Ж л. Лаханов умурткдлилар


§НМ  Осиёда,  Ш имолий  Хитойда,  Мугулистон,  Бойкул  (Байкал)  орти



Yüklə 10,35 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/25
tarix21.11.2019
ölçüsü10,35 Mb.
#29648
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   25
Умуртқалилар зоологияси

§НМ  Осиёда,  Ш имолий  Хитойда,  Мугулистон,  Бойкул  (Байкал)  орти, 
Шимолий  Крзогистон  ва Украинада таркалган.  Чул, дашт ва саванна- 
Айрдл  гала булиб яш айди.  Хар бир галасида битта эркаги,  2-3  у рю чн ­
ом  СУлади.  Булар,  асосан  Усимликлар  билан,  кисман  майда  кемирув- 
(jll'inp, судралиб юрувчилар ва хашаротлар билан хам озикланади. Уясини 
ИКаКлари  куради,  галадан  ургочиларининг  хар  бири  бу  умумий  уяга 
1  ')
 тадан тухум куяди.  Натижада битта уяда  15-20 та (Ш имолий Афри­
ки).  \атто  50-60  тагача  (Ш аркий  Африка)  тухум  булади.  Тухумларни 
исчлси  эркаги,  кундузи эса ургочилари навбатлашиб босади.  Инкуба­
ции 
даври 42  кун давом этади. Тухумнинг хар бирининг массаси  1,5 кг 
•нрофида булади. Тухумдан чиккан жужалари таргил пат билан коплан- 
litii  булади,  кузлари  очик ва уша кун и ёк уяларини ташлаб кетади,  6-8 
иНдан  кейин  вояга  етган  индивидларига  тенглашади.  Х аётининг  3-5 
Им  шда балогатга етади.  ГУшти, тухуми истеъмол килинади, окрангда- 
I и  канот ва дум патлари безак учун ишлатилади.
Америка  туяцушлари  туркуми
  —  
Rheiformes
Булар африка туякушларига нисбатан  майдарок,  буйи  150 см,  мас-
• пси  30 кг атрофида булади, оёкларидаги бармокдари учта.  Ранги кунгир 
Тусда  булади.  Эркаклари  2-6  та  ургочиси  билан  гала  булиб  яшайди, 
*ркаги  уя  куради,  ургочилари  умумий  уяга  куйган  тухумларини  (30 
лппагача)  6  хафта  давомида  эркаклари  озикланмасдан  босади,  тухум- 
ман очиб чиккан жужаларини бошлаб юради. Жужалари 5-6 ойлик дав­
рида  вояга етган  индивидларига етишади,  2-3  йилда жинсий  етилади.
Буларнинг  иккита  тури  Ж анубий  Американинг  дашт  жойларида 
мркалган.  Одатдаги  нанду  (Rea  ameicona)  жойларда  бокилиб  купай- 
гирилади.  Булар  хам  асосан  Усимликлар  билан  озикланади,  кисман 
\п(
1
вонларни  хам  истеъмол  килади.
Австралия  туяцушлари  туркуми
  —  
Casuariformes
Булар  йирик  кушлар  булиб,  оёкдарида  учта  бармога  бор.  К^нотлари 
кучли редукцияланган, оёкдари бошкдтуякушларнингоёгага нисбатан калта.
Патларида куш имча пат дастаси бор. Австралия зоогеографик ви- 
юлтида таркалган. Буларнинг чаноги очик булади. Австралиянинг чулла- 
рида  эму  (D rom icius)  таркалган  булиб,  ранги  кулранг  тусда  булади, 
млссцси 40-50 кг га боради.  Янги  Гвинея урмонларида ва Австралия­
нинг  ш им оли-ш аркий  кисмида  казуарларнинг  (Casuarius)  учта тури

152
таркалган.  Казуарнинг ранги кора, бошида шох усимтаси бор.  Боши  ш 
буйни  патсиз,  териси  кук  ёки  кизил  рангли  булади.  Наели  уч\и 
гамхурлик эркаги зиммасида булади.  Усимлик ва майда хайвонлар (ш 
лан озикланади.  Гушти ва тухуми истеъмол килинади.
Кивилар  ёки  цанотсизлар  туркуми  — Apterygiformes
Кукрактожсиз куш ларнинг энг кичиги булиб,  массаси 2-3  кг кома 
ди.  Канотсизлар  (Apteryx)  уруги  ва  учта  тури  бор.  Янги  Зеландииди 
таркалган.  Канот скелети  ва елка камари  кучли редукцияланган. Тум- 
шуги  ингичка  ва узун  булиб,  таш ки  бурун теш иклари  устки тумшук­
нинг 
учила
 жойлашади  (бу  кушлар  синфи  ичида ягона хол).  О зик то 
пишда  ^идлов  органи  асосий  ролни  уйнайди.  Кузлари  нисбатан  ки­
чик.  Канотсизлар бошка кукрактожсиз кушлардан фаркди уларок, шом 
ва тунда хаёт кечиради. Хашаротлар билан озикланади. Ургочиси,  одатда 
битта,  баъзан  иккита  нисбатан  йирик  тухум куяди, хар бир тухуми 
нинг  массаси  450  г гача  боради  ва  ургочиси  гавда  огирлигининг  20% 
гачасини  таш кил  килади.  Тухумини,  асосан  эркаги  6-7  хафта  босади 
ва  жужаларини  бошлаб  юради.  Х озир  киви  Янги  Зеландиянинг  мил 
лий  эмблемаси  булиб,  \и м ояга  олинган.
Пингвинлар  ёки  сузувчилар  катта туркуми  —  Impennes
Бу катта туркумга факат битта пингвинсимонлар (Sphenisciformes) 
туркуми  киради.  П ингвинсим онларнинг  16  та  тури  бор  ва  жанубий 
яримш арда:  купчилик турлари Антарктида ва унга яки н  булган  орол 
киргокларида  таркалган.  Ш имолда Австралия,  А ф рика  ва  Ж анубий 
А м ериканинг жанубий  киргокларигача етиб боради.  Учиш  кобилия- 
тини  бутунлай  йукотган.  Сувда жуда  яхши  сузади  ва  ш унгийди.  О л­
динги  оёкдари  куракка  айланган,  бу  уларнинг  сувда  олдинга  караб 
харакатини таъминлайди  (1 12-расм).  Калтагина кейинги оёкдари фа- 
Кат 
рул  вазиф асини  бажаради,  олдинга  каратилган  учта  бармоги- 
нинг  орасида  сузгич  пардаси  бор.  Ерда  гавдасини  вертикал  холатда 
ти к тутади  ва юради.  К,анот суяклари япалокдаш ган,  унинг бугимла- 
ри эса кам харакатчан.  Елка камари  кучли ва т^ш  суягининг олдинги 
юзасида  яхши  ривож ланган  кукрак  тож  суяги  бор.  Ч унки  олдинги 
оёкдарининг сувда сузиш  ва шунгишини тож суягига бириккан кукрак 
мускуллари  харакатга  келтиради.  Калта  ва сербар  цевкаси теш иклар 
билан  булинган учта товон  суякларидан таш кил топган. 
Ёрник  илик 
билан  т^лган  нопневм атик,  o fh p   суяклари  ва  узига  хос  патлари  б и ­
лан  бош ка  кушлардан  ф ар к  килади.  Уларнинг  патлари  сербар,  ясси 
пат  танасидан  таш кил  топган  патчалардан  иборат,  пати  гавдасини 
зич  ва  бир текис  коплаб туради,  туллаш  пайтида  патнинг узи  тушиб

153
Цимподан,  балки уни туда усиб етилган янги патлар суриб туширади.
I ум  I.ни  жуда тез  (2-3  хафта)  утади.
Пингвинлар  денгизларда  яшаб,  балик,  моллюска,  кискичбакаси- 
Момнпр  билан  озикланади.  Колония  булиб  уя  килади,  жуфтлари  бир 
И*"|п  (I ил гача  сакданади.  Уясида  1-2  та тухум  булади  ва тухумларини 
конаклари,  тош  ости,  коя  ёрикдарига  ёки  очик 
е Р г а   КУЯДИ. 
Инку- 
(ViiiiiH  жараёнида иккала жинси кам катнаш ади, лекин  1-4 хафта  ичи- 
йи  + нислари  бир-бирини  алмаштиради.  Тухумдан  чиккан  жужалари 
tyniini ва калта пар билан копланган, кузлари очик- Жужаларини 3-6 ой 
Дмипмида бокади.  Пингвинларнинг кичик турлари массаси  1,5-3  кгкел- 
« и,  >иг катталариники — император пингвинининг(Ар1егоёу1е5 forstara) 
Мйссаси 40  кг гача, буйининг баландлиги  120 см гача боради.  Пингвин- 
Лнрнинг саноат учун ахамияти  йук.
Кукрактожлилар  катта туркуми  —  Carinatae
Бу  куш ларнинг  деярли  хамма  турлари  учади,  айримлари  икки- 
/
1
нмчи  марта  учиш  кобилиятини  йукотган.  Туш  суягида  кукрак  тож 
суши,  териларида  аптерияси  ва  иккинчи  тартибли  толаларида  ил- 
М
1
)к,чалар бор.  Контур патларида елпигичлари бор.  Найсимон суякла- 
римииг  ичи  буш  ва  бу  буш лик Каво  билан  тулдирилган.
Кукрактожли  кушларга 8500 тур  киради  ва  35 та туркумга булина- 
|и  Куй ид а шулардан  энг мухимларига тухталиб угамиз.
Гагарасимонлар  туркуми  —  Gaviformes.
  Бу  туркумга  яхши  сузувчи 
mi  шунгувчи,  аммо  яхши  уча  олмайдиган  ва  яхши  юра  олмайдиган 
пш ик  сув  кушлари  киради.  Оёклари  гавдасининг  кейинги  томонида 
♦.шЫашганлиги туфайли курукликда гавдаси деярли кия хрлатда булади. 
V'na  бармоги  яхлит  сузгич  парда  билан  кУшилган,  гавдаси  узунчок- 
клйроксимон,  патлари  жуда зич,  тумшуги  узун,  тугри  ва уткир.  Гага- 
рисимонларнинг  5  та  тури  булиб,  ш имолий  яримш арларнинг  шимо- 
■шй  ва Урта кенглигидаги сув хавзаларида таркалган.  Баликлар ва сув- 
шии  умурткасиз  хайвонларни  25  м  чукурликда  шунгиб  тутиб  ейди.
<  у» буйига курган уяларига 2 та тухум куяди  ва иккала жинси навбат- 
'ииииб,  28  кун  давомида  босади.  Тухумдан  чиккан  жужалари  сузиш 
КоОилиятига эга. Т ипик вакили  коратомок гагара (Gavia arctica)flHp.
Кунтрсимонлар  туркуми
  — 
Podicipediformes.
  Бу  кушларнинг  хар 
цайси  бармоги  терисимон  алохида  сузгич  парда  билан  уралган  були- 
111
и  билан  гагаралардан ф ар к килади.  Патлари жуда зич булади.  Булар 
\им ерда юра олмайди.  Булар камишдан сузувчи уя куради.  Уясида 4-6 
i.i  тухуми  булади.  Тухумларини  иккала  ш ериклари  —  эркаги  ва 
ypFO - 
чиси  босади.  Тухумдан  чиккан жужалари  йулли  пар билан  копланган 
ьучади  ва  уз  тарбиячилари  билан  сузади.  Кунгирсимонларнинг  20  та 
I ури  О^либ,  шулардан  5  тури  МДХ, да  учрайди.  Булар  Ер  юзида  кенг 
I пркалган. Типик вакили катта кунгир ёки чомга (Podicept cristatus^np.

154
Буронцушлар  — Procellariformes ёки найбурунлилар туркуми
 — 
Tubimm  \
  j 
Найбурунлиларга 80 тур атрофидаги океан кушлари  киради. Уларинщ
Канотлари  узун  ва  уткир,  оёкдари  калта,  сузгич  парда  олдинги  ......
бармокдарини бирлаштириб туради.  Бу кушларнинг тум шуги д а т  бурчи 
тешиклари калта найчалар учига урнашади.  Узун тумшугининг учи  и  i- 
мокди.  Бу  кушлар \аёти н и н г куп  вакгини денгиз  ва океанларда  утки! 
зиб,  купайиш даврида киргоккат^планади. Типик вакиллари  — буром* 
кушлар (Puffinus) билан албатрослар (DiomedaX®np. Жанубий 
яримшир» 
да яшайдиган расмий албатроснинг (Diomeda exulans) буйи  1  м, ёзил
1
 ам 
К ан о ти н и н г  у зунлиги  3,5  м  ке л а д и .  Узок;  Ш а р ад а   качурка л ар 
(Oceanodroma)  таркалган.  Булар денгиз  киргокдарида колония  кил ив 
уя куради. Уясида факат битга тухум булади.  Бу кушлар кун буйи завода 
динамик парвоздан фойдаланиб учиб юради,  яъни  *аво  пульсацияси- 
дан фойдаланади.
Пеликансимонлар  туркуми
  — 
Pelecaniformes.
  Бу туркумга  50  та тур 
сувда  яш овчи  кушлар  киради.  Бу  куш ларнинг  туртта  бармоги  \ам 
умумий  сузгич  парда билан  копланган.  П астки тумш угининг остида 
\ар   хил даражада ривож ланган тери  халтачаси  бор.  Сувда яхши  суза 
ди  ва  шунгийди.  К олония  булиб  уя  куради.  Уяларида  1-6  та  тухум 
булади.  Тухумларни  ш ериклари  билан  навбатлаш иб  босади.  Тухум 
дан чиккан  жужалари ялангоч  ва  кузлари  ё п и к  булади.  Жужалари  6 
15  ^афта  давомида  уяда  булади.
М ДХнинг жанубида  пеликанларнинг  икки тури  уя  килади:  бинаф 
ша сакркуш  (Pelecanus onocrotatus)  ва жингалак сак;окуш  (P.crispus).  Бу 
ларнинг массаси  9-14  кг  келади,  сувда  яхши  сузади,  лекин  шунгий  ол- 
майди. Коравойлар билан сацокушлар сувда яшайди. Булар уртасида сим- 
биоэлик намоён булади. Коравойлар билан сакокушлар бирлашиб, бал и к, 
овлайди:  улар  ярим  дойра  булиб  тизилиб,  коравойлар  сув  тагидан,  са- 
Кокушлар сув юзасидан киргокка караб сузади, шунда сакокушлар канот- 
ларини  каттик-каттик,  к,ок;ади,  коравойлар  эса  шунгиб  баликдарни 
киргокка ^айдайди  ва иккаласи  саёз жойда баликдарни тутади.
Лайлаксимонлар  туркуми
  — 
Ciconiformes.
  Бу  кушларнинг  улчами  \ар 
хил (массаси  100  г дан 6 кг гача), тумшуги,  буйни  ва оёклари узун булиб, 
сув киргокдари ва боткокдикларда яшайди.  120 га якин турлари бор.  Пат- 
лари сийрак. Секин учади, учганда оёкдари думидан кейинга чикиб тура­
ди.  Ер  шарининг деярли  ^амма  кисмида  таркалган.  ХдР  хил  хайвонлар 
(баликдар, бакдлар, илон ва бошкддар) билан озикданади. Колония булиб 
уя килади.  Уяларини  камишларга, дарахт  шохларига куради,  2-8 та тухум 
куяди.  Жужалари ялангоч,  кузи ярим  юмук булиб очилади.
Л айлаксим онлар 4 та оилага булинади.  Кутонлар ёки  каркаралар 
(Ardeidae)  оидасига  60  га  яки н   тур  киради,  буларнинг  тумшукдари 
конуссимон,  кирралари  уткир,  буйни  х;аракатчан  ва  узун,  кейинги 
бармоги  олдинги  бармокдари  билан деярли  бир  хил  узунликда.  Ти-

—— ---------------------- —------- 
--------------------------------------------
ИМ* 
иллари  кук кутон (A rd e a  cinerea),  ок, кутон  (Egretta alba), катта 
m
O
vkh
  (B otaurusstelleris^apflH p.
Лийлаклар  (Ciconidae)  а н ч а   йи р и к  булиб,  массаси  4-6  кг  келади. 
рНКп  жуфтлик булиб, д а р а х т л а р д а  уя  куради.  Узбекистонда ва  МДХ- 
I )  I /  гурдан  икки тури уя к у р а д и :  о к л а й л а к  (Ciconia ciconia)  ва кора 
МИмпк  (Ciconia  nigra).  Б у л а р н и н г   иккаласи  *ам  «Узбекистоннинг 
д о ш и   кигоби»га  к и р и т и л ган .
Ибислар 
(Threskiornithidae)HHHr 
тумшуги  узун,  ингичка  ва  пастга 
Иуинпган  (ибис)  ёки  ясси,  я л п о к   тумш угининг  учи  кош икка  ухшаб 
|§МП
1
Йган (кршикбурун) бул ад и .  ЗОтурдан  М ДХнинг жанубида 4 тури 
|цмПди.  Булардан  к а р а в а й к а  
(Plegadis  falcinellus) 
ва  кошикбурун 
(Pltilnlca 
leucorodia) 
кенг таркд лган .
Ф ламинго  (P h o e n ic o p te rid a e ^ a p   узунбуйинли  ва узуноёкди  куш- 
B i p   булиб,  катта  тумш уги  пастга  кайрилган.  Тумшук  к;ирраларида 
НЮХ  пластинкалар  бор.  Б ар м о кл ар и д а  сузгич  пардаси  булади.  Коло­
нии  \осил  кдлиб уя  куради.  У ялари  устунсимон,  буйи  50 см  га етади. 
Ж Ужал ар и  парли,  кузлари  очик;  \о л д а   тухумдан  чикади.
Лайлаклар, ок кутон ва фламинголарга ов килиш кдгьий мам этилган.
Гозсимонлар  туркуми
  — 
Anseriformes.
  Бозсимонлар  туркумига 
f o 3 
ннр,  оккушлар  ва  турли-тум ан  Урдаклар  кириб,  турларининг  сони 
|М)  га  етади.  Бу  куш ларнинг массаси  200  г дан  10  кг  гача  боради.
Буларнинг  тумш уклари  ялпок,  ю м ш ок  шох  парда  билан  коплан- 
»ни  б^либ,  учида  катти к  «тирнок;ча»си  булади,  кирраларида  эса  шох 
м  тстинкалар  ёки тиш чалар  бор.  Эркакларида  копулятив орган була- 
/Ш.  Оёклари  калта ва олдинги  бармокдари  сузгич  парда билан туташ- 
Iпн.  Патлари зич жойлаш ган.  Кркуъ патларинингтуллаш и  бир вактда 
Viiuin,  шунинг учун  2-5  *афтага  булар  учиш  кобилиятини  йукотади.
Розсимонларнинг  ов  учун  катта  ах.амияти  бор,  чунки  буларнинг 
купчилиги  ов  паррандаларидир,  овлаш  учун  гозлар,  урдаклар  ва гага- 
i.tp  катта а^амиятга  эга.
^  МДХда  гозларнинг  12  та  тури  бор,  булар  асосан  шимолда,  тун- 
драда уя куради.  Бирмунча жануброкда яшайдиган 
кук F
03
 
(Anser anser) 
кизилтумшукди  рус  хонаки  гозининг  аждоди  булса,  «хитой»  (к°Ра- 
|ум ш укли)  хонаки  гозининг  аж доди  м арказий  осиё  курукбурун 
(( .'ygnopsis  cygnoides)  гозидир.  МДХда  урдакларнинг  *ар  хил  турла- 
ри,  шу  жумладан,  ёввойи  урдак  (Anas  platyrhynchos),  олаканот  сук- 
сур  (Anas  penelope),  суксур  (Anas  acuta)  кенг  таркалган.
Бу туркумга Ж анубий  Америкада тар калган  паламедиялар \ам  ки- 
1
>лди.  Уларнинг тумшуги  кайрилган,  бармокдари  орасида сузгич  пар- 
дилари  йук-  Яна  канотининг  кайрилган  ерида  иккита  пихи  булади, 
Конургаларида  илмоксимон  Усимтаси  булмайди.
Розсимонларнинг  \амма турлари  ов  объекти  ,\исобланади.
155

156
Лочинсимонлар туркуми — Falconiformes.
 Лочинсимонлар  270 га якин 
турларни  уз  ичига  олади,  массаси  60  г  дан  12  кг  гача  етади  ва  Ер 
юзининг деярли \ам м а ландшафтларида таркалган. Тумшукдари калта 
ва кучли, устки тумшугининг учи пастга кайрилиб, илм ок^осил кила­
ди.  Устки  тумш укнинг  асосида  очик  ранг-даги  ялангоч  тери  — 
вое 
ковицаси
 бор,  бунга таш ки бурун теш иклари  очилади.  Кучли бармок,- 
лари чангап тирнок билан тугайди.  Кизилунгачида жигилдони бор. Одат- 
да,  ургочилари  эркакларига нисбатан  катта булади.  Хайвонлар билан 
озикданади.  Купчилик турларида жуфти умр-бод сакданади. Якка жуфт 
булиб  уя  куради,  катталари  1-3  та,  майдалари  4-7  та  тухум  куяди. 
Тухумни  босиш  ва жужалари ни  бокишда  иккала  шерикпари  хдм  кат- 
нашади.  Тухумдан  чиккан жужалари  пар билан  копланган  ва кузлари 
очик булади. Жужалари  кичикларида  1,5-2 ой,  катталарида 3-4 ойдан 
кейин  уяларини  ташлаб  кетади.
Л очинсимонлар  туркуми  иккита  кенжа  туркумга:  америка  таска- 
ралари  (Cathartae)  ва  лочинлар  (Falcones)ra  булинади.
А мерика  таскараларининг  6  та  тури  булиб,  ф акат  Америкада 
таркалган.  Б уларнинг бурун  теш иклари  орасида t^ c h f h   йук-  Улим- 
тиклар  билан  озикланади.  А мерика таскаралари н и н г ти п и к   вакили 
-   калиф орния 
к о н д о р и   ( G y m n o g y p s   c o lif o rn ia n u s ) H H H r 
массаси  12 
кг,  канотининг 
ё з г а н д а г и  
узунлиги  3  м  га  етади.
Лочинлар кенжа туркумига Африкада таркалган мирзокуш (Sagittarius 
serpentarius)  киради,  бу илонлар билан озикланади,  оёкдари  узун булади.
МДХда учрайдиган  50 тур лочинсимонлар  иккита оилага мансуб: 
Карчигайлар  (Accipitridae)  ва лочинлар  (Falconidae).
М Д Х нинг  ж анубий 
t o f
 
эдцудларида  яш айдиган  кора  таскара 
(Aegypius  m onachus),  цевкалари  пат  билан  коп лан ган   бургутлар 
(Aquila), сорлар (Buteo), узунканотли ва айридумли калхатлар (Milvus), 
калтаканотли  ва  узундумли  карчигай  (A ccipiter  gentiles),  киргий 
(Accipiter  nisus),  каноти  ва думи узун  буктаргилар (Circus),  тумшуги 
нинг  учи  ёнида  тишчалари  булган  лочинлар  (Falco)  бу  кенжа  тур 
кумнинг типик  вакилларидир.
Товуцсимонлар  туркуми  —  Galliformes.
  Бу  кушлар  гавдасининг  пи- 
шикдиги,  тирнокдарининг тумтокдиги,  канотининг  калта  ва  юмалок*- 
лиги,  жигилдони  булиши,  мускулли  ошкозонининг  кучли  ривожлан- 
ганлиги билан характерланади. Асосан, ерда утрок \олда яшайди  ва  Ер 
юзида  кенг  таркалган.  250  атрофида  турлари  бор,  МДХда  20  та  тури 
яшайди.  Усимликларнинг  вегетатив  кисми,  меваси, 
ypyFH 
ва  \а р   хил 
умурткасиз  хайвонлар  билан  озикданади.
Австралия  ва  Тинч  океанининг  баъзи  оролларида  чуптовукдар 
(M egapodidae)  яш айди.  Булар  учун  шу  нарса  ки зи кки ,  эркаклари 
Кушилишдан  олдин  ердан  чукур  казийди  ва  чукурни  усимлик  таш- 
ландикдари билан тулдиради, бунинг баландлиги  1  м га боради.  Кусш 
нури  таъсирида  усимлик  колдикдари  чирийди  ва  натижада  \apopai

157
ош ади. 
К ейин ургочилари уз тухумларини  куяди,  эркаклари  бу уя  — 
инкубатории  икки  ой  давомида тухумларни  босмасдан  курикдайди.
I учумдан  очиб  чиккан  жужалар  анча яхш и  ривожланган  булиб,  уша 
куИИёц мустакил  яшай  бошлайди.
Бу туркумнинг асосий  оилалари  цирговуллар  (Phasifnidae)  ва  курлар
< 1
11
гао
1
шЗае)дир.  К,ирговулларнинг  эркаги  оёгида  катта  пихи  булади  ва 
оокдари  патсиз.  Бу  оилага хонаки  курканинг аждоди  шимолий  америка 
нуркаси  (Meleagris gallopavo),  хонаки  цесарканинг аждоди  африка цесар­
ки т р и   (Numida  meleagris)  киради.  Банкив  товуги  (Gallus  hallus)  хонаки 
Товукдарнинг аждоди щсобланади. Кдоговуллар \ам шу оилага мансуб.
Курларнинг эркакларининг оёгида пихи булмайди,  цевкасининг яр- 
мигача пат билан крпланган. Бу оилага кур (Lyrurus tetrix),  каркур (Tetrao 
Urogallus),  ок, куропатка  (Lagopus  lagopus)  ва  бошк;а  турлар  киради.
Жанубий  Америкада  таркалган  гоацин  (Opisthocomus  hoazin)  ?^ам 
кжуксимонлар  туркумига  киради.
Товукримонларнинг хдмма турлари  ов объекта  \исобланади.  Баъ- 
жлари  саноат  овининг  асосини  таш кил  килади.  Буларга  рябчик,  ок, 
куропатка,  кур,  кук  куропатка,  каклик  ва  бошкдлар  киради.
Турнасимонлар  туркуми
  — 
Gruiformes.
  Улчами  (массаси  30  г дан  16 
м  гача),  ташк;и  к;иёфаси  ва  экологик  хусусиятлари  \а р   хил  булган 
I‘>0  га  яцин  турни  уз  ичига  олади.  Оёги,  буйни,  тумшуги  узун,  думи 
килта  б^либ,  югуриб  юрувчи  кушлардир.  Буларнинг  систематикаси 
ннча мураккаб.  МДХ, да 23 тури  бор.
Учбармокдар  (Turnicidae)  оиласига  массаси  30-100  г  келадиган 
Гк-данага ухшаш кушлар киради.  П риморье улкасининг курик,ерлари- 
/ш 
доели
 
учбармок,  (Ternix tanke)  яш айди.
Хакик^ий  турналар  (Tum idae)  оиласига  14  та  тур  киради.  Булар- 
/|
1
Н
1
  энг  куп  таркдлгани  кук турна  (G rus grus)  булиб,  унинг б^йи  120 
СМ 
га,  массаси  6  кг  га  етади  (112а-расм).  Уясини  боткокдикларга, 
днрё  ва  кул  буйларига  куради.  У симлик  илдизлари  ва турли  *айвон- 
м |)  билан  озикданади.  Даш т  жойларда  гузал  турна  (Grus  virgo)  уч- 
риПди,  у кичик булиб,  массаси  2,5  кг.  С ибирнинг шимолида  ок, тур­
ни  ёки  стерх  (Grus  leucogiranus)  яшайди.
Сувмошаксимонлар туркуми  — Ralliformes.
  Бу туркумга кирувчи куш- 
Лир  У рта  катталикда  булади  ва  одатда  ёмон  учади,  лекин  калин  бута- 
инр орасида  бемалол урмалаб  ва  югуриб  юра олади.  Купчилиги тунда 
ЧИ‘М кечиради. Типик вакиллари: тартар (Сгех сгех),  погониш  (Porzona 
рог/она),  гозкднжир (Galliula chloropus),  кдшкдлдок  (Fulica а1га)лардир.
'Гувалоцсимоилар  туркуми
  — 
Otidifonnes.
  Булар  катга  кушлар  булиб, 
Миссяси  1-16  кг  келади, ташк;и  киёфаси товукдарга ухшаб  кетади.  Чул  ва 
ыштларда яшайди.  Буйни ва оёкдари узун, оёгида учта бармоги бор, тум- 
iiiyi it килта, дум  бези  йук  Типик  вакиллари:  дудак ёки  одатдаги  ту валок, 
( ( )1
 is tarda),бизгалдок  (Otistetrax), йургатувалокёкижек (Otisundulata)flHp.

