aziyanıń tábiyaatı, xalqı tuwrısında zárúr maǵlıwmatlar bar.
Orta Aziyada manģollar húkimranlıq etken dáwirdegi úlke geografiyası, onıń tábiyaatı, tariyxı, qalaları hám asholisi haqqındaǵı maǵlıwmatlar tariyxchi Rashididdin (1247-1318), Jamol qarimiy, Abul Qurban (1273-1332) hám ataqlı arab sayaxatshısı Ibn Batuta (1304-1377) dóretpelerinde da ushraydı. Biraq bul maǵlıwmatlar geografiyalıq mánisi jthatidan dáslepki orta ásir klassiklari maǵlıwmatına derlik muhum jańalıq qosa almaǵanlıǵı ushın ulrga arnawlı toqtap ótpeymiz.