Ызбекистон тарихи фанидан тайёрланган ы=ув-услубий мажмуа «Ызбекистон тарихи» кафедраси профессор-ы=итувчиларингинг йи\илишида мущокама =илинган ва фойдаланиш учун тавсия этилган

 
5 - mavzu:  XI-XIV asrdardagi Movarounnashr tangalari. 
Reja. 
1. Mamlakatdagi ijtimoiy axvol, tangashunoslikdagi o`zgarishlar. 
2. Qoraxoniylar davrida zarb qilingan tangalar. 
3. Mo`g‟ullar davrida zarb qilingan tangalar. 
 
Somoniylar  xukmronligining  oxirgi  davrlarida,  ayniqsa  X-asrning  ikkinchi  yarmiga  kelib 
mintaqaning Ettisuv qismida shakllangan makondan ko`ra xam kengroq miqyosda siyosiy faoliyat 
ko`rsatish  imkoni  va  qudratiga  ega  bo`lgan  yangi  siyosiy  kuch  maydonga  chikadi.  Biz  ularni 
Qoraxoniylar  nomi  ostida  bilamiz.  "Qaroxon"  atamasi  xususida  "xon"  ma`lum  tushuncha,  ya`ni 
xukmdor  "Qora"ning  asli  "Qapo"  bir  necha  ma`noda  qo`llanilishi  ta`kidlangan  xolda,    biz 
ko`rayotgan misolda "Buyuk", "Ulug‟" tushunchasini beradi. 
SHunday qilib X asrning ikkinchi yarmida qoraxoniylar sharqiy yunalishda Balxash  ko`li - 
CHergen   daryosigacha    (SHarqiy Turkiston) bo`lgan  erlarni buysundirishga  muvaffaq   bo`lib, 
g’arbiy yo`nalishda Isfijob, O`zgan, Murg’ob daryosi quyi oqimlarigacha bo`lgan xududni o`z ta`sir 
doirasiga kiritib oladi. 1005 yili Somoniylar siyosiy saxnadan   butunlay tushib ketdi, shu vaqtdan 
boshlab  Qoraxoniylar  en  va  Buxoro,  Samarqand  umuman  Amularyogacha  bo`lgan  xududlarni 
boshqara boshladilar.  Boshqacha aytganda XI asr boshlarida Turkiston bir qancha siyosiy kuchlar 
tomonidan idora etilgan. SHarqiy Turkiston,  Toshkent,    Isfijob,  Farg’ona, SamarqAnd,   Buxoro, 

---

 
64 
CHag’oniyon,  Xuttalon  viloyatlari  Qoraxoniylar,  Amularyoning  chap  soxilidagi  erlar  to 
G’aznagacha  Xuroson,  Seyiston  viloyatlari  g’aznaviylar.  Xorazm  esa  Xorazmshoxlar,  Orol 
dengizidan sharq va shimoldagi erlar o`g’izlar  ittifoqi tomonidan boshqarilar edi. 
Qoraxoniylar  davri    iqtisodiy    xayotiga    e`tibor      bersak,  dexkonchilik  qishloq  xo`jalik 
ishlarini  bir  maromda  olib  borilishi,  sun`iy  sug’orish  inshootlarini  qilinishi,    savdo-sotiq  va  
xunarmandchilik soxasida taxsinga sazovor ishlar qilingan. 
YUqoridagi  ishlarni    inobatga    olgan    xolda    tangashunoslik  soxasida  xam  Qoraxoniylar 
taxsinga sazovor ishlarni amalga oshirishgan. 
Qoraxoniylar tangasi  somoniylar tangasidan yozuvining nafisligi va umuman bezaklarning 
xilma-xilligi xamda sifatliligi bilan        ajralib       turadi. Kamdan-kam       xollarda fil, yo`lbars, 
arslon,  qoplon,  quyon,  qushlar  ,  xatto  baliq  tasvirlangan.  Qoraxoniylar  mavjudodni  tasvirlashni 
islom dinida ma`kul ko`rilmasligidan  yaxshi  xabardor  bo`lganliklari uchun   mavjudod rasmlari 
ichki bozorda ishlatish uchun chiqariladigan chaqalardagina berilgan. 
Qoraxoniylar  mis, kumush tangalar, XII asrning O`rtalariga kelib oltin tangalar xam zarb 
qilganlar. 
Ayni  vaqtda  Qoraxoniylar  davridan  40  dan  ortik  zarbxonalar  fanga  ma`lum.  mas,: 
Axsikent. Bolasog’un, Barob, Barsxon   (Issiqko`l janubida) va boshqalar. SHu takidlash joizki bir 
zarbxona bir necha nomlarda tanga zarb qilgan  bo`lishi  mumkin. Mas,: Ko`zo`rda  va Bolasog’un 
nomi    bitta  shaxarga  tegishli.  Lekin  Somoniylar  davriga  nisbatan  Movorounnaxrda  zarbxonalarni  
ko`payganligi  shubxasiz,  zarbxonalar  uncha    katta  bo`lmagan    ularni  tashkil  etish  uchun  ko`p 
mablag’ sarf etish talab qilinmagan. 
Qoraxoniylar davlatini salmog’i ular zarb etgan XI asrning kumush tangalaridagi yozuvlar 
ma`nosida xam  aks  etgan. XI  asr kumush tangalarida bu  davrga kelib, musulmonlar dunyosining 
diniy  boshlig’i  Bag’dod  xalifasining  nomi  butun    Qoraxoniylar    davlatining  xokimi,  SHuningdek 
uning  vassali shaxar yoki viloyat xokimining va tanga zarb qilingan joy ko`rsatilgan. 
Mis tangalardagi yozuvlar  kumush tangalardagi yozuvlardan farq qiladi. Ularda xalifaning  
nomi  ko`rsatilmay, faqat  tanga zarb qilingan  shaxar  yoki  viloyat  xokimining  nomi. tanga zarb 
qilingan joy ko`rsatilgan. 
Qoraxoniylar  davrida  zarb  qilingan  tangalardagi  yozuvlarning  aksariyati  arab  alifbosida 
bo`lib.  onda-sonda  uyg’ur    so`zlari  xam  uchraydi.  Ko`pchilik  xollarda  Nasr,  YUsuf  singari 
xokimlarning  nomlari  uyg’ur  tilida  yoziladi.  Tangalarning  tashqi  ko`rinishida  xam  ayrim 
o`zgarishlar    sodir    bo`ldi.  Agar    somoniylar    davrida  zarb  qilingan  tangalardagi  yozuvlar 
aylanasiga bitilgan  bo`lsa, qoraxoniylar turtburchak shaklida yozganlar. 
Qoraxoniylar  asosan  kumush  tangalardan  tashkil  topgan    tangalar  sistemasini    xam 
somoniylardan meros qilib oldilar. X asr oxiri XI asr boshlarida Qoraxoniylarning  oddiy  kumush  

---

 
65 
pullari sof kumushdan  tayyorlanib xalqaro savdoda ishlatilgan. XI asrning ikkinchi un  yilliklariga 
kelib  kumush  tangalarni  sifati    o`zgaradi.  Kumush  mikdori    kamayib    uning    o`rniga  mis 
qo`rg’oshin ishlatila boshlandi. 
XI  asr    O`rtalariga  kelib    Ettisuv  va  Farg’onada  tarkibida  umuman  kumush  bo`lmagan 
dirxam tangalar zarb qilingan va ok tangaga "dirxam" - ya`ni kumush tanga deb yozilgan. 
Fanda "kumush inqirozi" deb atalgan bu xodisa XI asrda  butun musulmon sharqida kayd 
qilingan.  Qoraxoniylar  davlatida  "kumush  inqirozi"ni  sodir  bo`lishiga    o`zaro    kurashlar    sabab  
bo`lgan.  undagi  ko`plab    xarajatlar  sifatsiz  dirxamlarni  chiqarishga  sabab  bo`lgan,  tanga  zarb 
qilishdagi bunday firibgarlik, axolini  kumush va mis tangalarga bo`lgan ishonchini yo`qotgan. 
SHuning uchun, X1 asr oxiri va XII asrda Qoraxoniylar davlatining shimoliy  viloyatlarida 
tanga umuman zarb qilinmadi. Movorounnaxrda tanga zarb qilish ozayib  ketdi.  Savdo  bitimlarida 
boshqa sulolalardan keltirilgan dinorlar - oltin tangalardan foydalanganlar. 
Movorounnaxrda  zarb    qilingan  tangalarda  faqat  Qoraxoniylar  nomi    yozilibgina  qolmay, 
saljuqiylar      sulolasiga      mansub  bo`lgan  sultonlarning    nomlari  xam  bitilgan.  Tangalar  asosan 
Samarqand, Buxoro, O`zgan  zarbxonalarida  chiqarilgan. XII  asrning 60-yillariga kelib, tanga zarb  
etish  ishlari  butunlay  o`zgardi. O`zgan va Samarqandda kumush suvi  yugurtirilgan  dirxamlarni 
ko`plab  zarb    kila  boshlashiga  yo`l  qo`yiladi.  By  bilan  bir  qatorda  Samarqand  va  Buxoroda  oltin 
dinorlar  zarb  etila  boshlandi.  Kumush  suvi  yugurtirilgan    dirxamlar  kundalik  savdoga  bo`lgan 
talabni kondiradigan bo`lsa, oltin tangalardan  savdo  bitimida  xalqaro savdoda xam foydalanilgan. 
Xaqiqiy  kumush  tangalar  bo`lmaganligi  oltin    tangalar.  yirik  pul  xisoblanganligi    uchun  
ularni mayda-mayda bo`laklarga bo`lib savdo qilishgan. 
XII asrning ikkinchi  yarmi va XIII asrdagi Qoraxoniylar sulolasi tomonidan zarb qilingan 
tangalar,  X asr  oxiri  va  XI asrda zarb kidingan tangalardan  tubdan farq qiladi. 
Birinchidan bu tangalar vaqt o`tishi bilan  yiriklashib  borgan. Agar X-XI  asr tangalarining 
diametri  2  -  2,5  sm.    bo`lsa.XII  asrning  60-70  yillarida  kumush  suvi  yuritib  zarb  qilingan 
dirxamlarning  diametri  Zsm..  XI    asr  boshlarida  esa  4  sm.  bo`lgan.  Tangalardagi  yozuvlarning 
joylashtirilishi, o`rni va ularning ma`nosi xam o`zgardi. 
O`zbekiston  xududida  XI-XII  asrlarda  muomalada  bo`lgan  tangalarni  asosiy  qismi 
Qoraxoniylar  davrida  zarb  qilingan  tangalarni  tashkil  qiladi.  Lekin  O`zbekistonning  ba`zi  janubiy  
tumanlari, ya`ni Termiz  g’aznaviylar, keyinchalik Temuriylar  davlati tarkibiga kirgan. bu erlarda 
g’aznaviylar va Temuriylar  tomonidan zarb qilingan tangalar muomalada bo`lgan. 
Xorazmda  anushteginiylar  sulolasi  vakili  Muxammad  ibn    Tekesh  davridan    muntazam  
ravishda    tangalar  zarb  qilingan.  Sulton  faqat  Xorazmda  tanga    zarb    qilmay,  balki    Samarqand,  
Buxoro, O`zgan va Marv shaxarlarida, shuningdek Movorounnaxrdan tashqarida xam mis kumush 
suvi yugurtirilgan kumush va oltin  tangalar  zarb qildirgan. 

---

 
66 
Jaxon  tarixidan  ma`lumki,  XIII  asr  boshlarida  Turkiston  mo`g’ullar  tomonidan      istilo   
qilindi.  keyinchalik      bu  imperiya  aloxida  davlatlarga,  uluslarga  parchalanib  ketdi. Jumladan  Tur-
kiston bu davrda CHig’atoy ulusi tarkibiga kirdi. Xorazm Jo`jilarga. Janubiy Turkiston Xulagularga 
bo`yinsundi. 
Mo`g’ullar O`rta Osiyoni zabt etgach. uzaro savdo muomalasida oldingi sulolalar davrida 
zarb  qilingan  tangalar  ishlatiddi.  Ammo  tez  orada  CHingizxon  xamda  xalifa  Nosirning  ismidan 
boshqa  xech  qanday  xokimning  ismi  yozilmagan  tangalar  Samarqand  va  Buxoroda  zarb  qilina 
boshlagan. Xar ikki shaxarda xam kumush va kumush suvi yuritilgan dirxamlar, Samarqandda vaqti 
-  vaqti  bilan  dinorlar  zarb  qilingan,  Agar  dinorlar  keng  muomala  uchun  zarb  qilingan  bulsa. 
dirxamlar  esa  usha  tanga  chiqarilgan  viloyat  axolisi  uchun  mo`ljallangan  edi.  Bu  xol  usha 
tangalarga bitilgan yozuvlardan ayon bo`ladi. 
XIII  asr  oxirlarida  CHig’atoylar  davlatida  yuqori  probali  kumush  tangalar  muntazam 
chiqarila boshlandi, bu bilan kumush inqiroziga chek  qo`yildi. 
XIV asr  boshlarida CHig’atoy  tanga  turkumi   shakllanib, u mo`g’ullar istilosi  arafasida 
tangalardan  tubdan  farq qilgan. Tanganing old tomoniga islomiy  e`tiqod  ramzining  ikkala qismi 
yozilgan  va  xalifalar;    Abu  Bakr.    Umar.  Usmon  va  Alining  nomlari  yozilgan.  Tanganing  orqa 
tomonida podshox nomi, zarbxonalar nomi va sanasi,  odatda rakamlar bilan tushirilgan. XIII-XIV 
asrdagi tanga yozuvlarida avvalgidek arab tili xukmronlik  qilgan, ba`zan uygur yozuvidagi mugul 
matnlari berilgan. 
Samarqandning  XIII  asr  dirxamlarida,  forsiy  va  onda-sonda  turkiy  matnlar  arab  yozuvida 
berilgan. 
XIII asr Buxoro Tangalarining noyob nusxalarida xatto  Xitoy ierogliflar uchraydi, bir vaqt 
Buxoro noibi xitoy  bo`lgan. 
Boshqa  bir  xitoyning  maslaxati  bilan  qo`shni  Xulagular    davlatida  XIII  asr  oxirida  pul 
isloxoti  o`tkazilib.  unga  ko`ra  oltin  va  kumush  tangalar  zarb  etish  va    muomalada    yuritish    man  
qilingan.  Uning  o`rniga  "CHao"  -  qog‟oz  pul  chiqarilgan.  Xitoyda  qog’oz  pul  bir  necha  asrdan 
buen mavjud edi. Xulagular davlatida esa  qog’oz pul muomalada bo`lmagan. SHuning uchun axoli 
"CHao"ni kat`iy qabul qilmadi. Savdo-sotiq tuxtab  qoldi.  xo`jalik  faoliyati   izdan chiqdi, natijada 
xukumat  tez  orada tanga zarb ettirishga majbur bo`ldi. O`ylamay o`tkazilgan isloxot inqirozga yuz 
tutdi. 
Lekin  1225    yili   Samarqandda  zarb  qilingan   dirxamlar diqqatga sazovordir. Mugullar 
istilosidan keyin oradan besh  yil o`tgan bo`lsa  xam dirxamlarning  turi uziga xos xususiyatlarini 
yo`qotmadi.  Birinchidan.    xech  qaerda  diniy  akidalar  bayoni  kursatilmagan.  gorizontal    yoauvlar.  
xoshiyalar  yo`q,  old  tomonida  "Samarqand"  so`zi  bitilgan.  Qolgan  xamma  yozuvlar    to`g’ri  
turtburchak  ichiga  joylashtirilgan.  Tanga    zarb  qilingan  vaqti  uch  marta  kayta  yozilgan.  Birinchi 

---

 
67 
marta  tanganing  old    tomonida    va    ikki    marta  orqa  tomonida    tanga  zarb  qilingan  sana 
ko`rsatilgan.  Ammo  yozuvlardan  biri  ajablanarlidir.  Unda  "Bu  tanga    Samarqand    va  uning