158
112 а-расм.  Кушлар:  1—турна жужаси  билан,  2 —цашк;алдок;,  3 —тувалок;,  4 —кумушранг 
балик,чи,  5 —денгиз тутиси,  б—чуниулдоц,  7—говкаптар,  8 —сув булдурут (саджа), 
9 -к а к к у,  10—кулрангтути,  11—шути нинг бош скелеты,  12—кук карга,  13—куктаргок,,
14—тиллакуркунак,  15—жарк,алдиргоч,  16-колибри,  17-тентащ уш ,  18-каркидон 
1
(уш, 
19—цайин япалощуш,  20—укки,  2 1 —япалок;к;уш боласи,  22—катта ола цизилиштон,
2 3 —териси олинган к,изилиштоннинг боши,  24~к,изилиштоннинг бармоклари,
25—тукан,  26—тоштовук,,  27—лирак;уш,  28—катта жаннат к,уши,  29—олак,арга, 
30—соч,  31—k,uuuiok,  к,алдиргочи,  3 2 —ола пашшатутар,  З З —мойцут,  3 4 —олашацшац, 
3 5 —булбул,  Зб-сувчумчуц,  3 7 —ceupucmeji,  38~царк,уноц,  39-ок; жиблажибон,
40—катта читтак,  41—уй  чумчуги,  42—тук,ай  чумчуги,  43—турьай.
Балчицчисимонлар туркуми —  Charadriformes.
  Бу туркумга кирувчи 
Кушлар  кичик  ва  урта  катталикда  булиб,  оёкдари  ва  тумшуги  узун, 
туси кулранг булади.  Боткрк^ик ва киррокдарда яшайди. Типик вакил- 
лари: турухтан (Phillomachus hugnax), лойхурак (Capella gallinago), катта 
балчикчи ёки чунгулдок; (Numerius arquatus)flnp. Урмон зонасида якан- 
товук  (Scolopax  rusticola)  куп  овланади.  Оддий  кизкуш   (Vanellus 
crictatus)  ва  бир  канча  рж анка  (C h arad riu s^ ap   х>ам  шу  туркумнинг 
вакиллари хисобланади.
Бу  туркумга  кирувчи  купчилик  балчикчилар  спорт  ови  объекта 
булиб хизмат килади.

159
Шалщчисимонлар туркуми — Lariformes.
  Гавдаси,  каноти узун сувда 
мшовчи  куш лар  булиб,  олдинги  бармокдари  сузгич  пардали.  Яхш и 
учпди  ва  сузади.  Баликчиларнинг ти п и к  вакиллари  дарё  б ал и к ч и си  
(I  arus  ridibundus),  кумуш  баликчи  (Larus  arg en tatu s^np.
Бу туркумга чигиргчилар ёки денгиз  цалдиргочлари  (Stemidae)  оиласи 
tytM киради. Дарё чигиртчиси (Sterna hirundf)  оиланинг тапик вакилидир.
Чистиксимонлар туркуми
  — 
Alciformes.
  Океан ва денгизларда яш ай - 
||и,  яхши  сузади  ва  шунгийди.  Оёкдарида  учта  бармоги  бор.  Б у   куш - 
лирнинг 
^аммаси  (20  та  тури  бор)  чистиклар  (Alcudae)  оиласи га  ки- 
риди.  Булар кояларда уя  к,илади  ва катта колония булиб,  куш лар бозо- 
риии 
х;осил  кдлади.
Кайра  (U ria),  тупик  (Fratercula),  топ ори к  (L u n d a ^ a p   \ а м   о и ла- 
нинг  типик  вакиллари  х;исобланади.  Бу  кушлар  баликдар  в а   турли 
умуртк;асизлар билан озик;ланади.  Баъзи жойларда ч и сти кл ар н и н гту - 
Куми  йотиб  олинади.
Каптарсимонлар  туркуми  —  Columbiformes.
  Каптарсимонларга  290 
I vp кушлар киради.  Булар уртача катталикда булади. Тумшуги  калта ва 
уиида  восковицаси  бор.  Думусти  бези  яхши  ривожланмаган. 
Ж и т п - 
б о т
  яхши тараккий  этган  ва жужаларини  бок,иш даврида 
«цуш  сути» 
Дстан 
суюкдик  ишлаб  чикаради.  Ер  ю зининг  кутб  м амлакатларидан 
пинкари 
^амма жойида таркалган.  Асосан  урмон  ва тогларда  яш ай ди . 
i  рда 
\а р   хил  усимликларнинг  асосан  дони  билан  озикданади.
МДХда  каптарсимонларнинг  12  та тури  яшайди.  Типик  ваки лла- 
рн;  к^к  каптар  (Columba  livia),  говкаптар  (Columba  palumbus),  кл и н - 
tyx (Columba oenas), х;алкали мусича (Streptopelia decaocta),  к и ч и к  му- 
Yüklə 10,35 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   25




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin