Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

Asosiy savollar:

1. Hozirgi zamon o’qituvchisining pedagogik faoliyati

2. Dars – ta’lim jarayonining asosiy shakli.

3. O’qituvchining ta’lim jarayonida kasbiy omilkorligi

4. O’qituvchining ta’lim jarayonidagi faoliyati va darsga tayyorgarligi

Tayanch tushunchalar:
Bilish, tushunish, qo’llash, tahlil qilish, sintez qilish, baholash; zamonaviy o’qituvchi; samimiylik; dars jarayoni; pedagogik ta’sir ko’rsatish; ma’naviy – axloqiy sifatlar; dars turlari; aralash darslar; nazariy bilimlar; tashkiliy va yakuniy bosqich; ta’limiy faoliyat; tarbiyaviy faoliyat, ta’limning rivojlantiruvchi talablari; ijodiy kayfiyat; pedagogik ijodkorlik; o’z–o’ziga ta’sir qilish; kasbiy omilkorlik; individual kasbiy xususiyatlar; pedagogik madaniyat; texnologik madaniyat; o’quv harakatlari; tashxislash; bashoratlash; loyihalashtirish.

Hozirgi zamon o’qituvchisining pedagogik faoliyati

O’qituvchi – pedagogik va psixologik jihatdan o’z ixtisosligi bo’yicha maxsus ma’lumotga ega, kasbiy tayyorgarlikka va yuksak axloqiy fazilatlarga boy, ta’lim muassasalarida faoliyat ko’rsatuvchi shaxsdir.
O’qituvchi ta’lim jarayonida o’qitish shakllarini optimal darajada tashkil etishni, barkamol shaxsni shakllantirish nazariyasini turli yangi g’oyalar bilan boyitishni puxta bilishi lozim. Hozirgi kunda o’qituvchining pedagogik mahoratida “Bilish, tushunish, qo’llash, tahlil qilish, sintez qilish, baholash” kabi didaktik qonuniyatlar ta’lim berishning muhim kategoriyalari sifatida e’tirof etilgan. Shaxsga ta’lim–tarbiya berish nihoyatda murakkab jarayon, qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning etuk kishilari jalb etilgan. Mazkur holat yosh avlod tarbiyasi, uni tashkil etish mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat taraqqiyotini ham belgilovchi muhim ahamiyatga molik bo’lgan omil ekanligi ta’kidlanadi.
O’zbekiston Respublikasida o’qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyofasi, aqliy salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo’yilgan.
Bugungi kun o’qituvchisiga nisbatan qo’yilayotgan talablar mazmuni yil sayin yangilanib, zamon talablariga moslashib bormoqda. Zamonaviy o’qituvchi ta’limni qanday tashkil etishi zarur?

• 
  Avvalo u o’z mutaxassisligi bo’yicha ta’lim beradigan fanlardan pedagogik texnologiyalarga asoslangan ma’ruza, seminar, amaliy va laboratoriya mashg’ulotlarini mazmunan yaxlitligini ta’minlashi.
  
• 
  Pedagogik va axborot texnologiyalari hamda o’quvchilar o’quv faoliya­tini faollashtiruvchi metodlarni qo’llashi, o’quv mashg’ulotlarida pedagogik va axborot texnologiyalarining so’nggi yutuqlarini uyg’unlashtirish malakasiga ega bo’lishi.
  
• 
  Ta’lim muassasalarida fanlarni o’qitish mazmuniga mos ravishda pedagogik tizimni loyihalay olishi.
  
• 
  Ta’lim beradigan fanlar turkumini rivojlantirish istiqbollarini ochib berishga qaratilgan ilmiy izlanishlarni muntazam amalga oshira olishi.
  
• 
  Ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda jahonning rivojlangan mamlakatla­rida pedagogika va psixologiya sohasida erishilayotgan ilg’or tajribalarni amalda modernizatsiya qilgan holda qo’llashi.
  
• 
  O’rta Osiyo mutafakkirlarining pedagogik qarashlari va ma’naviy meroslaridan ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda foydalana olishi.
  
• 
  Darsning barcha turlarida, mashg’ulotlarda zamonaviy axborot texnologiyalari asosida o’qitish metodlaridan foydalanishi.
  
• 
  O’qitadigan fan turkumi bo’yicha avtomatlashtirilgan ta’lim tizimi uchun amaliy dasturlar paketini yaratishi lozim.
  

