III. ELMİ AXTARIŞLARIN STRATEGİYASI HAQQINDA
İ.P. Pavlov yazırdı ki, insanları həyatda iki kateqoriyaya,
sənətkar-lara və alimlərə bölmək olar. Sənətkarlar, yazıçılar,
musiqiçilər, rəssamlar və başqaları həqiqəti bütöv (ardıcıl
xırdalamadan), ayır-madan qavradıqları halda, alimlər onu
doğrayır, öldürür və sonra isə onu canlandırmağa çalışır ki, bu
da çox zaman mümkün olmur.
Fizioloqlar sübut etmişlər ki, insan beyninin bir yarımkürəsi
əsasən məntiqi əməliyyatları, o biri isə ətraf aləmi bütövlükdə
qavramağa məsuldur. Fizioloqların bu kəşfi ilə İ. P. Pavlovun
fikri arasında tam uyğunluq vardır. Belə bir sual ortaya çıxır
ki, incəsənətdə məntiqi təfəkkür, yaxud elmdə bütövlükdə
qavramaq tələb olunurmu? Bunun əksini sübut etmək heç də
çətin deyildir.
Elm və incəsənət arasında uçurum yoxdur. Əsaslı elmlər
ümumbəşər
mədəniyyətinin
tərkib
hissəsidir.
Talant
çoxtərəflidir. Tarixdən məlumdur ki, bir çox alimlər (Leonardo
da Vinçi, İ.V.Höte, M.V. Lomonosov və başqaları) eyni zamanda
böyük incəsənət xadimləri olmuşlar. Bundan əlavə incəsənət
nə qədər çox inkişaf edərsə, bir o qədər öz üsulları ilə elmə
yaxınlaşır.
Məntiqi və emosional vəhdətin gözəl nümunəsi elmi
klassiklərin əsərləridir. Onları oxuduqda eyni zamanda həm
obrazlı təfəkkür və həm də aydın məntiq hiss olunur.
Hazırki dövrdə elmin yeni istiqamətlərinin əmələ gəlməsi
bir çox alimlərin dünyanın vəhdət kimi qavranılmasının
itirilməsi təşvişinə səbəb olur. Elmlər artır, xırdalanır, yeni
molekulyar fizika, kvant kimyası, fiziki-kimyəvi biologiya,
molekulyar biofizika və s. elmlər yaranır. Bu heç də təşvişə
səbəb olmamalıdır. Bu çox sevindirici haldır. Elmin inkişafını
dayandırmaq olmaz. Elmdə analiz və sintez balansının bərpası
üsulları vardır. Analiz və sintez dünyanı dərk etmənin iki
tərəfidir. Bunu belə bir misalla izah edək. Əgər muzeydə
hər hansı bir rəsm əsərinin kompozisiyası, məzmunu bizi
maraqlandırırsa, uzaqlaşıb, kənardan baxaraq sənət əsəri
haqqında özümüzdə bütöv təsəvvür yaradarıq. Əgər rəngləmə
texnikası bizi maraqlandırırsa əsərə yaxından baxıb, vəziyyətini
aydınlaşdırmaq üçün, hətta böyüdücü şüşədən də istifadə
edərək kiçik nöqsanları, çatları və s. axtarırıq.
28
III. Elmi axtarışların strategiyası haqqında
Müxtəlif məqsədlər müxtəlif öyrənmə üsulu tələb edir ki,
bu da konkret qoyuluşdan asılıdır. Vəhdətin öyrənilməsi onun
ayrı-ayrı hissələrinin tədqiqindən alınan biliklərə əsaslanır. Bu,
idrakın əsas yollarından biridir.
Analiz və sintezdə əlverişli üsullardan biri riyazi
modelləşdirmədir. Modelləşdirmənin sistemli analizi «qara
qutu»nun (tədqiq edilən obyekt) «ağ qutu» ilə (modellə)
müqayisəsi üçün ekvivalent yoldur. «Qara qutu» faktik
göstəriciləri ifadə edir. Model «qara qutu»nun giriş və çıxışı
arasındakı asılılığa ekvivalent məlum komponentlərdən təşkil
olunmuş sistemdir.
İnduktiv yolla «qara qutu»dan modelə, yaxud deduktiv yolla
modeldən «qara qutu»ya yanaşaraq, tədricən «qara qutu»nu
«ağ qutu» ilə əvəz etmək olar.
Yeni hadisənin öyrənilməsinin ilk mərhələsi fenomenoloji
modeldir. Bunu sadə formada belə izah etmək olar. Hər hansı bir
cihaz «qara qutu»ya daxil olan və ondan çıxan siqnalları qeyd
edir. Əvvəlcədən təsadüf edilməyən siqnallar kombinasiyasının
meydana çıxmasını bu model məhdud imkana malik olduğu
üçün qabaqcadan xəbər verə bilmir. Ona görə də ikinci
mərhələdə «qara qutu»nun konkret quruluşu barədə mülahizə
yürütmək üçün giriş və çıxış siqnallarının uyğunlaşma qaydası
aydınlaşdırılır. Sonrakı yoxlamalar tədricən onun quruluşunu
dəqiqləşdirməyə imkan verir. Nəticədə tədqiq olunan obyekti
yaxşı izah edə bilən model yaratmaq mümkün olur. Ancaq «qara
qutu»nun təşkili ilə məşğul olmadıqda model fenomenoloji qalıb
tədqiq olunan obyektin daxili aləmini açmağa imkan vermir.
«Qara qutu»nun deduktiv üsulla öyrənilməsində əsas diqqət
konseptual modelin işlənib hazırlanmasına verilir.
Çıxış siqnalları və modeldə sistemlər gedişi proqramlaşdırılmır
və onlar modelə aid fərziyyələrin nəticəsi kimi yaranır.
Tədqiq olunan obyekt və modeldəki giriş və çıxış siqnallarının
uyğunluğu «qara qutu»nun mümkün təşkili prinsiplərini
göstərir.
Modelləşdirmədə
xüsusən
konseptual
modelin
hazırlanmasında analogiya üsulunun böyük əhəmiyyəti vardır.
Fenomonoloji modellər sisteminin təşkilinin aydın dərk
olunmadığına baxmayaraq hadisəni və onun əsas dəyişənlərini
tədqiq etməyə imkan verir.
Fenomonoloji modellə sistemin gedişatını proqnozlaşdıranda
təcrübələrin məqsədəuyğun planlaşdırılması vasitəsilə modelin
düzgün, yaxud səhv seçilməsini aydınlaşdırmaq olur.
Konseptual model sistemin təşkilini təsvir edərək bunun
haqqında daha müfəssəl məlumat verir. Ancaq mürəkkəb
obyektlər üçün bu modelin qurulması bir çox çətinliklərlə
əlaqədardır. Bu model fiziki mahiyyəti kafi dərəcədə məlum
|