«İxtisasa giriş»

13. 
Ətraf mühit və enerji 
İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti ətraf mühitə müəyyən mənfi təsir göstərir. Bu cür təsirlərin 
xarakteri v
ə gücü təsərrüfat fəaliyyətinin növündən, intensivliyindən, lokallaşmasından 
v
ə bir çox faktorlardan asılıdır. Bu fəaliyyətə həm birbaşa (meşələrin qırılması, torpağın 
m
əhsuldar qatının məhv olması, atmosfer havasının çirklənməsi və s.), həm də 
bilavasit
ə (bitkilərin və heyvanların mühitinin dəyişməsi və s.) dəyişikliklər təsir edir. 
Neqativ t
əsir, sözsüz ki, sənaye, nəqliyyat və kənd təsərrüfatı (eneıji və kimyəvi 
kompleks) çirkləndiriciləri vasitəsilə baş verir.
Enerjinin vurduğu ziyan (su energetikası, 
istilik energetikası vo nüvə energetikası) nəinki ətraf mühitin komponentlərinə, həm də 
t
əbii komplekslərə təsir göstərir. Energetikanın ətraf mühitə təsiri müxtəlifdir. 
Hidroenergetika v
ə ekoloji problemlər. Su Elektrik Stansiyasında istehsal olunan elektrik 
enerjisi ilk baxışda belə təəssürat yaradır ki, elə bil o heç də ətraf mühiti zəhərləmir. 
Amma SES-in b
əndləri və su anbarları ekoloji balansı dəyişir, balıqların sərbəst 
miqrasiyasına təsir edir, qrunt sularının səviyyəsini dəyişir, geoloji dəyişikliyə gətirib 
çıxarır. SES-in ətraf mühitə təsirinin əsas amili su anbannın səthinin sahəsidir. Bu gün 
dünyada 30000- dən çox, sahəsi 400 000 km2 artıq olan su anbarları mövcuddur. Su 
anbarları yaradılarkən çayların landşaftı da dəyişir. İri çayların üzərində çay yatağının 
əvəzinə (bir neçə km-dən 1-3 km-ə qədər) gölməçəyə oxşar hovuzlar yaradılır (eni 10-
20 km). Su anbannın dərinliyi 20-40 m, dağətəyi və dağlarda - 100 m-dən artıq olur. 
T
əbii gölləri su anbarlanndan ayırmaq olmur. Su anbarlannm dibində çay yatağının 
landşaftı dəyişir. Daşqınların rejiminin dəyişməsi nəticəsində çaybasar sahələri bütün 
rejimi d
əyişir, qrunt sulannın səviyyəsi aşağı düşür. Bərk hissəciklərin azalması 
n
əticəsində su qovşağının aşağısında daşqınlar və nəticədə sahil əraziləri yuyulur. Su 
anbarlarında müxtəlif proseslər, su kütləsinin transformasiyası (yəni dəyişməsi) baş 
verir, bu is
ə yeni spesifik biogeosenozların formalaşmasına səbəb olur. Fizioloji rejimin 
d
əyişməsi su anbarlarının sahəsinə böyük təsir göstərir. Su kütləsinin akkumulyasiyası 
mikroiqlimin d
əyişməsinə səbəb olur (temperatur, rütubət, külək rejimi, radiasiya 
balansı). Qeyd etmək lazımdır ki, su kütləsinin iqlimə təsiri 10-15 km-ə qədər yayılır. 
İqlimin və hidroloji şəraitin dəyişməsi, qrunt sularının qalxması, torpağın 
bataqlıqlaşması, onların mineral tərkibinin dəyişməsi, bitki örtüyünün dəyişməsi, yəni 
susev
ən komponentlərin çoxalması heyvanların və mühitin həyat tərzini pozur və s. 
Çaylara yaxın olan sahələrdə su anbarlarının aşağısında çaybasar çöllərin qeyb olması, 
dayazlıqların quruması baş verir, bu isə, balıqların kürü tökmə yerləri üçün problem 
yaradır. Su anbarları hətta yerdə baş verən təkanlara təsir edir. Su anbarlarının 
istifad
əsi zamanı suyun keyfiyyəti dəyişir. Onlar bütün su resurslarına təsir göstərir. Su 
anbarları yarananda suyun fiziki xassəsi, duzluluğu dəyişir, bu isə biogen elementlərin, 
fıto- və zooplanktonların sayına və yayılmasına təsir göstərir. Su anbarlarına çay 
sularının daxil olması nəticəsində biogen elementlər çoxalır və bu da suyun özünün 
t
əmizlənmə prosesini azaldır, suyun çirklənməsi artır. Su anbarlarının istismarı 
n
əticəsində əmələ gələn mənfi təsirləri 2 qrupa ayırmaq olar: su anbarlarına məxsus 
olan üzvi maddələrin təsiri və istismar qaydalarının pozulması nəticəsində yaranan 

---

s
əhvlər. Qeyd etmək lazımdır ki, su anbarlarının ətraf mühitə təsiri müxtəlif təbii 
zonalarda eyni deyildir. Coğrafi şərait su anbarlarının təsərrüfat effektivliyini, onların 
parametrl
ərini, intensivliyini müəyyən edir. Hidroenergetikanın ekologiyaya mənfi 
t
əsirlərlə yanaşı, həm də iqtisadi və sosial xarakterləri mövcuddur. «Böyük» 
hidroenergetikanın ekoproblemləri kiçik SES-in yaranmasına səbəb olur. ABŞ-da kiçik 
SES-l
ər üçün proqramlar tərtib olunur, 50 mln. kvt ilə işləyən SES-lər istismara 
buraxılmışdır. Analoji proqramlar başqa inkişaf etmiş dövlətlərdə də tətbiq edilmişdir. 
Kiçik SES-lərin qurulması yeni müasir texniki səviyyəyə uyğun yaradılır. Onlar 10 mVs 
q
ədər su istifadə edirlər və yaşayış məntəqəsi, yaxud müəssisəni enerji ilə təmin edə 
bilirl
ər. Buna görə də onlar mövcud təbii şəraitə kəskin təsir göstərmir və onu dəyişdirə 
bilmirl
ər. İstilik energetikasının təsiri və ekoloji problemlər. İstilik elektrik stansiyalarında 
mineral yanacağın yanma məhsulu hava hövzəsinin çirklənmə mənbəyinin əsasını təşkil 
edir. Bu qurğular atmosferə hər il 1 mlrd ton kül, 400 mln. ton kükürdlü sulfit maddələri 
buraxır. Yanma prosesi nəticəsində atmosferdə C02 konsentrasiyası ildə 0,03% artır və 
atmosferin şəffaflığını azaldır. Bunlardan başqa, qaz tullantılarının tərkibində S02 qazı 
əmələ gəlir ki, bu da insan sağlamlığı üçün çox ziyandır. Bir çox rayonlarda iri yanacaq- 
energetika kompleksl
ərinin yerləşməsi zəhərli maddələrin normadan artıq olmasına təsir 
göstərir. Bu buraxıla bilən həddən 4-7 dəfə artıq norma səviyyəsindədir. Bu göstərici 
çox böyükdür. İES-lərdən atılan külün, konservasiya tipindən, fiziki-coğrafi və iqlim 
xüsusiyyətindən asılı olaraq qrunt və yerüstü sulara da ağır metallar tökülür. Külək 
vasit
əsilə kül-toz fırtınası əmələ gəlir, bu da mühitin sanitar şəraitini pisləşdirir. Həmin 
fırtınalar təbii komponentlərdə fəlakətli şərait yaradır və müəyyən ziyanlar vurur. Bu 
ərazilərin rekultivasiyası qeyri-mümkündür, çünki buna çox böyük miqdarda vəsait 
lazımdır. Rusiyada bu ərazilər 35000 hektarı əhatə edir. Əsas ekoloji problem İES-dən 
su tutarlara tökülən çirkab suların təmizlənməsi prosesidir. İsitmə nəticəsində istilik 
çirklənməsi yaranır, sulara çirkab suları ilə birlikdə neft məhsulları, xloridlər, sulfatlar, 
ağır metal duzları tökülür. Rusiyada İES-in atdığı tullantıların miqdarı 30 mlrd. m3 və ya 
bütün tullantıların 5%-ni təşkil edir. Başqa müəssisə və stansiyalar ilə müqayisədə istilik 
stansiyalarında 02 daha çox istifadə edilir. Müasir istilik balansının yaranması 
n
əticəsində oksigenin istifadəsi, təxminən Yer kürosi əhalisinin tənəffüsü üçün lazım 
olan oksigenin istifad
əsindən beş dəfə artıqdır. Tədqiqatlar göstərir ki, kömür ilə işləyən 
İES-lər radiasiya mənbəyi kimi çıxış edir və həmin kömürdə radio- nuklidlər (uzun 
müddət yaşayan aktiv maddələr) a şüalarının hissəcikləri mövcuddur. Bunlardan başqa, 
kömür külünün tərkibinə böyük miqdarda zərərli metallar daxildir, bu da hər şeydən 
əvvəl torpağın və yerin təkinin çirklənməsinə gətirib çıxarır. Nüvə energetikası 
müəssisələri Bu müəssisələr ətraf mühitə müxtəlif cür təsir göstərir. Eneıjini hasil etmək 
üçün uran filizi lazımdır və bu prosesdə radioaktiv tullantılar əmələ gəlir. Bu kompleks 
probleml
əri araşdıraraq ən sox diqqəti nüvə ES-nə yetirmək lazımdır. Çünki onun 
istismarı prosesində daima ekstremal hadisə yarana bilər. Nüvə stansiyası normal 
rejimd
ə işləyərkən də ətraf mühiti zəhərləyir. AES-lər işləyərkən istifadə olunan 
radioaktiv madd
ələr 3 qrupa bölünür: bərk, maye və qaz şəklində. 1) Bərk tullantılar 
əsasən işlədilən nüvə yanacağından ibarətdir. 2) Maye tullantıları-reaktoru soyudan su, 
t
ərkibində ya radioaktiv elementlər və ya dezaktivasiya nəticəsində yaranan məhsullar 
vardır; 3) Qaz halında tullantıların tərkibində radioaktiv inert qazlarına rast gəlmək olar 
(kripton, ksenon). Emal edilmiş maye və qaz halında tullantılar bərk hala çevrilir. Bu 
tullantılar aşağı radiasiyaya malikdir, bunlar stansiyada saxlanılır, orta və böyük 

---

radiasiyaya malik olanlar xüsusi mərkəzləşmiş stansiya anbarlarında uzun müddətə 
saxlanılır. Dünya təcrübəsindən görünür ki, stansiyasının istismarı zamanı radioaktiv 
çirklənmə, ancaq sənaye sahələrində baş verir. Müəyyən radioaktiv təsirə, burada 
işləyən əməkdaşlar və stansiyanın yaxınlığında yaşayan əhali də məruz qalır. Normal 
işləyən stansiyada hər bir işçinin aldığı bu doza, sənayedə və s. müəssisələrdə alman 
dozaya b
ərabərdir. Əhalinin şüalanmasına əsasən havaya atılan qaz-aerozol tullantıları 
t
əsir edir, onlar da radioaktiv inert qazlarından ibarətdir. Bu da orta təbii radiasiya 
formalarından 1% aşağıdır. Ətraf mühitin çirklənməsi problemlərinin həlli üçün qapalı su 
sisteml
əri yaratmaq və həmin suyun müəssisədə təkrar istifadəsindən ibarətdir. Bundan 
başqa, qaz halında tullantıların azaldılması və yüksək konsentrasiyaya malik olan 
tullantıları təmizləmək lazımdır. Eyni zamanda bərk hissəcikləri tullantıların tərkibinə 
tökülməsinin qarşısının alınması və onun faydalı, qiymətli komponentlərini hasil etmək 
əsas tədbirlərdən biridir. Radiasiyanın baş verməməsinin əsas prinsiplərindən biri 
konsentrasi- 
yanın BBH-nin (buraxılabilən hədd) nizamlanması və çoxsədli müdafiəsinin 
t
əşkilidir. AES-ın radiasiya tullantılarından başqa da ətraf mühitə müxtəlif zərərli təsiri 
vardır. Texniki su soyuducuları sisteminin yaradılması üçün müəyyən hidroqurğu 
tikintil
ərini aparmaq lazımdır. Bunun üçün çox böyük ərazi olmalıdır. Zəbt olunmuş bu 
sah
ələrin ölçüsü bir neçə hektar ərazini əhatə edir. İstilik çirklənməsi də əsas aktual 
probleml
ərdən biridir. İndiki müasir nüvə və istilik stansiyalarının 33-40% faydalı iş 
əmsalı var. Bu, o deməkdir ki, istehsal edilən 60 % istilik su ilə ayrılır. «Atılan istilik» 15-
40°C-də su tutarlarında soyudulur, yaxud atmosferdə həll olunur. On milyon kub metr 
isti su buxarlanır ki, bu da ətraf mühitin istilik çirklənməsinə səbəb olur. Bu istiliyin 
istifad
ədən qalmasının əsas səbəbi, aşağı temperaturlu su potensialının böyük həcmli 
isti su tullantısına çevrilməsi və ondan yaxınlıqdakı istilik eneıjisi tələbatçılannın istifadə 
etm
əməsidir. AES-in təhlükəsizlik normalarına riayət etməsi nəticəsində başqa sənaye 
obyektl
əri ilə müqayisədə problemlər azalır. AES-in iki çox böyük ekoproblemi 
mövcuddur: 1) AES-in istismardan çıxarılması; 2) nüvə qəzasının yaranması riskinin 
olması. AES-in ekoloji rəqabəti nəticəsində reaktorların istismardan çıxarılması, onların 
harada basdırılması kimi problemlər də vardır. Bu qəzaya misal olaraq Çemobıl AES-ni 
göstərmək olar. Çernobıl AES-ində qəza, onun ətraf mühitə və insana olan təsiri. Həmin 
q
əzadan neçə illər keçəndən sonra onun səbəbləri, miqyası, insanlara göstərdiyi 
neqativ t
əsiri müəyyən olundu (26 aprel 1986-cı il). Çemobıl AES-in enerji blokunun 
birinin partlaması nəticəsində reaktor dağıldı, külli miqdarda radioaktiv maddələr ətraf 
mühitə tullandı. 190,2 ton nüvə yanacağından ətraf mühitə 4 ton işlənilmiş yanacaq 
«tullanıldı», atmosferə isə radioaktiv qazlar, uçan radioaktiv yod birləşmələri, sezium, 
tellur v
ə s. atıldı. Bu tullantıların cəminin aktivliyi 12-1018 Bk2 təşkil edirdi. Tullantıların 
radioaktiv t
ərkibini qəza zamanı öyrənmək qeyri-mümkündür. Bir çox regionlarda 
radioaktiv yod çirklənməsi elə yüksək səviyyədə idi ki, mütəxəssislər bu hadisəni «yodlu 
z
ərbə» adlandırırlar. Bu tullantılar böyük ərazidə yayılaraq Yer kürəsinin bütün şimal 
yarımkürəsində qeydə alındı. Ən çox radioaktiv çöküntü stansiyalara yaxın ərazilərdə 
əmələ gəlmişdir. Çöküntülərin sıxlığı eyni deyildir. Məsələn: Rusiya, Bclorusiya və 
Ukrayna 
ərazilərində sezium 137 aktivliyi - 185 kBk/m2 dəyişmiş, yəni burada aktivliyin 
s
əviyyəsi, 16 500, 4600, 8100 km2əhatə edirdi. Son zamanlar radiasiyon şərait 
aşağıdakı radioizotoplarla müəyyən olunur: Sezium - 137, stronsium - 90, plutonium - 
239 v
ə 240. Bclorusiya ərazisində sahəsi - 46, 45 min km2 olan yerdə sezium 137- nin 
çirklənməsi 37 kBk/m2-a qalxmışdır. Qəzadan əvvəl bu izotoplarla çirklənmə bütün 

---

respublika 
ərazisində 1,5-1,9 kBk/m2 idi. Ümumi Belorusiyada 3370 yaşayış 
m
əntəqəsindən 2 mln. insan bu təsirə məruz qalmışdı. Kənd təsərrüfatında 18 min km2-
d
ən çox ərazi çirklənmişdir (22%), bunlardan 2,64 min km2 kənd təsərrüfatı ərazisi 
tamamil
ə öz fəaliyyətini dayandırdı. Polcssk dövlət radiosion-ekoloji qoruğu çox yüksək 
sıxlıqlı (1,3 min km2) uzunömürlü izotoplann çirklənməsi nəticəsində praktiki olaraq 
h
əmişəlik yarasız hala düşdü. Ən çox şüalanmaya ÇAES-in qoza vəziyyətini aradan 
qaldırmaq istəyən işçilər məruz qalıblar: 200 min insan orta doza - 100 mzv (zivert 
şüalanmanın ölçü vahidi), 10%-ə qədər - 250 mzv və bir neçə % - 500 mzv çox. 1986-cı 
ild
ə 116 min insan şüalanmaya məruz qalaraq köçürüldülər. Onlardan 10%-ə qədəri 50 
mzv, 5%-i t
əxminən 100 mzv şüalanmaya məruz qaldılar. Atılan tullantıların tərkibində 
yodlu radioaktiv izotoplar daha artıq olduğundan qalxanvari vəzə təsir göstərmişdir. 
V
əziyyət elə mürəkkəbləşdi ki, radioaktiv təsirə məruz qalan Ukrayna və Belorusiya 
respublikalarının rayon və ərazilərində zobun endemi artdı (yəni bir yerdə yoluxucu 
x
əstəliyin mövcud olması), bu qidada və suda yodun çatışmamasma gətirib çıxardı. Ona 
görə qalxanvari vəzin şüalanması başqa orqanlara nisbətən daha yüksək həddə 
çatmışdır. Bu dozanın uşaqlara təsiri böyüklərdən daha çox (3-10 dəfə) olmuşdur. Bu 
f
ərqlilik həmin o rayonlarda müşahidə olunmuşdur ki, onlar başqa yerlərə 
köçürülmədilər. Homel zonasında uşaqların 23% bu dozanı almışdır və 100 sQr çox 
t
əşkil edirdi. Onlardan 8%-də - 200-500, 2%-də - 500-1000, 1%-də isə - 1000 sQr çox 
t
əşkil edirdi. Mogilyov ərazisində isə 5%-ə qədər uşaqlar 100 sQr çox doza almışlar. 
1986-
cı ildə uşaqların qalxanvari vəzinin xərçəng xəstəliyi ilə xəstələnməsi bir daha 
sübut edir ki, radiasiya insan sağlamlığına həm mənfi, həm də sağalmaz təsir göstərir. 
H
əmin ərazilərdə yaşayan 300 000-nə yaxın insan indi də illik şüalanma dərəcəsi 1 
mzv-
ə çatan yerlərdə yaşayırlar. Bəzi yaşayış məntəqələrində, hətta radioaktiv sıxlıq az 
olduqda, insanların orqanizmlərində seziumun radionuklidləri yüksək olaraq 
qalmaqdadır. Yaşlı əhalinin 1-3%-do şüalanma 25 kBk-dən - 250 kBk çatır. Sezium 137 
körpə uşaqlarda 2,6 kBk-г. Xoşagəlməz ekoloji vəziyyət davam edərək uşaqlarda və 
yeniyetm
ələrdə immun və həzm sistemlərində pozuntular yaratdı. Qalxanvari vəzin 
x
əstəliyindən başqa, əhalidə bədxassəli şişlər əmələ gəldi. Qomelsk zonasında 
böyrəyin, sidik kisəsinin, ağciyər, süd vəzilərinin xərçəngi, Mogilevsk zonalarında çoxlu 
sayda sidik kis
əsinin xərçəngi aşkar edilmişdir. Sağlamlıq haqqında analiz göstərir ki, 
endokrin v
əzi sistemi, qan dövranı sistemi, həzm sistemi və s. xəstəliklər qəzanın 
n
əticələrini ləğv edənlər arasında daha çoxdur; hipertoniya xəstəliyi - 9 dəfə, 
stenokardiya - 3,3 d
əfə, xroniki bronxit - 5,8 dəfə. Təxminən belə bir hadisəni başqa 
x
əstəliklərdə də görmək olar. Belə bir hadisə yoluxma ərazisində yaşayan uşaqlann, 
əsasən anadangəlmə inkişaf qüsuru ilə doğulmasına səbəb olmuşdur. Bu anatom- 
fızioloji xəstəliklər nəticəsində başqa ciddi psixoloji hallar da mövcud idi. Son illərin 
t
ədqiqatlan təsdiqlədi ki, ərazidə yaşayan insanlar arasında ciddi psixoloji pozulmalara 
rast g
əlmək olar. Məsələn: qorxu, depressiya və s. Bunlar hamısı kütləvi informasiyanın 
olmaması səbəbindən, köçürülmə zamanı şüalanmanın insanlara və uşaqlara təsirindən 
baş vermişdi. Çcmobıl AES-də baş verən qəza kordinal şəkildə şəraiti, dinamikanı, ərazi 
strukturunu, 
əsasən də Ukraynanın və Belorusiyanın bir çox ərazilərini; Qomelsk və 
Mogilevsk zonalarında əhalinin miqdarını dəyişdi. Əhalinin sayı radioaktiv zonalarda 
1986-
cı ilə nisbətən 13% azaldı. Bu kimi rayonlarda əhalinin yaş strukturunın 
deformasiyasına azyaşlı uşaqlar və yaşlı nəsil məruz qalmışdır. ÇAES-dəki qəzadan 

---

sonra Belorusiyada tibbi v
ə Ukraynada demoqrafik şərait doğumun azalması ilə 
n
əticələndi. Başqa yaxın ərazilərdə də doğumun azalması və ölüm halları çox yüksək 
faiz
ə çatdı.