Bizning nazarimizda, zamonaviy o’qituvchi qiyofasidagi shaxs pedagogik-psixologik jihatdan yuksak tayyorgarlikka ega bo’lishi uchun, unda quyidagi fazilatlar namoyon bo’lishi kerak (so’z yuritilayotgan sifatlar mohiyatan o’qituvchi tomonidan amalga oshirilishi zarur bo’lgan vazifa, burch va mas’uliyatlarni ifodalaydi):

1. 
   O’qituvchi jamiyat ijtimoiy va siyosiy hayotida ro’y berayotgan o’zgarishlar, olib borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini chuqur anglab etishi hamda bu borada o’quvchilarga to’g’ri, asosli ma’lumotlarni bera olishi lozim.
   
2. 
   Zamonaviy o’qituvchining ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari va yutuqlaridan xabardor bo’lishi talab etiladi.
   
3. 
   O’qituvchi o’z mutaxassisligi bo’yicha chuqur, puxta bilimga ega bo’lishi, o’z ustida tinimsiz izlanishi shart.
   
4. 
   O’qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslarini puxta bilishi, ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda o’quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda o’z faoliyati tashkil etishi kerak.
   
5. 
   O’qituvchi ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda pedagogik va axborot texnologiyalarining eng samarali shakl, metod va vositalaridan unumli foydalana olish imkoniyatiga ega bo’lmog’i lozim.
   
6. 
   O’qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo’lishi davr talabidir.
   
7. 
   O’qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi, kommunikativ layoqatni, pedagogik texnika sirlarini (nutq, yuz, qo’l-oyoq va gavda harakatlari, mimika, pantomimika, jest) chuqur o’zlashtirib olishga erishishi lozim.
   

Ayniqsa, o’qituvchi o’zining individual nutq madaniyatiga ega bo’lishi zarur, uning nutqi quyidagi xususiyatlarni aks ettirishi kerak:
a) nutqning to’g’riligi;
b) nutqning aniqligi;
v) nutqning ifodali bayon etilishi;
g) nutqning sofligi (ya’ni, nutq tozaligiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi so’zlardan holi bo’lishi, faqat abadiy tilda ifoda etilishi); jargon (muayyan kasb yoki soha mutaxassisliklariga xos bo’lmagan so’zlar); varvarizm (muayyan millat tilida bayon etiladigan, o’zga millatlarga xos so’zlarni noo’rin qo’llanilishi); vulgarizm (haqorat qilishda qo’llaniladigan qo’pol so’zlar) hamda kontselyarizm (o’rni bo’lmagan vaziyatlarda rasmiy so’zlardan foydalanish) so’zlaridan holi bo’lishi;
d) nutqning ravonligi;
j) nutqning boyligi (hikmatli so’zlar, ibora va maqollar, matallar hamda ko’chirma gaplardan o’rinli va samarali foydalana olish). o’qituvchining nutqi sodda, ravon va tushunarli bo’lishi kerak.
O’qituvchi pedagogik-psixologik muloqot jarayonining faol ishtirokchisi sifatida o’zida bir qator sifatlarni tarkib topishiga erishishi zarur. Chunonchi, u eng avvalo, mulohazali, bosiq, vaziyatni to’g’ri baholay oladigan, mavjud ziddiyatlarni o’z iroda kuchi bilan bartaraf etishning uddasidan chiqa olishi zarur. O’qituvchi o’quvchilar, ota-onalar hamda hamkasblari bilan muloqot jarayonida fikrini aniq va to’la bayon etilishiga ahamiyat qaratishi maqsadga muvofiqdir. Ular bilan munosabat jarayonida so’zni salbiy holatlar haqidagi dalillarni keltirishdan emas, aksincha, o’quvchi (yoki hamkasbi, ota-onalar)ning muvaffaqiyatlarini e’tirof etishi, ularning yanada boyishiga ishonch bildirishi, u bilan tillasha olishiga imkon beradi. Muloqot jarayonida o’qituvchining so’zlaridan suhbatdoshiga nisbatan xayrixohlik, samimiylik, do’stona munosabat sezilib turishi, shuningdek, imkon qadar ko’tarinki kayfiyatda bo’lishi zarur.
O’qituvchining mazkur talablarga muvofiq keluvchi qiyofasi uning o’quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar orasida obro’-e’tibor qozonishini ta’minlaydi.

Dars – ta’lim jarayonining asosiy shakli

Dars –ta’lim jarayonining asosiy tashkiliy usuli bo’lib, unda sinf dars tizimining barcha xususiyatlari aks etadi. Darsda o’qituvchi tashkiliy tartibni va o’quv ishlarining muntazamligini ta’minlaydi.
Dars bevosita o’qituvchi rahbarligida aniq belgilangan vaqt davomida muayyan o’quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy shaklidir. O’qituvchining o’quvchilarga pedagogik ta’sir ko’rsatish mahorati dars jarayonida namoyon bo’ladi.
O’qituvchi darsda bir xildagi muayyan tayyorgarlikka ega o’quvchilar sinfi bilan faoliyat olib boradi. Darsda o’qituvchi o’ziga tegishli mutaxassislik fanining ma’lum bir reja asosida belgilangan mavzusi bo’yicha ishlaydi. Bilimlarni ta’lim metodlari asosida o’quvchilar ongiga singdiradi, o’quvchilarning olgan bilimini muntazam ravishda baholab boradi. Dars doirasida ommaviy, guruhli va individual ta’lim shakllarini birlashtirish imkoniyatlari paydo bo’ladi.
Darsda o’qituvchi rahbarligida har bir o’quvchining bilim olish xususiyatlari inobatga olinadi, o’quvchilarning mashg’ulot jarayonida o’rganilayotgan fan asoslarini egallab olishlari, ularning idrok etish qobiliyatlarini rivojlantirish va ma’naviy-axloqiy sifatlarini tarbiyalash hamda shakllantirish uchun qulay sharoitlar yaratiladi.
Darsning tuzilishi oddiy va ancha murakkab bo’lishi mumkin. Bu o’quv materialining mazmuniga, darsning didaktik maqsadiga, o’quvchilar va sinf jamoasining xususiyatlariga bog’liq.
Zamonaviy didaktikada darsning quyidagi turlari ajratib ko’rsatilgan:

• 
  aralash darslar;
  
• 
  yangi materiallar bilan tanishish darslari;
  
• 
  bilimlarni mustahkamlash va takrorlash darslari;
  
• 
  o’rganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish darslari;
  
• 
  ko’nikma va malakalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari;
  
• 
  bilimlarni tekshirish darslari;
  

Aralash (kombinatsiyalashgan) darslar, yoki murakkab tuzilishga ega bo’lgan ushbu dars jarayonida o’qituvchi quyidagi kombinatsiyani qo’llashi mumkin: uy vazifalarini tekshirish va o’quvchilar bilan savol-javob, yangi materialni o’rganish, bilimlarni mustahkamlash, o’quvchilar bilimlarini tekshirish va baholash, uyga vazifa berish.
O’quvchilarning yangi materiallar bilan tanishish darsi yoki yangi bilimlarni berish (o’rganish) darsida o’qituvchi rahbarligida o’quvchilarning mustaqil ishlari olib boriladi, o’qituvchi darsning tuzilishi va olib borilishini quyidagicha ta’minlaydi: yangi materialni o’rganish uchun asos bo’lgan avvalgi materialni takrorlash, o’qituvchining yangi materialni va darslik bilan ishlashni tushuntirishi, bilimlarni tekshirish va mustahkamlash, uyga vazifa berish.
Bilimlarni mustahkamlash va takrorlash darsida o’qituvchi darsning asosiy mazmunini ilgari o’zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlashga qaratadi. O’qituvchi asosiy e’tiborni o’rganilgan mavzularni takrorlash tarzida mashg’ulot olib borishga qaratadi. Tuzilishi bo’yicha bunday darslarni o’qituvchi quyidagi bosqichda tashkil etadi: o’quvchilarning bilish qobiliyatini va tafakkurini tekshirish, og’zaki va yozma mashqlarni bajarish, topshiriqlarning bajarilishini nazorat qilish, uyga vazifa berish.
O’rganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish darslarida bevosita o’qituvchi rahbarligida o’rganilgan o’quv materiallaridan murakkab savollarni takrorlash va tizimlashtirish asosida o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan bilimlarning mavjud kamchiliklari to’ldiriladi va o’rganilayotgan yangi mavzuning muhim g’oyalari ochib beriladi. O’rganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish darslarini o’qituvchi o’rganilgan mavzuning, bo’lim yoki o’quv kurslarining yakunida o’tkazadi.
Ko’nikma va malakalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darsi egallangan bilimlarni o’quvchilar tomonidan mustahkamlash hamda amaliyotda qo’llay olish bilan bog’liqdir. Bu jarayon bir necha maxsus darslarda amalga oshiriladi. Yangi mavzularni o’rganishda davom ettiriladi. Bunda o’qituvchining vazifasi o’quvchilarning nazariy bilimlar asosida egallagan malaka va ko’nikmalarini, hayotiy amaliyotlarida turli vaziyatlarda qo’llashni o’zlashtirib olishlarini nazorat qilishdan iborat.
Bilimlarni tekshirish (nazorat) darsida o’qituvchi o’quvchilarning fanlar yuzasidan o’zlashtirgan bilimlarini egallash, ko’nikma va malakalarning shakllanganlik darajasini, o’quv materiallarining o’zlashtirishdagi kamchiliklarini aniqlash, shuningdek, navbatdagi topshiriqlarni bajarish yo’llarini belgilab olishiga yordam beradi.
Yuqorida ifodalangan barcha darslarning samaradorligiga erishish o’qituvchining pedagogik mahoratiga, pedagogik-psixologik metodlarni qo’llay olish tajribasiga bog’liq. Darslarning majburiy elementi tashkiliy va yakuniy bosqich hisoblanadi. Tashkiliy bosqich maqsadlarni qo’yish va ularni o’quvchilar tomonidan qabul qilish sharoitlarini ta’minlash, bilimlarni idrok etish, anglash, eslab qolish yuzasidan beriladigan ko’rsatmalarni shakllantirish ko’zda tutiladi. Darsga yakun yasash bosqichida maqsadlarga erishish qayd etiladi. Shu bilan birga o’qituvchi yangi, zamonaviy, odatdan tashqari dars berishning dars–ma’ruza, dars–seminar, dars–munozara, dars–konferentsiya, dars–sayohat, dars–musobaqa, mustaqil ish darslari kabi noan’anaviy metodlaridan foydalanishi mumkin.
O’qituvchi o’z tajribalaridan va kasbiy mahoratidan kelib chiqqan holda, sinf o’quvchilarining yosh xususiyatlarini e’tiborga olib zamonaviy darslarning quyidagi kombinatsiyalariga alohida e’tibor berishi lozim:

• 
  integral fanlarning ilg’or yutuqlari, kompyuter, pedagogik texnologiyalar va axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan keng foydalanish, darsni hozirgi zamon o’quv-tarbiyaviy jarayon qonuniyatlari asosida tashkil etish;
  
• 
  darsda barcha didaktik tamoyil va qoidalarning optimal nisbatlarini ta’minlash;
  
• 
  o’quvchilarning qiziqishlari, iqtidori va talablarini e’tiborga olgan holda, ular tomonidan bilimlarning puxta o’zlashtirilishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish;
  
• 
  o’quvchilarda fanlarning o’zaro aloqadorligi asosida bilishga qiziqishni rivojlantirish;
  
• 
  o’quvchilar tomonidan egallangan bilim va malakalarga, shuningdek, ular ongi va tafakkurini rivojlantirish darajasiga tayanish;
  
• 
  o’quvchining o’zi qiziqqan, orzu qilgan kasbi bo’yicha mahoratini har tomonlama shakllantirishni motivatsiyalash va faollashtirish;
  
• 
  o’quv-tarbiyaviy faoliyatning barcha bosqichlarida mantiqiylik va emotsionallikni ta’minlash;
  
• 
  pedagogik texnologiyalarning eng so’nggi yutuqlaridan o’z o’rnida samarali foydalanishni bilish;
  
• 
  zarur bilim, ko’nikma va malakalar, fikrlash va faoliyatning ratsional usullarini shakllantirish;
  
• 
  mavjud bilimlarni dunyoviy bilimlar bilan doimo boyitib borish va o’z ehtiyoji darajasida foydalanish;
  
• 
  har bir darsni yuksak mahorat bilan puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashxislash va taxmin qilish.
  

O’qituvchi darsga tayyorgarlik ko’rar ekan, asosiy maqsadga erishish uchun quyidagi talablardan foydalanib, o’z imkoniyatlariga erishishi lozim:
- ta’limiy;
- tarbiyaviy;
- rivojlantiruvchi.
Ta’limiy talablarga har bir darsning ta’limiy vazifalarini aniq belgilash, darsni turli axborot vositalari bilan boyitish, yangi o’rganilayotgan mavzuni ijtimoiy hayot bilan, turmush tarzi bilan bog’lab mazmunan boyitish va optimallashtirish, so’nggi pedagogik texnologiya yutuqlaridan oqilona foydalanish, turli ta’lim shakli, metodlari va ko’rinishlarini qo’llash, dars tuzilishini shakllantirishga ijodiy yondashish, darsni yuksak pedagogik mahorat talablari asosida o’tkazishni ta’minlash kabilar kiradi.
Tarbiyaviy talablardan asosiy maqsad, dars jarayonida o’qituvchi tomonidan yangi o’quv materiali asosida egallangan bilimlardan tashqari uning tarbiyaviy imkoniyatlarini aniqlash, o’quvchilarni umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash, ularda tirishqoqlik, tartiblilik, mas’uliyatni his etish, intizomlilik, erkin fikr yuritish, qobiliyatlilik, e’tiborlilik, halollikni shakllantirishdir.
Rivojlantiruvchi talablar dars jarayonida o’qituvchi o’z imkoniyatlarini o’quvchilarda o’quv-bilish faoliyatining ijobiy sifatlariga nisbatan qiziqishni oshirishga, ijodiy tashabbuskorlik va faollikni rivojlantirishga hamda o’quvchilarning mudroq qobiliyatlarini uyg’otishga, ong va tafakkurlarini dars jarayonida shakllantirishga qaratadi.
Shu bilan birga, ta’kidlash joizki, ta’limning yordamchi shakllari ham mavjud bo’lib, ular asosan o’qituvchining pedagogik tashabbuskorligi natijasida tashkil etiladi. Ta’limning yordamchi shakllari quyidagilar: turli to’garaklar, praktikum, seminar, konferentsiya, maslahat (konsultatsiya), fakultativ mashg’ulotlar, o’quv sayohatlari, o’quvchilarning mustaqil uy vazifalari.

11.3. Ta’lim jarayonida o’qituvchiga qo’yiladigan talablar va ijodiy kayfiyatni boshqarish

Ta’lim jarayoni o’qituvchi ijodiy qobiliyatini namoyish etuvchi sahnadir. Yuqorida ta’kidlab o’tilgan o’qituvchilik mahorati hech qachon bir yo’nalishda qotib qolmasligi kerak. O’qituvchining ta’lim jarayonidagi mahorati jamiyatda fan olamida ro’y berayotgan yangiliklar hodisalar bilan doimo chambarchas bog’langan holda shakllanib boradi. Mamlakatimizda olib borilayotgan ijtimoiy – siyosiy o’zgarishlar ta’lim sohasida o’qituvchi oldiga yuksak vazifalarni qo’ymoqda. Zamonaviy ta’lim o’qituvchidan quyidagi vazifalarni e’tiborga olishni talab qiladi:
- o’z mutaxassisligi bo’yicha eng so’nggi bilimlardan xabardor bo’lib borish, ta’limni pedagogik texnologiyalar hamda axborot texnologiyalaridan foydalanib amaldagi o’quv tarbiyaviy jarayon qonuniyatlari asosida tashkil etishi;
- ta’limda o’quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini e’tiborga olib o’z mahoratini, bilimini va qobiliyatini namoyish etishi;
- o’quvchilarning qiziqishlari, layoqati va talablarini xisobga olgan xolda, ular tomonidan bilimlarni puxta o’zlashtirilishiga sharoit yaratish;
- o’quvchilar tomonidan o’rganilayotgan o’quv fanlarining o’zaro aloqadorlini ta’minlash;
- ta’limni tarbiyaviy jarayon bilan o’zaro aloqadorligi asosida shaxsni har tomonlama kamol topishini faollashtirish;
- o’quv tarbiyaviy faoliyatning barcha bosqichlarida ta’limning emotsionalligini ta’minlash;
- kompyuter va axborot texnologiyalari asosida fanning eng so’nggi yutuqlaridan xabardor bo’lib borish;
- ta’limda o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalari, fikrlash va faoliyat turlarini boyitish maqsadida ular ruhiyatini doimiy o’rganib borish;
- har bir darsni puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashxis va taxmin qilish.
Ta’lim jarayonida o’qituvchi erishishi lozim bo’lgan yutuqlar ko’p jihatdan uning ijodiy kayfiyatini boshqara olishi bilan bog’liq. Ijodiy kayfiyat o’qituvchi kasbida muhim ahamiyatga ega bo’lgan xususiyatlardan biridir. Ijodiy kayfiyat, o’qituvchi aql idrokini namoyon etuvchi pedagogik mahoratning muhim qirrasi hisoblanadi. Ijodiy kayfiyat – o’qituvchining ruhiy holatini bir maromda ushlab turuvchi, kasbiy jihatdan ijodkorligini ta’minlovchi, kasbiy xususiyatlarining o’ziga xos jihatlarini ko’rsatuvchi, o’quvchilar jamoasiga tez kirishib ketishini ta’minlovchi vositadir.
O’qituvchi o’z ijodiy kayfiyatini vujudga keltirish uchun psixologik yo’nalishlarning xilma-xil usullarini bilish kerak. Bu, darsni fikran xayoldan o’tkazish va loyihalash, har bir o’quvchi qalbiga oson yo’l topa olish mahorati, muloqot madaniyati. O’qituvchi ijodiy kayfiyatini avvalo o’zi yaratadi, bu uning xarakter xususiyatidan, o’z kasbiga nisbatan munosabatidan paydo bo’ladi. Quyida tajribali ustozlar sinovidan o’tgan, ijodiy kayfiyatni ta’lim jarayonida shakllantirishning ba’zi vositalarini havola etamiz:

• 
  Yangi o’rganilayotgan o’quv mavzusidan o’z ijodiy kayfiyati uchun vositalar qidirish.
  
• 
  Sinf o’quvchilari bilan bo’layotgan har bir muloqotdan ijodiy kayfiyat uchun motivlar topa olish.
  
• 
  His tuyg’u va kechinmalarini yaxshilikka, ijodiy kayfiyatga yo’naltira olish.
  
• 
  O’quvchilarning nojo’ya hatti-harakatlariga doimiy e’tibor bermaslik va qulay vaziyatda rasmiy, ta’sirchan tanbeh berish.
  
• 
  Dars jarayonida aslo g’azablanmaslik, o’quvchilar kulgisini achchiq so’z bilan to’xtatmaslik, aksincha to’g’ri qabul qila olish.
  
• 
  Dars jarayonida muloyimlik, mehr shafqatli bo’lish ulkan pedagogik yutuqlar kaliti ekanligini unutmaslik.
  
• 
  Doimiy jiddiylik va asabiylashish, asab va yurak tizimini tez charchatishini unutmaslik.
  

Bolalar bilan bo’lajak muomala oldidan o’qituvchining ijodiy kayfiyatini hosil qilishida uning o’rganilishi lozim bo’lgan o’quv materialiga o’z hissiy munosabatini ifodalashning tashqi shakllarini oldindan topishga intilishi muhim rol o’ynaydi: bular tegishli imo-ishoralar, yuz harakatlari, gapirish ohangidir.
Muomalada ijodiy kayfiyatni vujudga keltirish va saqlashning muhim vazifasi o’qituvchining o’rganilayotgan yangi o’quv materialiga nisbatan o’z hissiy munosabatini ifodalashda topgan tashqi shakllarni mustahkamlashdir, u o’qituvchi tomonidan quyidagi yo’llar orqali amalga oshiriladi: darsning borishini, tadbirni fikran yodga tushirish; ko’zgu oldida takrorlash; namuna sifatida san’at (adabiyot, kino, rang tasvir) asarlaridagi vaziyatlardan foydalanish.
Ijodiy kayfiyatni boshqarish – o’qituvchi mehnatining eng muhim kasbiy jihatdan talabi bo’lib, u o’qituvchining sinfda, bolalar bilan muomalada erkin bo’lishini, xulq-atvorining samarali bo’lishini ta’minlaydi. Pedagogik ijodkorlikning asosiy bosqichlariga nisbatan o’qituvchining ijodiy kayfiyatiga muomala ta’sirining quyidagi jihatlarini ajratib ko’rsatish mumkin:
1) O’qituvchi sinf jamoasi bilan bo’ladigan dastlabki muomalani
oldindan payqashi, uning ijodiy kayfiyatini saqlovchi omil
ekanligi.
2) Sinf jamoasi bilan dastlabki aloqa bevosita muomala paytida
sodir bo’lishi, o’qituvchi ijodiy kayfiyatini rag’batlantiruvchi omil
sifatida.

2. 
   O’qituvchining sinf jamoasi bilan muloqoti tizimi, pedagogik
   

faoliyat jarayonida o’qituvchining ijodiy kayfiyatini
rivojlantirishni qo’llab-quvvatlaydi va rag’batlantiradi.
4) O’quvchilar bilan muomaladan qanoat hosil qilish, keyingi pedagogik
faoliyatda o’qituvchining ijodiy kayfiyatini rag’batlantiruvchi omil
ekanligi.
Pedagogik ijodkorlik va muomala jarayonida vujudga keladigan har qanday zo’riqishni, shuningdek boshqa noxush holatlarni engish uchun o’qituvchi o’z-o’zini tarbiyalash yuzasidan doimiy faoliyat olib borishi zarur. O’z-o’ziga ta’sir qilishning bir qator usullari mavjud bo’lib ulardan eng muhimlari quyidagilardir: O’z-o’zini ishontirish, o’z-o’ziga buyruq berish, o’z-o’zini majbur qilish, o’z-o’ziga majburiyat yuklash, o’z-o’zini rag’batlantirish, o’z-o’zini jazolash, o’z-o’zini mashq qildirish, nihoyat o’z-o’ziga ta’sir qilish. O’qituvchining o’z-o’ziga ta’sir qilishi va uning samarali jihatlari alohida mavzu asosida o’rganiladi.

O’qituvchining ta’lim jarayonida kasbiy omilkorligi

Mamlakatimiz ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlarning muvaffaqiyatini yuqori saviyadagi umumiy va kasbiy madaniyatga ega, metodologiya va pedagogika sohasida fundamental bilimlarni chuqur biladigan, ta’lim jarayonida pedagogik muammolarni tizimli ravishda olib boruvchi mahoratli va omilkor o’qituvchilarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Shu jihatdan pedagogika oliy ta’lim muassasalarida asosiy e’tibor bo’lajak o’qituvchilarda ijodiy pedagogik faoliyatning o’ziga xos usullarini shakllantirishga va takomillashtirishga qaratilgan.
O’qituvchilik kasbining mohir ustasi bo’lish, avvalo shaxsning o’z individual xususiyatlaridan yuqori saviyada foydalanish va individual ishlay olish qobiliyatining qanday shakllanganligi bilan bog’liq. Bu usul oliy o’quv yurtida o’quv va amaliy mashg’ulotlar jarayonida shakllantiriladi va kelajakda ta’lim-tarbiyaning muvaffaqiyatini ta’minlovchi individual, o’ziga xos usullar tizimidan iborat bo’ladi. Pedagogika oliy ta’lim muassasalarida mutaxassislarni tayyorlashda bo’lajak o’qituvchilarda kasbiy mahorat va omilkorlikni shakllantirish g’oyasi etakchi o’rinda bo’lishi kerak. Yuqori malakali kasbiy mahoratni shakllantirish yo’llari har xil bo’lishi mumkin. Bo’lajak o’qituvchi o’z kasbiy mahoratining shakllantirilganligini bildiruvchi kasbiy bilim, malaka va ko’nikmalar yig’indisiga, pedagogikmuomala madaniyatiga ega bo’lishlik kasbiy – pedagogik omilkorlikning asosiy poydevori hisoblanib, o’qituvchining kasbiga nisbatan shaxsiy tavsifnomasi hisoblanadi.
shakllantirish mumkinligi to’g’risida ma’lumotlar berish maqsadga muvofiqdir. Ma’lumki, barcha sohalarda bo’lganidek, kasb mahorati ham o’qituvchida yillar davomida shakllanib takomillashadi. Shu narsa alohida e’tiborga loyiqki, o’qituvchining kasbiy mahorati, amaliy va uslubiy tajribaga ega bo’lishi uchun asosiy zamin ish faoliyati jarayonida shakllanadi. Chunki kasb mahorati o’ta murakkab va milliy xususiyatga ega jarayon bo’lgani bois, uni egallash, yuqorida ta’kidlanganidek, o’qituvchining uzoq yillar samarali izlanishlari, ijodkorlik mehnati evaziga ro’yobga chiqadi. Ammo pedagogik mahorat sirlarining ilmiy va amaliy negizi o’z vaqtida berilmas ekan, uni oliy ta’lim muassasasidan keyingi kasbiy faoliyati jarayonida kashf etish har doim ham o’z samarasini bermaydi.
Har tomonlama kamol topgan, jamiyatda ilg’or turmush tarziga moslashgan, ta’lim va kasb hunar dasturlarini hamda pedagogik va axborot texnologiyalarning eng so’nggi yutuqlaridan doimo xabardor, ongli ravishda ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, pedagogik-psixologik jihatdan bilimlarga ega bo’lgan, davlat va oila oldida javobgarlikni his etadigan fuqarolarni tarbiyalovchi o’qituvchida yuksak nazariy va metodologik tayyorgarlik bo’lishi lozim. Hozirgi zamon talablariga mos, axborot texnologiyalari hamda fan va texnikaning so’nggi yutuqlarini o’zlashtirgan, milliy va ma’naviy qadriyatlarimizni ta’lim tizimiga tatbiq eta oladigan o’qituvchidan yangicha kasb mahorati talab qilinadi.
O’qituvchi o’z kasbining mohir ustasi bo’lishi uchun, avvalo o’zining individual kasbiy xususiyatlaridan yuqori saviyada foydalanishi va individual ishlay olish qobiliyatining qanday shakllanganligi bilan bog’liq. Bu usul oliy ta’lim muassasasi faoliyatida o’quv va amaliy mashg’ulotlar jarayonida shakllantiriladi va kelajakda muvaffaqiyatni ta’minlovchi individual, o’ziga xos usullar tizimidan iborat bo’ladi.
Pedagogika oliy ta’lim muassasalarida mutaxassislarni tayyorlashda kasbiy mahorat va omilkorlikni shakllantirish g’oyasi etakchi o’rinda bo’lishi kerak. Yuqori malakali kasbiy mahoratni shakllantirish yo’llari har xil bo’lishi mumkin. Bo’lajak o’qituvchi o’z kasbiy mahoratining shakllantirilganligini bildiruvchi kasbiy bilim, malaka va ko’nikmalar yig’indisiga, pedagogik muomala madaniyatiga ega bo’lishi kasbiy – pedagogik omilkorlikning asosiy poydevori hisoblanib, o’qituvchining kasbiy mahoratini namoyon qiluvchi asosiy vosita hisoblanadi.
Pedagogika oliy ta’lim muassasalarida yuksak mahoratli omilkor o’qituvchini shakllantirish uchta yo’nalish bo’yicha amalga oshiriladi:
- o’z mutaxassisligi bo’yicha bazaviy puxta tayyorgarlik (kasbiy va
pedagogik-psixologik bilimlar);
- metodologik bilimlarni egallash madaniyati;
- pedagogik ijodkorlik va kreativlik.
Pedagogika oliy ta’lim muassasalarida kasbiy ta’lim tizimi bo’lajak mutaxassisni shakllantiradi va uni murakkab kasbiy faoliyatga tayyorlaydi. Hozirgi kunda zamonaviy mutaxassis lozim bo’lgan kasbiy sifatlarning murakkab to’plamini an’anaviy ta’lim jarayonida qisqa fursatda egallashi lozim. Kasbiy tayyorgarlik jarayonida barcha ijobiy xususiyatlar amaldagi ta’lim tizimidagi kamchiliklarni bartaraf etib borgan holda ular yangi zamonaviy bilimlar bilan to’ldirilib borilsa, unga ratsional yondashuvlar joriy etilgan integral bilimlar tizimi bir-birini to’ldirib qo’llanilganda shakllantirilishi mumkin.
Ushbu jadvalda o’qituvchining ta’lim jarayonida muhim ahamiyatga ega bo’lgan pedagogik mahoratini belgilab beruvchi yuqorida keltirilgan uchta yo’nalishdan har birining (bazaviy, metodologik, ijodiy) tashkil etuvchi muhim jihatlari ko’rsatilgan: