Ж л. Лаханов умурткдлилар



Yüklə 10,35 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə12/25
tarix21.11.2019
ölçüsü10,35 Mb.
#29648
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   25
Умуртқалилар зоологияси


Унг ва чап  кузлари бир-бирига боглик булма 
ган  холда  харакат  килади  ва  180°  горизонтал  хамда  90°  вертикал  йуна 
лишда айланади. Тилини бутун тана узунлигича огиздан чикариб, улжа 
сига ташланади.  Хамелеонлар жуда секин харакат килади, рангини ат 
рофдаги  мухит  рангига тугрилаб  узгартира  олади.  Типик  вакили  одат 
даги  хамелеон  (Chamaelon vulgaris^np  (81-расм).  Хамелеонлар  Мада 
гаскарда  (айникса  куп),  Ж ануби-Ш аркий  Осиёда таркалган.
3.  Тимсохлар  туркуми  —  Crocodilia
Тимсохлар  хозирги  судралиб  юрувчилар  орасида  энг  юкори  та­
раккий  этган  гурухдир.  Гавдаси  елка-корин  томондан  кисилган  (ял­
пок), думи ён томондан сикилган.  Орка оёклари бармокдари  орасида 
сузгич  пардаси  бор.  Бурун  ва  кулок  теш икларини  бекитиб  турувчи 
копкокдар  (клапан)  ва  огиз  бушлигининг  орка томонида  махсус тан- 
глай  пардаси  бор,  бу парда бекила олади.  Бурун теш иклари  ва  кузла­
ри бош ининг устидаги буртмаларда жойлашади.  Булар тимсохдарнинг 
сувда  яшашга  мослашган  белгиларидир.  Тимсохларнинг  юраги  4  ка 
мерали, яъни 2 та юрак булмаси ва 2 та юрак коринчаси булади.  Бундам 
таш кари,  бош  скелетида  жагаро,  устки  жаг,  танглай  ва  канотсимом 
суякларнинг танглай усимталаридан иккиламчи суяк танглай хосил була 
ди  (86-расм),  бу суяклар  огиз бушлигини  икки  каватга:  пастки  —  ик­
киламчи огиз бушлигига ва устки  —  бурун-халкум  йул и га булиб тура­
ди. Олдингитомонда бурун-халкум йулига бирламчи хоаналар очилади, 
кейинги томонда эса бу йул иккиламчи хоаналар ёрдами билан халкум 
га туташади  (87-расм).  Тимсохларнинг тишлари  айрим  катакчаларда, 
альвеолаларда жойлашади. Лекин уларда жуда примитив белгилар хам 
сакданган,  чунончи,  иккита чакка  ёйи  (87-расм)  ва  корин  ковургала 
ри  шулар жумласидандир. Танаси йирик шох калконлар билан коплам 
ган,  бу калконларнинг остида суяк пластинкалар булади.
Бу туркум  3  та  оилани  узига бириктиради  ва  21  тури  бор.
Аллигаторлар  (Alligatoridae) 
оиласига  хитой  аллигатори  (Alligatoi 
sin e n s is ) 
ва Жанубий Америкада таркалган кайманлар 
ypyFH 
киради.

119

7
86-расм.  Судралиб юрувчиларда иккиламчи  суяк танг- 
лайнинг хрсил булиш  схемаси:  1—бирламчи хоаналар,
2 —иккиламчи хоаналар,  3 —нафас олиш кисми,  4—сезиш 
кисми,  5~орбита,  6—мия кутисининг бушлиги,  7—бир­
ламчи танглай, 8—иккиламчи танглай,  9—отз-бурун бушлиги.
87-расм.  Тимсохринг бош скелети: I  ён 
томондан,  II устки томондан куриниши:
1-т аш ки  бурун  тешиги,  2 —пастки  чакка 
ёйи,  3 —устки  чакка  ёйи,  4 —иккиламчи 
танглай,  5 —иккиламчи хоаналар.
\ак,икий тимсохлар  (Grocodilidae) 
оиласининг  13 та тури булиб,  бу- 
|.||>дан  нил тимсо^и (Grocodilus niloticus) типик вакилидир.
Гавиаллар  (Gavialidae) 
оиласига битта — гавиал (Gavialis gangeticus) 
I ури  кириб, бу Бирмада таркалган.
4.  Тошбак,алар туркуми  — Chelonia
Хозирги  тошбакаларнинг  танасини  устки,  пастки  ва  ён  томондан 
шшцир
 (коса)  коплаб  олган  (88-расм).  П анцирнинг устки томондагиси 
карапакс,
  пастки томондагиси 
пластрон
 дейилади,  булар пай  ёки суяк- 
I vI кич билан боЕланган булади.  Карапакс тери хисобидан хосил булган

  учн:  пластинкаларидан ташкил топган булиб, буларга ковургалар ва тана 
умургкалари кушилиб кетади.  Пластрон умров суяги ва корин ковургала- 
I'lii a  гомолог булган суяк пластинкаларидан тузилган.  Панцир устки то- 
мппдпн 
шох пластинкалар билан копланган, юмшокгерили тошбакалар- 
I  I  шох  пластинка  йук.  Шох  пластинкаларнинг  чегараси,  одатда  суяк 
и  i  n  гпнкаларнингчегарасигатугри келмайди,  бутош бака косасининг 
муг
1
а\кам лигини таъминлайди.  Карапакс пластинкалари  маълум тар-

120
88-расм.  Тошбацанинг 
скелети  (устки цопцо- 
тнинг пастки томо- 
нидан куриниши,  к;орин 
/(опцоги ажратиб олин- 
ган ва  чап  томонга  цайи- 
риб к,уйилган):  1—умуртка 
поюнасининг тана були- 
ми,  2 —цовурт пластин- 
калари,  3~к,ирра плас- 
тинкалари,  4—коракоид 
суяги,5 —курак суяги,
6—ёнбош суяги,  7—куймуч 
суяги,  8—*;ов суяги, 
9—цорин цалцони.
тибда жойлашади:  уртада узунасига ётган битта урта катор,  унинг икки 
ёнида жуфт ён к,атор булади, карапакснинг четига эса кирра пластинкала- 
ри жойлашади.  Пластрон жуфт-жуфт суяк пластинкасидан ва буларнинг 
олдинги жуфти  орасига  понадек кириб олган ток, пластинкадан  иборат. 
Ток, пластинка  тушует и  суягига  гомологдир,  олдинги  жуфт  плас-тинка 
умров суягига,  колганлари эса корин ковургаларига гомолог булади. Ку- 
рукпикда яшовчи тошбакдларнинг панцири баланд, гумбазеимон, сувтош- 
бак,алариники ялпок,булади. Умуртка погонасининг буйин ва дум булим- 
лари  ^аракатчан  булса,  к;олган  кисмлари  харакатсиз  булиб, 
карапаксга 
кушипиб кетади. Курак ва  коракоид суяклари эркин. Жагларида 
тишлари 
йук,,  лекин  жагаари  уткир  киррали  шох  кин  билан  копланган.  Оёк,  ва 
буйин мускуллари яхши ривожланган, лекин корин мускуллари йуколиб 
кетган. Упкалари жуда катта ва мураккаб тузил ган.  Упка вентиляцияси 
амфибиялардаги  сингари  огиз  бушлиги  тагининг  тилости  аппарати 
мускуллари ёрдамида тебраниши хамда елка ва чанок мускуллариниш 
фаол таъсири оркали юзага келади. Сувда яшовчи тошбакаларда кушим 
ча нафас олиш  органи булиб к,он  капиллярларига бой  булган  хал-кум 
усимталари  хамда  жуфт  анал  пуф аклар  хизмат  килади.  Тошбакалар 
тропик  ва  муьтадил  зоналарда таркалган.  Денгиз,  чучук  сув,  боткрк, 
ва 
кУРУКДИкда 
хаёт 
к ечи ради . 
К атти к  пустли  тухум 
к уяди , 
200  та 
турни уз  ичига олади  ва 4 та кенж а туркумга булинади.

121
Яширинбуйинли  тошбацалар  кенжа  туркуми  —  Cryptodira.
  Бу кенжа 
I уркумга  140 та тур тошбак;алар киради.  Булар чучук сувларда ва курук- 
1
И кда  хаёт  кечиради.  Булар  бошини  коса  ичига  тортиб  олиши  билан 
чпрактерлидир, чучук сув тошбакалари  (Emididare)  кичик ва урта катга- 
ш еда булади.  Африка, Жанубий  Европа,  Осиё ва Америкада таркалган. 
1ииик  вакилларига  каспий  тошбакаси  (Clemmys  caspica),  боткрк тош- 
Гшк.аси 
(Em ys  orbicularis)  ва  б о ш кал ар ,  кУРУКл и к  тош бакалари  
I  I cstudininidae)onnacHra буйи  12 см дан  150 см гача борадиган тошбака- 
лар  киради.  Буларнинг вакилларига  кавказ тошбакаси  (Tectudo graeca), 
Урга осиё чул тошбакаси (Testudo horsfieldi), Галопогосс оролларида яшай­
ди 
1
ан фил тошбакаси (Testudo elephantopus) киради. Фил тошбакасининг 
огирлиги  200-400 кг гача борса,  буйи  150  см  га етади.
Денгиз  тошбакалари  кенжа  туркуми  —  Chelonioidei.
 Бу  кенжа  тур­
кумга 4 та тур  киради.  Оёкдари  эш какка айланган  ва  коса  ичига тор- 
шдмайди.  Гавдаси япалокдашган. Тропик денгизларда таркалган. Яшил 
(*ки  шурва  тошбакаси  (Chelonia  mydas)  нинг  косаси  80-100  см,  мас- 
| пси  200  ва хатто  баъзан 450 кг га етади  ва овкатга  ишлатилади.  Бисса 
г к и  каретта  (Chelonia  imbricata)  анча кичик  (буйи  60-80 см),  чиройли 
нюх  пластинкалари  учун  овланади.
Юмшоцтерили тошбацалар кенжа туркуми  —  Trionychoidei.
  Бу тошба- 
К/шарнинг  суяк  пластинкалари  устида  шох  пластинкалари  булмайди  ва 
1
сри билан  копланади.  Бармокдари  орасида сузгич  пардалари булади,  25 
ш  i-ури бор. Узок Шарксувларида хитой тошбакаси (Amyda sinensis) яшайди. 
Вуларнинг тумшуги хартумчага ухшаш узунчок ва харакатчан булади.
Енбуйинли тошбацалар  кенжа  туркуми  —  Pleurodira.
  Бу тошбакалар 
Пиши 
ва  буйнини  ён  томонга  буриб,  карапакс  ва  пластрон  уртасидаги 
Мшликка жойлаштиради. 45 тури тропик зонадаги чучук сувларда яшайди. 
I  и п и к  
вакили  аррау  булиб,  тухумини  махаллий  ахоли  овлайди.
Судралиб юрувчиларнинг тузилиши
Гавдасининг шакли. 
Судралиб юрувчилар гавдасининг шакли амфи- 
Гшиларнинг  гавда  шаклига  нисбатан  хилма-хил  булиб,  бу  уларнинг 
\пракат  усуллари  билан  б о гл и к  Калтакесаксимонларнинг  купчилик 
I урмари (калтакесаклар, хамелеонлар, тимсохлар) ташки томондан думли 
■(мфибияларга ухшаш.  И лонлар ва оёксиз калтакесаклар утлар орасида 
iiii i уида яшашга мослашган. Тош бакаларнинг бутун танаси  коса ичида 
*<и1дпшиб, душманларидан химоя килинган (89-расм).
Шундай  килиб,  рептилиялар синф ида эволю ция  йуллари уларни 
|  у( it  I ратда,  сувда,  ер остида  ва хатто хавода яш аш га хамда  Ер  юзида 
ии'м  ксигтаркалиш га олиб  келди.
I ери  конлагичлари. 
Куп  каватли  эп и дерм и сн и н г  устки  катлами 
1/1ИК  \уж айралардан  таш кил  топган  шох  катлам  хосил  килади.  Бу

122
89-расм.  Хозирги  замон судралиб юрувчиларининг гавда шакли  ва %аракати:  Сет и 
юриш: А—чул тошбащаси.  Югуриш:  Б—калтакесак,  В—чул агамаси,  Г-плашли 
калтакесак.  Парвозли сакраш: Д —учар аждар.  Ррмалаш: Е—каспий гекконы,  Ж —чул 
агамаси,  3 —хамелеон,  И—африка буш  илони.  Оёцсыз судралыб  юрувчилар:  К —сарик; илон, 
А-амфысбена,  М—ук,илон.  Сузувчылар: Н —миссысыпи аллигатори,  О —денгиз игуанаси, 
TJ—денгиз илони,  Р—денгиз тошбацаси (каретта).
улик хужайралар кдватининг тагида тирик хужайралардан ташкил 
Tonrai 1 
М альпиги  к,авати бор (90-расм).  Шох  к;ават \исобидан  кал-крнчалар, 
тангачалар,  шох доначалар, буртмалар ва тирнокдар хрсил булади.  Шох 
тангачаларнинг тагида,  кориумда баъзи  рептилияларда  копловчи  су 
яклар ^осил  булади.  М альпиги  катламида  ва  кориумнинг устки  к,ис 
мида пигмент хужайралари  жойлашади.
Тери  организмда сувнинг парланиб кетишидан яхши х,имоя кила 
ди,  яна  механик  яллигланиш дан  ва  касаллик  келтириб  чщ арувчи 
м икробларнинг  организмга  кириш идан  саклайди.  Шу  билан  бирга 
терининг нафас  олиш   ва  парчаланиш   мах;сулотларини  ажратишдаги

123
90-расм.  Калтакесак терисининг буйига кесими:  1—эпидермис,  2—чин  тери (кориум),
I  -шох к;ават,  4—Мальпиги к;авати,  5 —пигмент хужайралари,  6—тери суякланмалари.
роли  йуцолади. Терида безлар деярли йук;.  Калтакесакларнинг сонлари 
ички 
томонида сон тешиклари булиб, улардан бахррда ипсимон усим- 
I и  iap чикади. Тимсохлар,  илонлар ва тошбакаларнинг тумшуга ва кло- 
нкасида хидли секрет ишлаб чик.арувчи безлар бор. Бу секрет жинсларни 
Жалб 
килиш, яшаш жойларини белгилашда ишлатилади.
Тери танага зич ёпиш иб туради.  Ш ох кават туллаш йули билан ал- 
мпшиниб туради.
Скелети. 
Судралиб  юрувчиларнинг  умуртка  погонаси  беш  булиаддан: 
oVi iHH, кукрак, бел, думгаза ва дум булимларидан ташкил топган (91-расм).
Озикни тутишда ва йул топиб юришда бурилувчан буйиннинг хосил 
ПУлиши 
ва  бош  ^аракатининг  кучайиши  катта  ахамиятга  эга  булади. 
Ьошнинг харакатчанлигини биринчи  иккита буйин умурткалари —  ат- 
ЛЛС 
(atlas)  ва  эпистрофейлар  (epistropheus)  таъминлайди.  Атлас  суяк
VI  I ка  шаклига  эга  ва  каттик,  пай  билан  устки  хамда  пастки  тешикка 
Сулиниб туради.  Устки теш ик оркали  бош  ва орка миялар туташиб ту- 
1
*||ди. 
Пастки тешикнинг олдинги юзаси бош скелетининг энгса буртмаси 
Пинан  бирикиб  туради,  кейинги  томондан  пастки  тешикка  эпистро­
фе 
йнинг тиш симон  усимтаси  кириб туради.  Буларнинг хаммаси  бош- 
иинг  харакатчанлигини  таъминлайди.  Эмбрионал  ривожланиш  шуни 
И'рсатдики,  тишсимон  усимта аслида атласнинг танаси  булиб,  кейин 
•пнстрофейга кушилиб кетади.  Судралиб юрувчиларнинг умурткалари 
пшкли 
амфицел, процел ва опистоцел булиши мумкин.
Кукрак умурткаларига узун-узун  ковургалар  кушилади,  ковургалар- 
Iинп  к;орин  булими  узининг  тогай  учлари  билан  тушга  кушилади  ва 
шпиоталарга  хос  булган  кукрак  кафаси  (thorax)  ни  хосил  килади.  Бел 
s чурткдларида хам ковургалар бор, лекин буларнинг пастки учлари тушга 
етиб  бормайди.  Думгаза  булимида  иккита  умуртка  булиб,  булар  чанок 
кммарига бирикади. Дум умурткалари калтакесакларда аутогомия кобилия- 
I nm  >ia, яъни дум умургкаларининг хар бири уртасидан тогай парда билан 
мк к и 
кисмга ажралиб туради,  шу жойдан дум узилади.
Умургкаларнинг сони хар хил гурухларида турлича булади, яъни буйин 
умурткалари 7-10 та, кукрак-бел умурткалари  16-25 та, думгаза умурткала­
ри 
1
  га ва 15-40 та дум умурткалари булади.  Илонлар билан оёксиз калтаке-
I нкларнинг умуртка погонаси факат тана ва дум булимларига булинади.

124
91-расм. 
Калтакесакнинг скелети:  1—умров суяги,  2 —курак суяги,  3 —елка суяги,
4 —билак суяги,  5 —тирсак суяги,  6—билагузук суяги,  7—кафт  суяги,  8 —бармок 
фалангалари,  9~ковурга,  10—чанок суяги,  11—сон суяги,  12—катта болдир суяги,
13—кичик болдир суяги,  14—товонолди суяги,  15—товон суяги,  16—дум умурткалари.
Бош скелети туликсуякка айланган (92-расм). Унинг энгса  булими 
туртта  энгса  суякларидан:  ток;  асосий,  жуфт  ён  ва  ток;  устки  энгса 
суякларидан таш кил  топган.  Бу суяклар энгса теш игини  ураб туради. 
Энгса теш игининг пастки киррасида ягона энгса буртмаси бор. Асосий 
понасимон суяк асосий энгса суякнинг олдида жойлашади ва мия кути 
синингтагини хосил килади. Асосий понасимон суякнинг олдига унча 
катта булмаган парасфеноид тегиб туради  ва унинг олдида жуфт димо

суяклари жойлашади, буларнинг ён томонларида хоаналар туради. Эши­
тиш булимларида учта кулок; суяклари  (кулоколди,  кулок;орти  ва устки 
кулок)  бор.  Хидлов булимида суяклар й у к
М ия  кутисининг 
копкори
 жуфт  бурун,  пешонаолди  (praefrontale), 
п е ш о н а ,  п е ш о н а о р т и   ( p o s tf ro n ta le ),  т е п а   ва  т о к   т е п а о р а л и к  
(interparietale)  суяклари  билан  копланган.  Тепаоралик  суягида  тепа 
органи учун теш ик бор.  М ия кутисининг четлари  жуфт жагаро,  устки 
жаг, кузусти (supraorbitale), чакка (jugale), квадрат-ёнок (quadrato-jugalc) 
ватангача (squamosum) суяклари билан копланган. Лекин квадрат-ёнок 
суяги  калтакесакларда йуколиб кетади.  Мия кутисининг таги жуфттап- 
глай  ва канотсимон суяклардан таш кил топган.  Буларнинг кейинги ён 
томонларида биттадан квадрат (quadratum) суяги жойлашади. СудралиО 
юрувчиларга хос булган  кундаланг суяк  (transversis)  канотсимон суяк 
ни устки жаг суяги билан  кушиб туради.  Калтакесакларда устунсимои 
ёки устки  канотсимон  (epypterygoideum) суяги булиб,  канотсимон су 
якни тепа суяги билан  кушиб туради.
Тош бакаларда  ва  айникса,  ти м со\дарда  ж агоралик,  устки  жш 
суякларининг  танглай  усимталари 
ва 
танглай  суяклари  кушилиГ» 
иккиламчи  танглай  хосил  килади.  Шу  сабабли  хоаналари  оркам  
Х икилдок то м о н д а 
ж ойлаш ган,  бу уларнинг сувдан бурнини 
чикариО 
нафас олишига имкон беради.

я
VJ  раем.  Калтакесакнинг  бош  скелети.  А—устки  томондан  куриниши;  Б —пастки 
HHiuiwihiH  куриниши;  В—ён  томондан  куриниши:  1—энгса  тешиги,  2 —ён  энгса  суяги,
•  I! nih и  энгса  суяги,  4 —асосий  энгса  суяги,  5 —энгса  буртмаси,  6—асосий  понасимон 
№•*,  /   димог  суяги,  8—хоана,  9—парасфеноид,  10—тепа  суяги,  11—тепаоралик,  суяги 
*ч  mi iiii  органи  тешиги,  12—пешона  суяги,  13—бурун  суяги,  14—жаюралиц  суяги,  15— 
|Ни»м  жиг  суяги,  16—пешонаолди  суяги,  17—ёш  суяги,  18—кузусти  суяги,  19—кузорти 
• ими,  -0   тангача  суяги,  21—чаккаусти  суяги,  22—ёнок;  суяги,  23—бурун  тешиклари, 
f4   kmirfpam  суяги,  25—танглай  суяги,  26—канотсимон  суяк,  27-устунсимон  суяк, 
«‘.V  мМ аланг  суяк,  29—к,ушилиш  суяги,  30—тиш  суяги,  31—бурчак  суяги,  32— 
бурчакусти  суяги,  33—тож  суяги.

126
Пастки  жаг  кушилиш,  тиш симон,  бурчак,  бурчакусти  (suproan- 
gulare)  ва тож  (согопаге)  суякларидан таш кил топган.
Гиомандибуляре суяги амфибиялардагидек узанги суягига айланади 
ва  урта  кулок  бу шли гида  жойлашади;  гиоид  суяги  эса  жабра  ёйлари 
билан  кушилиб, тилости аппаратига айланади.
Чайнаш   мускулларининг эволюцияси  бош  скелетнинг усти  ва ён 
томонидаги суякларнинг кайта курилиши билан боради.  Бу эволюция 
судралиб  юрувчиларнинг ^ар  хил  гурухларида турлича  йул  билан  бо­
ради. Анапсида гурухини хосил  килган  котилозаврлар ва тошбакалар- 
да  бирламчи  яхлит  (стегал)  бош  скелетнинг  цопкоги  сакланган.
Бундай  бош  скелетда факат  кейинги  уйик хосил  булган,  бу  уймага 
чайнаш мускули жойлашган. Диапсидалар гурухида (гаттерия, тимсох­
лар,  динозаврлар)  иккита  чакка  чукурчаси  хосил  булади  (93-расм)  ва 
булар иккита чакка ёйлари билан чегараланиб туради, устки чакка ёйи 
пешонаорти  (postfrontale)  тангача суякларидан,  пастки  чакка  ёйи  чак­
ка-квадрат суякларидан  иборат.  Калтакесакларда бош  скелет диапсида 
типининг  пастки  чакка  ёйи,  кушларда  эса  устки  чакка  ёйи  йуколиб 
кетади, илонларда иккала чакка ёйлари хам йук. Синапсидалар гурухида 
(дарранда  калтакесак,  сутэмизувчилар)  битта  ён  чукурча хосил  булади 
ва  бу ёйни  устки  ва  пастки  ёй  элементларидан  хосил  булган  мураккаб 
ёй:  ёнок-квадрат,  ёнок,  тангача  суяклари  чегаралаб  туради.
Елка камаридаги коракоид суяги курак суяги билан  кушилган жой- 
да  бугин  чукурчаси  хосил  булади,  бу чукурчага елка  суягининг боши 
кириб  туради  (94-расм).  Курак  суягининг  устида  куракусти  тогайи 
булади,  коракоиднинг  олдида  эса  тогай  холидаги  прокоракоид  бор. 
Коракоид  ва  прокоракоидлар  хар  иккала  томондан  то к   туш  суяги 
(sternum)  билан  кушилади;  кукрак  к;афаси  оркали  олдинги  оёк кама­
ри  Ук  скелетга  бирикади.  Тушга  пастки  томондан  копловчи  тушусти
А
в
93-расм.  Судралиб юрувчилар бош  скелетинингредукцияси  (схемаси): А —анапсида 
типидаги бош скелет;  Б—диапсида типидаги  бош скелет,  В—синапсида типидаги  бош 
скелет:  1—устки  чакка  чукурчаси,  2—пастки  чакка  чукурчаси,  3 —ягона  чакка  чукурчаси, 
4—куз суяги,  5 —тангача суяк,  6—ёнок суяги,  7—квадрат-ёнок суяги.

127
94-расм.  Калтакесакнинг  елка  камари 
ва  олдинги  оёк,  скелети:  1—умров  суяги,
2 —куракусти тогайи,  3 —курак суяги,
4—коракоид суяги,  5 —цовурга,  6—туш 
суяги,  7~прокоракоид тогайи,  8—туш- 
усти суяги,  9—елка суяги,  10—тирсак 
суяги,  11—билак суяги,  12—билагузук суяги,
13—кафт суяги,  14-бармок, фалангалари.
(rpisternum) суяги  кушилиб кетади. Жуфт умров суяклари  курак суяги- 
мимг дистал  кисми ва узининг учлари билан  кушилади.
Чанок  камари  иккита  исмсиз  суяклардан  (os  innominata)  ташкил 
шмган,  буларнинг хар бири  ёнбош,  куймуч  ва  ков суяклари  кушили- 
ишдан хосил  булади.  Бу суякларнинг  кушилган жойида  куймуч  коса-
< и  \осил  булади.  Куймич  косасига  сон  суягининг  устки  боши  кириб 
гур.лди,  ёнбош  суяклари думгаза умурткаларининг к^ндаланг усимта- 
>
1
ири  билан  кушилади.  Хозирги замон судралиб юрувчиларининг хам- 
м.
1
сининг чаноги  ёпик булади  (95-расм).
Эркин 
оёклар  скелети,  умуман,  т и п и к   беш  барм окли  оёкка 
V s
шаб  тузилган,  лекин  бурими  болдир  билан  оёк  кафти  уртасида 
Пулмасдан, 
икки  катор  товонолди  суяклари  орасида  булади  ва  ин- 
|«-ргарзал 
(товон  оралиги)  бугим  хосил  килади.  Олдинги  оёкларда 
и  и  икки 
катор  кул  кафтолди  суяклари  орасида  интеркарпал  (кафт 
i > I > ; u i h f h )  
бугимини  хосил  килади.
Мускул системаси амфибияларникига  Караганда хийла кучли тако- 
миллашган 
булиб,  сегментли  мускуллари  бутунлай  мустакил  мускул- 
ирга 
ажрг(либ  кетган.  Булардан  таш кари,  амниоталарга  хос  булган 
Кпмургалараро мускуллари юзага келади, бу мускуллар нафас олиш ак- 
| ила 
мухим рол уйнайди.  Яна буларда териости мускуллари булади.
95-расм.  Калтакесакнинг чанок камари: 
1—Куймуч косаси,  2 —ёнбош суяги,  3~ков 
суяги,  4—куймуч суяги,  5—пай.

----  
128
 
-------------------------------------------------
Нерв системаси ва сезув органлари. 
Сул
ралиб  юрувчиларнинг бош  мияси  амфи­
бияларнинг бош миясидан бир камча ху- 
сусияглари билан ажралиб туради (96-расм), 
Олдинги мия яримшарлари анча 
кучли 
та 
комиллашган, бу асосан яримшарлари и м г 
устидаги мия гумбази ва пас-тидаги тар| 
ил тана хисобидан юзага келади. Мия яри м • 
шарларининг гумбазида бирламчи мия гум­
бази ёки архипаллиум ва янги мия гумба­
зи ёки неопаллиум муртаги фарк килима - 
ди.  О раликм ия мия яримшарлари билам 
ёпилиб туради. Унинг устида эпифиз бези 
(ички секреция бези) ва тепа органи жой­
лашади. Тепа органининг олдинги булими 
куз гавхарини эслатса, унинг бокалсимон 
кейинги кисми пигмент ва сезувчи хужай- 
ралардан тузилган. Оралик миянинг таги­
да  жойлашган  гипофиз  ташки  мухитдан 
остки  томондан,  В~ён  томондан 
ахборотларни 
К^бул КЩИб ОЛади. 
Урта 
МИЯ 
ку-риниши.  1—олдинги  мия  ярим-  к ^ и щ  
^ а б у л   ^ и л и ш   в а  ИШ- 
шарлари,  2-т арт л  тана,  3 —урта 
__ 


лаш маркази булиб колади. Рептилиялар- 
нинг миячаси амфибияларнинг миячасига 
нисбатан анча катта,  чунки рептилиялар 
нинг харакат и хилма-хил ва мураккабдир, 
Узунчок мия вертикал текисликда кескии 
букилади, бу хол барча амниоталарга хосдир.  Бош миядан  11  жуфт бош 
мия  нервлари  чикади,  чунки  X  жуфт  нервдан  XI  жуфт  кушимча  нерв 
ажралмаган булади.
Орка мияда ок, ва кулранг моддалар бир-биридан ажралиб тургами 
аник куриниб туради. Орка миядан орк^а мия нервлари чикади ва типик 
елка хамда чанок; чигалларини хосил  килади.
К у р и т  органи  хаво  мухитида  ишлашга мослашган.  Кузлари  устки, 
пастки ко во кл ар ва пирпирок (юмгмч)  парда билан химояланган.  Кузида 
Yüklə 10,35 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   25




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin