İXTİsasa giRİŞ
IV. İNCƏSƏNƏTDƏ MODELLƏR HAQQINDA
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
IV. İNCƏSƏNƏTDƏ MODELLƏR HAQQINDA
Çoxlarımız ibtidai insanların Qobustan və başqa qayaüstü rəsmlərinə baxdıqda heyrətlənirik. Eyni zamanda qədim insanların yaratdığı bu təsvirlərin insanın incəsənətə olan məhəbbətindən, yaxud bədii fəaliyyətlə məşğul olmaq zəruriyyətindən irəli gəldiyini aydınlaşdırmaq tələbatını duyu- ruq. Qədim insan yaşamaq uğrunda kəskin şəraitdə çarpışdığı dövrdə incəsənət xatirinə çalışmaq imkanından məhrum idi. Şübhəsiz bu qaydadakı təsvirlər insanın əmək fəaliyyətinin ifadəsi deməkdir. Böyük heyvanların qədim insanlar tərəfindən kütləvi ovlanması, onların hərəkətlərinin razılaşdırılmış formada olması zəruriyyətini tələb edirdi. Belə halda bütün yaradıcı en- erji və məharət yaşamaq mənbəyi olan ovun müvəffəqiyyətli olmasına yönəlmişdir. Müvəffəqiyyətli ov heyvanın güclü və zəif tərəflərini xarakterizə edən əlamətləri bilməyi tələb edir- di. Bu ovçuluq təcrübələri illər boyu toplandığı üçün onun gənc nəslə çatdırılması üsulu yaranırdı. Buna ov şəraitini modelləşdirən qayaüstü rəsmlər köməyə gəlirdi. Bu əməliyyat hələ dərk olunmamış ilk modelləşdirmədən ibarət idi. Hazırki dövrdə modellərə və modelləşdirməyə olan maraq artmışdır. Bununla əlaqədar olaraq qeyd etmək lazımdır ki, bütün elm sahəsində çalışan alimlər bu üsuldan indi hərtərəfli istifadə edirlər. Modelləşdirmə üsulu praktiki olaraq keçən əsrin 50–60-cı illərindən başlamışdır. Bunun baniləri İ.Nyuton, J.Bertran və D.Maksveldir. V.Tomson deyir ki, hadisəni dərk etmək üçün onun modelinin qurulması metodik yenilik olmayıb, çox əsrli elmi yaradıcılığın sintezidir. Model sözü latın dilində ölçü, obraz, üsul və s. deməkdir. Bu məfhum əşyaların hər hansı oxşarlığında istifadə olunur. Mod- el anlayışının bu ümumi tərifi onun müxtəlif elm sahələrində tətbiqi üçün əsas olmuşdur. «Model» sözündə bir-birindən fərqli iki anlayış əlaqələnmişdir. Model dedikdə, bir tərəfdən öyrənilən obyek- ti və yaxud hadisəni hər hansı bir tərəfdən sadələşdirilmiş və əyani əks etdirən zehni, yaxud praktiki yaradılmış struktur 34 IV. İncəsənətdə modellər haqqında nəzərdə tutulur. Digər tərəfdən isə, hər hansı bir hadisəni yaxşı öyrənilmiş başqa bir hadisə ilə izah etmək istədikdə «model» məfhumundan istifadə olunur. Modelin fərziyyə, mücərrədlik anlayışları ilə eyniləşdirilməsi hallarına da çoxlu misallar göstərmək olar. Ümumiyyətlə, model məfhumu altında elə bir fikrən təsəvvür olunan struktur düşünülür ki, ondan istifadə etdikdə tədqiqat obyektində bu vaxta qədər «görünməyən» hallar «görünsün» və nəticədə həmin obyekt haqqında yeni məlumatlar almaq müm- kün olsun. Qarşıya qoyulmuş məqsəddən asılı olaraq məzmununa, növünə və s. görə müxtəlif modellər mövcuddur. Texniki modellərdən əlavə mənəvi və incəsənət aləmində tətbiq olunan modellər də vardır. İncəsənət bir-biri ilə sıx əlaqədə olan çoxnövlüdür və ona görə də incəsənəti təsnif etmək cəhdləri bu günə qədər inandırıcı nəticə verməmişdir. Bu, incəsənət modellərinin çox müxtəlifliyi və eyni zamanda mürəkkəbliyi ilə izah oluna bilər. Ancaq texniki modellər analogiyasından istifadə edib incəsənəti təsnif etməyə cəhd etmək olar. Modelləşdirmədə istifadə olunan model qurma üsullarını maddi və ideal bölmələrdən ibarət iki böyük sinfə ayırmaq olar. Maddi modellər istismar tərəfindən yaradılır və obyek- tiv surətdə mövcud olduğu halda, ideal modellər maddi mod- el yaratmağa hazırlaşan adamın fikrində yaranır. Hər hansı heykəl, bina, memarlıq ansamblı yaradılmamışdan əvvəl me- mar və heykəltaraşların uzun müddətli axtarışları başlanır. Yaranan eskizlər, cizgilər, yeni kağız üzərində yaranan layihə və şəkillər ideal modellərə aid olub, əyani obrazlı xarak- ter daşıyır. Sonrakı mərhələdə maddi model olan maket yaradılır. Bu mərhələ zəruri olub cizgi və şəkildən fərqli olaraq təsviri üç ölçülü qabarıq formada göstərir. Bu misalda maddi və ideal modellərin qırılmaz əlaqədə olması əyani izah edilir. K. Marks yazır ki, ən pis memar ən yaxşı arıdan onunla fərqlənir ki, o mumdan yuvanı qurmazdan əvvəl onu öz başında qurur. Teatr tamaşasının səhnəyə qoyulması prosesi də maraqlıdır. Burada da modelləşdirmə zəruridir. SSRİ Xalq artisti N. P. Aki- mov deyir ki, mürəkkəb teatr maşınını hərəkətə gətirmək üçün tamaşa qoyulmamışdan qabaq onun modeli hazırlanmalıdır. Beləliklə, əvvəlcə yaranmış ideal model sonra səhnədə həyata keçirilir. Bu zaman dekorasiya hazırlığı ilə əlaqədar yeni mərhələ də meydana çıxır. Bu maketləşdirmə adlanan iş maddi modelləşmədən başqa bir şey deyildir. Kino sənətində də belə olur. Filmi kinoaparat ilə çəkməzdən əvvəl onu görmək lazımdır. Çəkilməmişdən qabaq filmi görməyi 35 IV. İncəsənətdə modellər haqqında Q.Myasnikov «kino sənətinin sintetik əsəri» adlandırır. Məşhur kino rejissoru S.Eyzenşteyn gələcək filmin ayrı-ayrı sahələrini qrafik şəkillərlə hazırlayırdı. Hərəkətsiz olan bu şəkillər film qəhrəmanlarının surətlərini dinamik formada əks etdirirdi. Göstərilən model növlərindən başqa işarəli modellər də vardır. Bu modellərdə obyekt ilə model arasında münasibət müəyyən işarələrlə ifadə olunur. Bu zaman model və obyekt elementləri arasında oxşayış olmur. Bu halda belə modelə nə ehtiyac vardır? Həqiqətən işarəli modellər əvvəl izah olan modellərdən fərqli olaraq əyanilikdən məhrumdur. Ancaq burada obyektə xas olan məlum münasibətlər fikrən ifadə ol- unur. Təcrübəli mütəxəssis işarələrdən istifadə edərək əyani modeldən heç də az təsirli olmayan incəsənət obyekti barədə təsəvvür alır. İşarəli model incəsənəti bir qədər riyaziyyatlaşdırsa da, onu emosionallıqdan və şairanəlikdən məhrum etmir. Məlumdur ki, müəyyən ardıcıllıqla yazılmış notlar musiqi əsərini ifadə edir. Bu zaman işarəli model əyani modeldən heç də az obrazlı deyildir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, musiqi əsərlərini işarəli qeydlərsiz təsəvvür etmək olmaz. Simfonik orkestrin idarə olunması incə və mürəkkəb işdir. Hər bir dirijor bu işdə çox fərdidir, eyni bir əsər müxtəlif dirijor tərəfindən ifadə edildikdə müxtəlif cür səslənir. Dirijorun par- tituru ifa olunan əsərin modeli olub dirijorun fikrində müəyyən dəyişikliklərə uğrayır. Məşhur Hans Fon Bulov dirijorları iki növə ayırır. «Partituru başında olan və başı partiturada olan dirijorlar». Valter Bruno deyir ki, «partitur başda» halında əzbərdən dirijorluq tamaşaçılarla musiqiçilər arasında kontakta səbəb olduğu üçün o özünü belə vəziyyətdə tam xoşbəxt hesab edir. Sözsüz kor-koranə partituru yaradıcılıq olmadan ifa etmək ştampa, yeknəsəkliyə səbəb olar. Musiqi insani emosiyasız, təsəvvür oluna bilməz. Elə təsəvvür etmək olar ki, musiqini yazmaq texnikasını mənimsəyən adam bəstəkar ola bilər. Ancaq bu bəstəkarlıq üçün kifayət olsa ruhu oxşayan əsər yarada bilən bəstəkar ol- maq mümkün deyildir. Maşın musiqisi yaradan mütəxəssis P.X. Zaripovun işi ilə qısa tanışlıq buna cavab verə bilər. P.X. Zaripov musi- qi modelləri yaratmaq sahəsində müəyyən müvəffəqiyyətlər qazanmışdır. Çoxlu tədqiqatdan sonra o, bəstəkarların şüurlu, yaxud şüursuz olaraq istifadə etdiyi qanunları tapmış və bu qanunları elektron hesablayıcı maşına daxil etmişdir. Bu qay- dalardan istifadə edərək maşın bir neçə dəqiqə ərzində musiqi əsəri yarada bilir. Nəzəriyyə cəhətdən savadlı alınan melodi- ya tam kamildir. Ancaq maşında bəstələnən musiqi əsəri ruhu oxşamır, incəsənətdən uzaqdır, yorucu və trafaret formada 36 IV. İncəsənətdə modellər haqqında olur. Bu misaldan aydın görünür ki, model belə arzu edilməz nəticəyə səbəb olur. Musiqi fikrin tam ruhlanma şəraitində yaranır və burada insan emosiyasını heç bir formalizm ilə əvəz etmək olmaz. Bu misal heç də modelin əhəmiyyətini azaltmır və təkrar etmək lazımdır ki, notlarsız musiqinin yaşaması müm- kün deyildir. Bəzən obrazlı-işarəli qatışıq modellər də tətbiq olunur. Real aləmin tam modelini yaratmaq mümkün olmayan məsələdir. Xüsusən incəsənət əsərlərində həqiqi aləm müəllif tərəfindən fotolaşdırılmır və onun müxtəlif tərəfləri müəllifin dünyagörüşü nöqteyi-nəzərindən izah olunur. Müxtəlif incəsənət əsərləri bizi əhatə edən aləmin kiçik modelləri olub onun həqiqətlərinin ayrı-ayrı tərəflərini göstərir. Bu kiçik modelləri fəza və məkan, bədii və əyani, görmə və eşitmə və s. növlərə ayırmaq olar. Ancaq bu bölgü bir qədər şərti xarakter daşıyır. Modellər müxtəlif olsa da məqsəd birdir. Onlar həqiqi dünyanı izah edə bilən öyrənmək məqsədini güdür. |