İXTİsasa giRİŞ
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
VI. Zehni əməyin gigiyenası haqqında
Rejimi necə qurmalı? Gün ərzində 24 saatı necə bölüşdürməli? Səhərdən başlayaraq, yuxudan ayılıb tez ayağa durmalı, pəncərəni açıb səhər idmanını icra etməli. İdman yuxu əlamətlərini qovur və gümrahlığa səbəb olur. Sonra yuyunmalı, səhər yeməyindən son- ra instituta getməli. Dərs qurtarandan sonra tələbə evə qayıdıb öz vaxtının sahibi olmalıdır. Bu vaxtdan səmərəli istifadə etmək üçün zehni əməyin məhsuldarlığının nədən ibarət olduğunu bilmək faydalı olardı. Uzun müddət elə hesab edilirdi ki, yorğunluq işdən son- ra törəyən yeganə nəticədir. Hazırda məlum olmuşdur ki, iş prosesində yaranan əmək vərdişi əmək məhsuldarlığı və sağlamlıq üçün qiymətlidir. İşin başlanğıcında fikri cəmləyib işə girişmək müəyyən çətinliklə qarşılanır. Bunun əsas səbəbi beyin qabığının bəzi iş xüsusiyyətləri ilə izah edilir. Diqqəti işə cəlb etmək üçün hissiyyat orqanlarımıza təsir edən kənar qıcıqlandırıçı səbəblərə qalib gəlmək lazımdır. İşin başlanğıcında insanın əsəb sistemi bu işdən əvvəlki fəaliyyətin təsiri altında olur. Bəzən tormozlan- ma prosesləri (səhər yuxudan duranda), digər hallarda əvvəlki hadisənin həyəcanlandırıcı təsiri (avtobusla yol gedərkən) özünü biruzə verir. Müxtəlif peşə sahəsində aparılan tədqiqatlar göstərir ki, iş qabiliyyətində müəyyən qanunauyğunluq müşahidə olunur. İlk mərhələdə 10–15 dəq ərzində işə alışma dövründən sonra əmək qabiliyyəti artır, 1.5–3 saat ərzində iş qabiliyyəti sabitləşir və sonra zəifləməyə başlayır. İş gününün axırında yorğunluğun artmasına baxmayaraq əmək məhsuldarlığı bir qədər artır. Bu hal işi tez və emosional ruh yüksəkliyi ilə qurtarmaq hissindən irəli gəlir. Təbiətdə bütün hadisələr müxtəlif dövrlərlə əlaqədardır. İlin fəsilləri, gecə və gündüz, dövrləşmə, gündəlik ritm bitki və canlılar aləminə öz təsirini göstərir. İnsan orqanizmi, onun funksiyaları ümumi gündəlik ritmə tabedir. Biomexaniki proseslərin maksimal fəallığı gündüz vaxtına uyğun gəlir, gecə vaxtı isə zəifləyir: Bun- dan asılı olaraq gün ərzində işləmək qabiliyyəti də dəyişir. Əmək fəaliyyətində yüksək işləmək qabiliyyəti insan orqanizminin psix- ofizioloji funksiyalarının həyat ritminin təbii həyat ritmlərilə uyğunlaşması şəraitində mümkündür. Bioloji ritmin optimal hədləri həyat fəaliyyətində fərdi xüsusiyyət daşıyır. Yüksək əmək məhsuldarlığı, işləmək qabiliyyəti bəzi ad- amlarda səhər, digərlərində axşam vaxtlarında olur. Adamların əksəriyyətində yüksək əmək qabiliyyəti gün ərzində iki dəfə, saat 9-dan 13-ə və 16-dan 18-dək olur. İşləmək qabiliyyəti həftə ərzində də dəyişən olur. Ən məhsuldar iş günləri həftənin ikinci, üçüncü və dördüncü günlərinə uyğun gəlir. Buna görə iş qrafiki tərtib olunarkən bu günlər nəzərə alınmalıdır. İşləmək qabiliyyətinə iş yerinin mikroiqlimi də, yəni tempera- tur, nəmlik və havanın axın sürəti və s. təsir göstərir. İş yerinin havasının müntəzəm olaraq dəyişdirilməsi işləmək 61 VI. Zehni əməyin gigiyenası haqqında qabiliyyətinə müsbət təsir edir. Ciddi zehni işlə məşğul olduqda beynin qanla təchiz olunması 8–10 dəfə və daha çox artır. Beynin qanla lazımi dərəcədə təchiz olunması üçün iş prosesində oturub işləmək məsləhətdir. Oturuş tərzinin düzgün vəziyyətdə olması işləmək qabiliyyətinə müsbət təsir edir. Dərslərə hazırlaşarkən iş yeri düzgün işıqlandırılmalıdır (işıqlıq 150 lk-dən az olmamalıdır). İş yerinin hər tərəfli, eyni dərəcədə işıqlandırılması üçün stolüstü lampadan əlavə otağın ümumi işıqlandırılması zəruridir. Zehni əməyin məhsuldarlığına təsir edən amillərdən biri də iş yeri və ətraf mühitin əlverişli olmasıdır. Bunun xüsusən yataqx- anada yaşayan tələbələr üçün əhəmiyyəti böyükdür. Belə şəraitdə qarşılıqlı hörmət və qayğı iş qabiliyyətini və əsəb sistemini mühafizə edir. İşə tez girişməyin və diqqətin mərkəzləşməsində iş yerinin sabitliyinin əhəmiyyəti böyükdür. Əgər tələbə kitabx- anada qiraət otağında işləməyə adət etmişsə, özü üçün daimi yer seçməli və onu dəyişdirməməyə çalışmalıdır. İş stolunun üzərində hər şeyin öz yeri olmalıdır. Yüksək işləmək qabiliyyəti və sağlamlıq üçün səmərəli yeməyin də əhəmiyyəti az deyildir. Yeməyin tərkibi cürbəcür və kafi kalorili olmalı, vaxtı isə düzgün rejimlə seçilməlidir. Şərait imkan verdikdə ən əlverişli 4 dəfəlik qidalanmadır ki, bu zaman səhər yeməyi ümu- mi rasionun 25%-ni, ikinci səhər yeməyi 15%, nahar 35% və şam 25% təşkil etməlidir. Müşahidələr göstərir ki, bəzən tələbələr dərsə səhər yeməyi yemədən gəlirlər. Belə tələbələrin iş qabiliyyəti azalır və tapşırıqların yerinə yetirilməsində müəyyən səhvlərə yol verirlər. Quru yemək mədə xəstəliklərinə səbəb olduğu üçün onu çay, süd və s. ilə qəbul etmək məsləhətdir. Papiros çəkmək və spirtli içkilər içmək insanın iş qabiliyyətini zəiflətməklə yanaşı, əsəb sisteminə və başqa şəxsi xüsusiyyətlərinə mənfi təsir göstərir. Yuxu dərin və 7–8 saat olmalıdır. Müstəqil işləməyin əsas prinsi- pi sistemli çalışmaqdan ibarətdir. Semestrin əvvəlindən başlayaraq dərslərə müntəzəm olaraq hazırlaşmaq imtahan və məqbulların müvəffəqiyyətlə verilməsindən başqa dərin biliyə yiyələnməkdə böyük əhəmiyyətə malikdir. Tədqiqatlar göstərir ki, 17–25 yaşlarında zehni əməyin davametmə müddəti iş rejimi düzgün təşkil edildikdə gün ərzində 9–10 saat ola bilər. Bu o deməkdir ki, 6 saatlıq auditoriya dərslərindən sonra müstəqil işə 3–4 saat vaxt ayırmaq olar. Ali məktəb tələbələrinə tövsiyə olaraq aşağıdakı prinsipi xatırladaq: «bəlkə» əvəzinə «dəqiq hesab», «bir sayaq» əvəzinə «düşünülmüş plan», «necə oldu» əvəzinə «sistem», «nə vaxt olsa» əvəzinə «müəyyən edilmiş vaxt» zehni əmək üçün iş prinsipi olmalıdır. |