İXTİsasa giRİŞ

mənbələr
(ranqlar)
Təsir edən amillər
Eyni 
ranqların 
qeyd 
əmsalı
quyuların
yerləşmə
şəkəbəsi
(1)
işləmə
rejimi
(2)
neftin
çıxarılma
üsulu
(3)
kollektor
xassələri
(4)
neftin
özlülüyü
(5)
1-ci
1
3
4
5
2
–
2-ci
1
3.5
3.5
3.5
3.5
64 – 4 = 60
3-cü
3
2
4
4
1
–
4-cü
1
3
5
5
2
–
məsləhətlər 
(ranqlar) 
cəminin 
orta cəmdən 
fərqi 
d = 60:5=12
6
0.5
4.5
5.5
3.5
fərqlər 
kvadratı
36
0.25
20.25
12.25
–
–
Bütün ranqlar üçün bu əmsalların cəmi
olur.
Razılaşma əmsalı belə tapılır:
burada m – təcrübələrin sayı, m = 4; m
k – öyrənilən amillərin sayı, k = 5.
w-nin təyin olunmuş qiyməti sıfırdan xeyli fərqləndiyi üçün yüksək 
səviyyədə razılaşma dərəcəsi əldə olunmuşdur. Sonra o biri amilləri nəzərdən 
keçiririk.
Təcrübədə w-nin əlavə olaraq riyazi statistikada istifadə olunan kriterilərlə 
də yoxlanılması məsləhət görülür.
Ayrı-ayrı adamların fikirlərinin bir-birinə yaxın olduğunu təyin edəndən 
sonra, müxtəlif amillərin ranqlar cəmini müqayisə edirik. Ranqların cəmi nə 
qədər az olarsa, o amil daha əhəmiyyətli hesab olunur.
Bizim baxdığımız misalda ən çox diqqət birinci amilə, yəni quyuların 
yataqda yerləşmə şəbəkəsinə verilməlidir (çünki onun üçün ranqlar cəmi 
6-dır). Əhəmiyyət dərəcəsinə görə növbələşmə belə gedir; ikinci yerdə neftin 
özlülüyü, sonra işləmə rejimi, qalan iki amil isə (neftin çıxarılması üsulu və 
layın kollektor xassələri) təxminən bərabər mövqedə qalır.
4
1
60
i
i
i
T
t
=
=
=
=
∑
2
1
2
3
12
(
)
k
d
w
m k
k
T
=
− −
∑
2
3
12 (36 0.25 20.25 30.25 12.25)
0.64.
4 (5 5) 60
w
+
+
+
+
=
=
− −

---

42
V. Qərarı necə qəbul etməli
Hesablama nəticələrinə görə tədqiqat zamanı birinci üç yerdə olan 
amillərin öyrənilməsini məsləhət görmək olar. Onu da qeyd etmək lazımdır 
ki, amillər qrupunun fikri qiymətlidir və onunla hesablaşmaq lazımdır.
Qərar qəbul etmədə istifadə olunan riyazi üsullardan biri də ranq 
təsnifatıdır. Aşağıdakı bir misalla bunu izah edək.
Hazırda lay mayesinin termodinamik parametrlərini quyudibi 
nümunələri götürmədən yerüstü məlumatlara görə təyin etmək üsulları 
işlənib hazırlanmışdır. Belə yerüstü məlumatlardan biri olan laydan 
gələn qazın tərkibinə görə neftli yatağın xarakteri, lay və doyma təzyiqi, 
işləmə rejimi və s. təyin oluna bilər.
Obyektlərin təsnifatı üçün istifadə olunan ən sadə və eyni zamanda 
ən səmərəli üsullardan biri ranq təsnifatı üsuludur. Bu üsulun mahiyyəti 
belədir: obyektlərin siniflər üzrə paylanmasını xarakterizə edən ən çox 
məlumatlı əlamətlər seçilir. Hər bir əlamətin bütöv dəyişmə diapozonu 
bir neçə hissələrə bölünür və hər hissəyə müəyyən ranq sayı qeyd olunur. 
Həmin hissə daxilindəki əlamətin bütün qiymətlərinə uyğun ranq 
qiymətləri verilir.
Həmin obyekt üçün təsnifatın 
funksiyası obyekti xarakterizə edən bütün 
əlamətlərin ranqlarının cəmi ilə müəyyən 
edilir:
Neft qazındakı karbohidrogenlərin 
tərkibinə görə (C
1
– metan, C
2
– etan, C
3 
– propan və s.) qaz-kondensat yatağının 
növünün öyrənilməsində ranq təsnifatı 
üsulundan istifadə edək (cədvəl 3). 
Aşağıdakı çədvəldə əlamətlərinə görə 
bölgü və ranq qiymətləri verilir.
«Sanqaçal-dəniz» yatağında 97 
nömrəli quyudan alınmış qaz tərkibinin 
və 4-cü cədvəldəki lay qazındakı 
karbohidrogenlərin ranq qiymətlərinə 
əsasən yatağın növünü təyin edək.
4-cü cədvəldən göründüyü kimi 
ranqlar cəmi 10-dan artıq olduğu 
üçün öyrənilən yataq neft konturlu 
qaz kondensat yatağına aid edilir. 
Texniki 
məsələlərin 
həllində 
çox təsadüf olunan orta təqdimin 
təyininin 
aşağıdakı 
misalla 
aydınlaşdıraq. 
Fərz edək ki, hər hansı bir amilə 
çoxlu səbəblər təsir edir. Məsələn, 
1
.
i
k
x
i
R
=
Φ =
∑
Cədvəl 3