J. E. Usarov 2022 y kurs ishi

I BOB. Pedagogik konfliktalogyaning umumiy tasnifi.
1.1 Pedagogik konfliktologiya fanining predmeti, maqsadi va vazifalari.
Bugungi kunda turli vaziyatlarda xotirjamlikni saqlagan holda, bor imkoni bilan atrofdagi odamlarga yordamga shoshilish, ulami sabrga, vazminlikka chorlash o’rniga, noo’rin gaplari, hatti-harakatlari bilan noqobil ishlarni qilayotganlar ham uchrab turibdi. Turli asossiz yolg‘on, mish-mishlar tarqatib, aholi orasida noo‘rin vahimalar paydo qilayotgan shaxslar ham yo‘q emas.
Shunday ekan, hayot konfliktlarga to‘la. Insonning jamiyatdagi yashash tarzini turli ziddiyatlarsiz tasavvur etib boimaydi. Turli nizo va ziddiyatlar bilan umr davomida, har qanday yoshda, har qanday joyda, har qanday vaziyatda to‘qnash kelish mumkin. Konfliktlar uyda, maktabda, ko‘chada, o‘quvchilar orasida, ota-onalar va farzandlar, xodim va uning rahbariyati orasida, jamoa a’zolari o‘rtasida sodir bollishi mumkin. Konfliktlar, odatda, ko‘p vaqt odamlar birga bo‘ladigan hollarda, ya’ni ular uzoq muddat bir-birlari bilan va ruhiy muloqotda bo’ladigan hollarda, ular ma’lum muddat o‘zaro birga bo‘lishga majbur bo‘lgan paytlarida ko’proq sodir boladi.
Hech bir inson o‘zini konfliktlardan doimiy muhofaza qilinganman deb hisoblay olmaydi. Chunki konfliktlai' ba’zan qo‘qqisdan, hech kutilmagan holda vujudga kelishi hamda inson hayot tarzini tubdan o‘zgartirib yuborishi mumkin. Konflikt har bir inson hayotining ajralmas qismi boiib, hech bir inson konfliktlardan o‘zini «kafolatlanganman» deb ishonch bilan ayta olmaydi. Har birimiz bolalik davrlarimizdan konfliktli vaziyatlarga tushamiz va bu holatlardan chiqib ketish yollarini, usullarini qidiramiz. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, konfiikt ijtimoiy hodisa hisoblanadi. Chunki u ko‘pchilik insonlaming kundalik turmush tarziga oid voqea va hodisalami qamrab oladi hamda konfiikt rivojidan har bir inson, yaqin qarindoshlar, mehnat jamoasi o‘rtasidagi tinch va totuvlikka asoslangan osuda hayot tarzi zarar ko‘rishi mumkin.
Ulg‘ayganimiz sari konfliktli voqea, hodisalar o‘z kuchi va ta’sirini ham kuchaytirib boradi. Ammo biz konfliktni nimaligini bilamizmi?! Har doim ham konfliktli vaziyatga tushib qolganda o‘zimizni to'g‘ri tutamizmi? Konfiikt bizning hayotimiz uchun tahdid ko‘rsatadimi? Konfiiktning o‘z ichki tabiati qanday? Konfliktdan qanday qutilish, ya’ni undan qanday chiqib ketish kerak? Ziddiyat qanday qonuniyatlar asosida rivojlanadi? Nizoni rivojlantiruvchi omillami oldindan bartaraf etsa bo‘ladimi? Inson ziddiyatlarsiz yashashga o’rganishi mumkinmi?! - singari savollar butun bir vujudimizni qurshab oladi.
Konfliktologiya yoki konfiiktlar yechimi sohasi yangi rivojlanib kelayotgan va taraqqiy etayotgan fan sohalaridan biridir. Shu bois, konfliktologiya sohasining nazariy asoslari, uning milliy xususiyatlari, ijtimoiy o‘ziga xosligi, konfliktlaming jamiyat hayoti bilan aloqadorligi, shaxslararo konfiiktlar, konfliktlaming huquqiy aspektlari, mehnat jamoasidagi konfiiktlar masalalari ko’pchilik tadqiqotchilami qiziqtiradi. Ko‘rinib turibdiki, konfliktologiyaning o‘z ichki yo‘nalishlari ko‘p. Konfliktologik kayfiyat va xususiyatlami o‘rganish jamiyatdagi inqirozlaming kelib chiqishi va ijtimoiy to‘qnashuvlammg oldini olishga kolmak beradi. Ammo bu sohadagi tadqiqotlar unchalik ko‘p bo‘lmay, mazkur qo’llanmani tayyorlashda konfliktologiya asoslari bo‘yicha ingliz, rus va o‘zbek tillaridagi ma’lum manbalarga tayanildi.
AQShning bir necha universitetlari qoshida konfiikt yechimlarini o’rganishga yo‘naltirilgan ilmiy-amaliy tadqiqot markazlari faoliyat olib boradi. Mayamida tashkil etilgan «Tinchlik ta’limi tadqiqotlari markazi» ana shunday tashkilotlardan hisoblanadi. Rossiya Fanlar Akademiyasi Sotsiologiya instituti qoshida ham «Konfliktologik tadqiqotlar markazi» ish olib boradi. Ushbu markazlar asosan konfliktli vaziyatlami oldini olish chora-tadbirlaiini ishlab chiqish bilan shug‘ullanadilar.
Konflikt o‘zi nima? «Konflikt» atamasi «Nizo» tushunchasining dastlabki ekvivalenti sanaladi. Bu fan o‘rganuvchi obyektlar nimalardan iborat? Konfliktlaming kelib chiqishini, sabab va oqibatlarini o‘rganuvchi fan «Konfliktologiya» bolib, u lotincha «conflictus»- to‘qnashuv, «logiya» - ta’limot demakdir. Demak, Konfliktologiya to‘qnashuv haqida ta’lim berish, ya’ni to'qnashuv haqidagi fan hisoblanadi.
Pedagogik konfliktologiya fanining predmeti - konfliktlaming yuzaga kelishi, rivojlanishi va tugallanishiga doir umumiy qonuniyatlardir.
Konfliktning o‘zaro ta’sir subyekti - alohida odam yoki odamlar va odamlar guruhi.
Konflikt - o‘zaro qarama-qarshi bo‘lgan ziddiyatli manfaatlar va munosabatlarning ochiq to‘qnashuvi.
Konfliktning yechimini topish - konfliktli vaziyatni yo‘qotish hamda u yuzaga keltirgan munosabatlami to’g‘ri yo’lga solish bilim va ko’nikmalari majmuidan iborat.
Konflikt tabiiy hodisa. Konflikt - oddiy hol. Chunki konflikt har birimizning turmushimiz va tirikligimizga xos va hayotimizga tegishli bo‘lgan narsa. Ammo ko‘pchilik insonlar ongida an’anaviy mavjud boigan fikrga ko’ra, konfiikt - bu oddiy hol emas, u ziddiyatli hol, undan o‘zini muhofaza qilish kerak, undan o'zini tortish zarur, konfliktdan «qochish» kerak. Insonlararo, oilalar ichida bo’layotgan konfiiktlardan o’zini tortishni bizga bolaligimizdan o‘rgatib kelishadi. Konflikt oldida, konfiiktdan qo'rqish hollari ko‘pchilikni tashkil qiladi. Bizni bolaligimizdan konfliktli vaziyatlardan o'zimizni tortishga, «janjalkash» bo’lmaslikka, nizolarni keltirib chiqargan va unda qatnashgan odamlardan o‘zimizni tortib yurishga o‘rgatishadi. Konflikt - bizning milliy mentalitetimizda «yaxshi» bo'lmagan holat va vaziyatga tenglashtiriladi. Biz konfiikt bo’lganidan ko’ra, konfiikt bo‘lmaganini afzalroq ko’ramiz. Konfliktni hayotimizdagi eng «yomon» davr sifatida baholaymiz. Undan uzoqroqda yashash kocnikmalari bizning tafakkurimizga chuqur singdiriladi. Konflikt har kunlik hayot tarzimizga xos bo'lgan voqelik bo‘lishiga qaramay, insonlar ko’pincha ulari noto’g’ri talqin etadi hamda «anglangan» holda qabul qilishga o‘rgatilmaydi. Biz qachonki konfliktli vaziyatga tushib qolganimizdagina konfliktli vaziyatni tahlil qilishga urinamiz. Ammo har doim ham bizdagi bilim va ko'nikmalar konfliktli vaziyatdan chiqib ketish uchun yetarli bo'lmaydi. Chunki bu borada bizning hayotiy tajribamiz kam va biz konfliktlar yechimi bo'yicha maxsus bilimlami egallamaganmiz. Tabiiyki, har bir inson konfliktlami tushunadi, ulaming mohiyatini to’g’ri anglaydi hamda ulami yenga oladi, deyish xato. Xorij mamlakatlarida yuqori va quyi bosqichdagi barcha rahbar xodimlar, biznes menejerlaming barchasi konfliktlar yechimi bo’yicha ta’lim oladilar.
Konfliktlar va ulaming yechimi bo‘yicha ma’lum bilim va ko’nikmalami egallamay turib, zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarda faoliyat olib borib hamda ularni boshqarib bo’lmaydi.
Konfliktlami o’rganish, ulami ilmiy anglash, konfliktlar bo'yicha zamonaviy bilimlami egallagan mutaxassislami tarbiyalab, voyaga yetkazish davr bilan hamnafas bo‘lishni anglatadi. Konfliktologik kayfiyat va xususiyatlami o‘rganish, jamiyatdagi inqirozlaming kelib chiqishi va ijtimoiy to’qnashuvlaming oldini olishda «Pedagogik konfliktologiya» fani o‘z oldiga maqsad va vazifalami belgilab oldi.
Pedagogik konfliktologiya fanini o‘qitishdan maqsad - bo‘lajak o’qituvchilarni zamonaviy pedagogik konfliktologiya asoslariga doir bilimlar bilan qurollantirishdir. Shu bilan birga, yoshlarga hayotdagi konfliktlar bo‘yicha keng nazariy va amaliy bilimlar berish orqali yoshlami jamiyatda mustaqil va faol fuqaro sifatidagi ishtiroki uchun zamin yaratish, boshqa insonlar bilan tabiiy bo‘lgan turli ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy-ruhiy, psixologik muloqotlarda ular ongi, tafakkuri va axloqida kamtarlik, mehribonlik, halollik, to‘g‘ri so‘zlik,
samimiylik, vijdoniylik, o‘z so‘zida turish kabi xislatlami tarbiyalashdan iborat.
Pedagogik konfliktologiya fanining vazifalari:
- gumanitar fanlar sohasi sifatida uning obyekti va predmetidagi izlanish hamda asosiy kotegoriyalari haqida talabalarda nazariy tasavvurlami shakllantirish;
-pedagogik faoliyatning insonparvarlikka yonaltirilganligini ochib berish;
- konfliktlami bartaraf etish, oldini olish, yechimini topishning asosiy shakl va usullarini egallash;
- pedagogik konfliktning qonuniyatlari va faktorlari haqida to’liq tasavvurni shakllantirish;
-pedagogik konfliktli vaziyatlami muvofiqlashtirish, tahlil qilish va tushunish, umumiy ilmiy yondashishni aniqlay bilishdan iborat.
Fanning ta’limdagi o‘mi - pedagogik jarayon keng qamrovli bo'lib, unda turli pedagogik konfliktlaming yuzaga kelishi tabiiy hodisadir. Pedagogik jarayonda yuz beradigan konfliktlar o’ziga xos xususiyatlar, rivojlanish darajasi va bosqichlari, chegarasiga ega. Bo‘lajak pedagoglarda pedagogik konfliktlami oldini olish va bartaraf etish ko‘nikma va malakalarini shakllantirishda mazkur fan alohida ahamiyatga ega. Pedagogik konfliktologiga fani bo‘yicha o‘qituvchi kasbga oid nazariy va amaliy bilimlarni egallashi, pedagogik jamoa bilan doimiy muloqotda bo‘lish ijobiy natijalar beradi. Binobarin, bunday muhitda o‘zaro fikr almashish, shaxsiy mulohazalami boshqalar tomonidan bildirilayotgan qarashlar bilan taqqoslab, ulaming to‘g‘riiigi va haqqoniyligiga ishonch hosil qilish, mavjud
bilimlarni yanada boyitish, xato va kamchiliklami aniqlash hamda ulami bartaraf etish yo‘llarini topish imkoniyati mavjud.
Hozirgi zamon fan va texnikasi jadal sur’atda rivojlanayotgan, zamonaviy axborot texnologiyalarining salmog’lari keskin oshayotgan bir davrda o'qituvchi pedagogik mahoratini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Agar, ilgari fanning biror sohasida ro‘y berayotgan yirik kashfiyot qariyb o‘n besh yillik samarali va kishi zo‘rg‘a ishonadigan voqea hisoblangan bo‘lsa, hozir har yili, hatto, har oyda fan, texnika sohasida yangi kashfiyotlar yaratilmoqda, bilimlaming
ilgari noma’lum bo‘lgan yangi yo‘nalishlari maydonga kelmoqda. Kishilarda bilimga bo‘lgan intilish beqiyos darajada o‘sib bormoqda.
Pedagogik konfliktologiya fani ixtisoslik fani hisoblanib, uning rivojlanishi qator pedagogik, xususan, pedagogika, pedagogika nazariyasi, oila pedagogikasi, ijtimoiy pedagogika, pedagogik texnologiya, pedagogik mahorat, umumiy psixologiya, yosh va pedagogik psixologiya, psixologik konfliktologiya, pedagogika tarixi, qiyosiy pedagogika, shuningdek anatomiya va fiziologiya, psixologiya, sotsiologiya, falsafa, tarix, huquq va boshqa ijtimoiy fanlar bilan yaqin aloqadorlikda o‘rganiladi va shu fanlar bilan birgalikda hamkorlikda ish olib boradi.
Pedagogik konfliktologiya fanining ilmiy-tadqiqot metodlari.
Har qanday fan, fan sifatida o‘zining ilmiy-tadqiqot usullariga ega. Bu usullar orqali o‘z mazmunini boyitib, yangilab boradi. Fan mazmunini boyitish vayangilash maqsadida mavjud kasbiy, pedagogik-psixologik. hodisa va jarayonlarni, uning maqsadi va vazifalariga muvofiq keladigan tadqiqot usullari bilan o‘rganadi.
Ilmiy pedagogik izlanish jarayonlarini amalga oshirishda quyitiagi ilmiy-tadqiqot metodlaridan foydalaniladi: kuzatish, o‘z-o‘zini tahlil qilish, og'zaki vayozma so‘rov, anketalashtirish, test so‘rovi, ishbilarmonlik о‘ут1ап va boshqalar.

2.