Ж л. Лаханов умурткдлилар



Yüklə 10,35 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/25
tarix21.11.2019
ölçüsü10,35 Mb.
#29648
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   25
Умуртқалилар зоологияси

UN1VERSITET!
Ahborot-resurs  m ark « L

v s r m
-----------

18
Скелети.  Ички скелети асосан хордадан ташкил топган. У гавданинг 
энг охирги (дум) учидан то бош ининг учигача боради. Хорда атрофида 
нерв найини хам ураб олган бириктирувчи тузим а жойлашган (
6
-расм). 
Хорда худци мускулли орган каби ишлайди.  Мускулларнинг к,иск,ариши 
хорданинг  к,аттик;лигини  оширади.  Хорда  ва  нерв  найини  ураб  олган 
бириктирувчи тукимали парданинг усимталари  миосепталар билан ту- 
ташади. Жабра аппаратинингскелети тусинлардан тузилган. Сузгич  к,аног- 
ларини бир катор таёк,чалар тутиб туради.
Мускул  системаси.  Л анцетникнинг  мускул  системаси  бутун  гавда 
буйлаб  кдтор урнашган мускул  сегментларидан ёки миомерлардан таш­
кил топган.  Бу миомерлар бириктирувчи тукимадан тузилган  юпка парда 
ёки миосепта оркали бир-бирига карама-карши жойлашмасдан, бирто- 
мондаги бир миомер  карама-карши томондаги  иккита  миомер орасига 
урнашади.  Мускул сегментларининг бундай жойлашиши  натижасида лан­
цетник гавдасини икки ён томонига бемалол бура олади.
Нерв системаси ва сезув органлари.  Марказий нерв системаси  калин 
деворли нерв найи шаклида булиб, хорданинг устида жойлашади. Унинг 
олдинги учи хорданинг учига бироз етмайди.  Ш унинг учун  хордабош­
лилар  синфи  деб  аталади,  яъни  хорданинг  олдинги  учи  нерв  найидан 
бироз  олдинга  чикиб  туради.  Ташки  томондан  нерв  найи  бош  мия  ва 
орка  мияга  ажралмаган.  Лекин  олдинги  кисмининг  невроцели  озгина 
кенгаяди.  Бу жой умурткали хайвонлар бош миясининг мия  коринчаси 
билан тенглаштирилади. Вазифасига кура у рефлектор фаолиятини идора 
Килади.  Унинг бузилиши  харакат  координациясининг бузилишига са- 
баб булади.  Нерв найининг олдинги кисмидан  икки жуфт сезувчи  бош 
мия  нервлари  чикиб,  гавданинг  олдинги  учини  идора  (иннервация) 
Килади.  Нерв найининг колган кисмидан,  гавданинг хар бир сегменти- 
дан  икки  жуфтдан:  чап  ва унг  нервлар чикади.  Орка  нервлари  аралаш 
Харакат-сезиш  вазифасини,  к°ри н   нерв­
лари эса соф харакат вазифасини бажара­
ди.  Ланцетникнинг  орка  ва  корин  нерв­
лари  узаро  богланмаслиги  билан  бошка 
умурткалилардан ф арк килади.
Нерв найи  буйлаб ёругликни сезувчи 
органлар —  Гессе кузчалащ  таркалган  (7- 
расм).  Хар  кайси  Гессе  кузчаси  ёруглик 
сезувчи хужайрадан иборат булиб, бир учи 
косасимон  пигмент  хужайрага  ботиб ту­
ради.  Ланцетникда хакикий  жуфт  куз  ва 
эш итуз органи  йук.
Хазм  килиш ва нафас олиш  органлари.
Танасининг 
ОЛДИНГИ 
кисмида (остки 
ТОМ ОН- 
1—невроцел,  2 —пигментли  уужайра, 
д а) 
1 0 - 2 0
  ж у ф т  п а й п а с л а г и ч   б и л а н  
3-ёр уы и к  сезувчи хужайра.
7-расм.  Ланцетникнинг  орца 
миясидаги  Гессе  кузчалари:

--------------------------------------------------------  
19 
--------------------------------------------------------
уралган огизолди тешигидан бошланади.  Бу тешикни ^амрагичлар ураб 
олган.  Огизолди теш игининг тагида 
OFH3 
бушлиги жойлашиб,  у сербар 
Халкумга очилади. Огиз бушлиги ва халкумнинг чегарасида халкасимон 
парда  —  елкан  (velum)  бор.  Халкумнинг ён деворларида к,ия  урнашган 
бир талай (100 жуфтдан куп) жабра ёриклари жойлашади. Жабра ёрикда- 
ри бир-биридан юпк,а жабралараро тусик, билан ажралган. Жабра ёрикда- 
ри турридан-тугри ташкарига очилмасдан, жабраолди (атриал) бушлиги­
га очилади. Атриал бушлик атриопор деган теш ик билан ташки мухитга 
тугашади. Сув огиз оркали халкумга тушиб, жабра ёрикларидан утади ва 
атриал бушликка тушади, кейин атриопор оркали ташкарига чикиб ке­
тади. Халкумнинг остида безли ва киприкли хужайралар билан коплан­
ган  нов  шаклидаги  эндостил  жойлашган.  O fh
3
  тешиги  олдида  бу  нов 
иккига  булиниб,  халкумнинг устки  кисмига  кутарилади.  Бу  ерда  улар 
жабраусти эгатчасига айланиб, оркага, ичакка боради. Ичак анал тешиги 
билан тугайди.  И чакнинг олдинги паст томонида катта жигар усимтаси 
бор, бу усимта умурткали хайвонларнинг жигарига гомологдир.  Шундай 
килиб,  ланцетникнинг  озикланиш и  хам,  нафас  олиши  хам  гавданинг 
пассив равишда, факат киприкларнинг тебраниб харакат кдииши туфайли 
содир булади.
Кон айланиш системаси. Ланцетникнинг кон айланиш системаси ёпик, 
Кон 
ф акат  к ° н  том ирлари  буйлаб  окади  ва  сувда  яш овчи  тубан 
умурткалиларнинг  кон  айланиш   системасига  ухшаш,  лекин  улардан 
ю рагининг  булмаслиги  билан  ф ар к килади.
Артериал  системаси.  Х алкумнинг  остида  йирик  кон  томири  — 
Корин  аортаси 
(aorta  ventralis) 
жойлашади  ва  бу  томирдан  вена  к°н и  
гавданинг  олдинги  томонига  караб  окади.  Кррин  аортасиат  юздан 
ортик жабрага олиб келувчи артериялар чикади. Жабраларда кон  ки с­
лородга туйиниб, жабрадан олиб кетувчи артерияларга тушади ва булар 
жуфт орка аорта илдизларига йигилади. Орка аорта илдизларининг ол­
динги учидан бошни артериал кон билан таъминловчи жуфт уйку арте­
рияси чикади.  Халкумнинг орка кисмида жуфт аорта илдизлари узаро 
Кушилиб,  ток; орца аорта 
(aorta dorsalis)HH 
хосил килади, бу хорда ости 
буйлаб  думнинг учигача  боради  ва  гавданинг  хамма  колган  кисмини 
тоза кон билан таъминлайди.
Вена системаси.  И чак деворларидан  веноз кон ток ичакости  вена- 
сига  йигилади.  Бу  жигар  усимтасига  киради  ва  майда-майда  капил- 
лярларга булиниб,  жигар  копка  системасини  хосил  килади.  Бу ердан 
жигар венаси (vena hepatica)ra йигилади. Ж игар венаси бироз кенгайган 
вена  синусита  (sinus  venosus)куйилади.  Гавданинг  олдинги  томонидан 
веноз  кон  жуфт  олдинги  кардинал  веналарта  (vena  cardinales  anterior), 
кейинги  том онидан  жуфт  кейинги  кардинал  вената  (vena  cardinales 
posterior) тупланади.  Бу  кон томирларидан  к ° н  карама-карши том он­
га караб окади ва узаро кушилиб,  Кювье найчасини хосил килади.  Кювье

20
найчаси хам вена синусига куйилади  (
8
-расм).  Ш ундай килиб, ланце 
никларда битта кон айланиш доираси булади. Уларнинг кони ранг-ci 
ва нафас пигментлари йук.
8-расм.  Ланцетникнинг цон айланиш системаси:  1—орка аортаси,
2 —корин аортаси,  3 —жигар венаси,  4 —кейинги кардинал  вена,
5 —жигар копка венаси,  6—ичакости венаси,  7—олдинги кардинал вена.
Айириш системаси. Л анцетникларнинг айириш органи хдлкумнин 
устида жойлаш ган  куп сонли  (90 жуфтгача)  неф ридийлардан  ибора 
(9-расм).  Х,ар икки жабра ёригига биттадан неф ридий тугри  келад> 
Н ефридийлар бир канча теш иклар (нефростома) оркали гавда бушли 
Fnra  (целом)  ва  битта  умумий  теш и к  оркали  ж абраолди  бушлигиг 
очилади. Умуман, ланцетникнинг айириш органи содда тузилган були( 
унинг нефридийлари ^алкали чувалчангларнинг нефридийларига ухша 
кетади.
Урчиш органлари.  Л ан ц етн и к  айрим  ж инсли хайвон  булиб, таш 
ки  том ондан  ухшаш  булган уругдон  ёки тухумдон  ц елом н и н г жабр 
К исм ида 
ж ойлаш ади  (
6
-расм ).  \ а р   бир  ж и н си да  25  ж уф т  жинси! 
безлар ривожланади. Уларнинг чикариш  йуллари  й у кв а пиш иб етиц] 
ган ж и нсий хужайралар ж инси й   б езларнинг девори ёри ли ш и   орка 
ли  артериал  буш ликка туш ади.  К ей и н   атриопор оркали   таш кари г 
сув оким и билан  чикарилади.  Ж и н си й  хужайралар  кун  ботиш и би! 
лан   чикарилиб сувга таш ланади   ва уругланади.
9-расм.  Ланцетникнинг  буйрак 
найчалари  (нефридийлари):  I   нефростом 
ва  солоноцитлар;  II буйрак  найча 
деворининг бир кисми  ва унда 
жойлашган  солоноцит  оиласи:
1—жабра  ёригининг устки учи,
2
—жабраа
1
ди  буишитдаги 
буйрак  найчасининг  тешиги.

21
Liiii 
1
СТНИКНИНГ индивидуал ривожланиши тубан умурткалиларнинг 
inti/кланиши типида утади (10-расм).  Эмбрионал ривожланишининг 
н’ I млбки даври анча тез утади.  Зиготаси  (диаметри 0,1  мм) тулик; ва 
мрпи тенг булинади.  Булиниш натижасида шарсимон бластула хрсил 
тл и .  Уруглангандан сунг 5-6 соат утгач,  гаструляция даври бошла- 
пми  Бунда  ботиб  кириш   (инвагинация)  йули  билан  икки  каватли 
и  ipvua \осил булади. Ривожланишнинг 12-24 соатига мезодерма кавати 
' • I  I мило булади.  Гаструла х;осил булганда бластула бушлиги йукола- 
||  мм  I мстроцел деган бирламчи ичак бушлиги юзага келади.  Гаструла 
и 
11
 и и юр деган OFH
3
 оркали таш ки му^ит билан борланади.  Гаструла- 
m п  орка томонидаги эктодерма бор буйича ботиб кириб,  нерв плас- 
|ш  н  ими  \осил келади.  Нерв пластинкасинингчетлари юкорига кута- 
н  ню  чикади  ва  Узаро  кушилиб,  нерв  найига  айланади.  Нерв  найи 
ими  мм^г олдинги томондан невропор деган тешик оркали ташки му^ит 
и  I  in  (югланиб  туради.  Нерв  най и н и н г  кейинги  кисми  ичак  билан 
Vmiii'iiiI),  мерв-ичак найи деб аталади ва бирламчи ичак билан богланиб 
урмни  Кейинчалик нерв-ичак найи тамомила йуколиб кетади,  невро-
• ч|  \ | мища щ длаш  чукурчаси колади.
• 
кю дсрм а  ^исобидан  нерв  системасининг ривож ланиш и  билан 
ир  ммцгда  энтодерм а *ам  д и ф ф ерен ц и аллан и б   боради.  Аввал  бир-
\,i/’  чм  тбрионал ривожланиш стадиясидаги ланцетникнинг буйига кесими: 
|Д м н " ' 
II.  Ill,  IУ гаструляция,  У ва  VI мезодерма,  хорда ва нерв системасининг 
J p M  Ли ттч  I  шшмал цутб,  2 —вегетатив к,утб,  3 —гаструла бушлиги,  4—гастропор, 
Щ т м в " ,   О  игре ичак найи,  7~невропор,  8-мезодерма цатлами,  9—целомик xwima4ajiap, 
(О 
II  булажак огиз урни,  12—булажак орк;а чицарув тешигининг урни.

22
ламчи  ичакнинг устки томони икки ёни буйига буртиб чикади ва була- 
жак  мезодерма муртаги  юзага келади.  Ш у  буртмалар  орасида  ичакдан 
ажралиб чикиб,  хорда  муртагини хосил  килади.  Шу  вактда бошлангич 
хорданинг ён томонларида жойлашган целомик халтачаларни  ва бу эса 
мезодермани  беради.  Хар  бир  целомик  халтача  икки  кисмга:  устки  — 
сомит ва пастки — ён пластинкага булинади. Сомитларнинг ички бушлиги 
узаро  кушилмайди  ва  кейинчалик  йуколиб  кетади,  ён  пластинкалар 
бушлиги эса кушилиб, тананинг иккиламчи бушлигини, яъни целомни 
Хосил килади. Сомитлардан миомерлар ва чин тери (кориум) хосил булади, 
ён  пластинкалардан  эса  корин  пардасининг  варакдари  ривожланади. 
Охирида  гавда  олдинги  учининг девори  упирилиб,  огиз  тешиги,  орка 
учининг девори упирилиб, анал тешиги хосил булади.
Мана  шу  стадияда,  яъни  бир сугка утгач,  эмбрион тухум  пардасини 
ёриб ташкарига, сувга чикади ва личинкага айланади. Личинканинг узун­
лиги  3  мм атрофида булади  ва  гавдасини ташки томондан  коплаб олган 
киприкчалар ёрдамида сузиб юради. Ланцетникнинг личинкалик даври 
уч  ойча давом  этади.  Личинканинг огзи  ривожланишнинг  илк даврида 
асимметрик булиб,  чап томонда жойлашади.  Жабра ёриклари хам асим- 
метрик  булиб  усади:  чап  томоннинг  жабра  ёриклари  дастлаб  корин 
томонда  хосил  булади,  сунгра  унг  томонга  утиб  колади,  у  ердан  яна 
Корин  томонга,  кейинрок чап  томонга  утади  (11-расм).
Бирмунча кейинрок пайдо буладиган  унгтом он жабра ёриклари уз 
жойида хосил булади. Тула усиб етилган личинка огизолди воронкаси- 
нинг  йуклиги,  жабра  ёрикларининг  камлиги,  атриал  бушлигининг 
булмаслиги  б илан  х арактерланади .  К е й и н р о к   ж абра  ёр и кл ар и -
11-расм.  Ланцетник  личинкаси  жабра 
ёрикларининг ривожланиши:  1—отзолди 
чукурчасининг хосил булиши,  2 —личинка­
нинг огзи,  3 —эндостил муртаги,  4 —чап 
томон жабра ёрикларининг хосил булиши,
5 —унг томон жабра ёрикларининг хосил 
булиши,  6—метаплеврал бурмаларнинг 
Хосил булиши.

23
иинг устида узунасига кетган жуфт метаплеврал бурма хосил булади.  Бу 
бурмалар кейинчалик пастга тушади.
Хордабошлилар  Атлантика,  Х инд  ва  Тинч  океанларининг  барча 
денгизларида  яшайди.  Сувнинг  температураси  +17+30° С,  шурлиги 
25-30%  булиши улар учун  кулайдир. Асосан диатом сувутлари, баъзан 
планктон  билан  озикланади.
Ж ануби-Ш аркий  Осиёда ланцетниклар  озика  учун  овланади.
Хордали  хайвонларнинг  келиб  чикиши  ва  эволюцияси
Хордали хайвонларнинг аждодлари туфисида  аник маълумотлар  ва 
Оевосита далиллар йук, айникса, тубан хордалилар нозик гавдали ва кичкина 
\айвонлар булганлиги учун колдиклари ер катламида казилма холида сак- 
ланмаган.  Шундай булса-да, А.О.Ковалевский  ва АН.Северцовларнинг 
солиштирма  анатомия  ва  эмбриология  сохасидаги  текширишларига 
асосланиб, хордали хайвонларнинг келиб чикиши ва эволюцияси тугри­
сида баъзи бир назарий мулохазалар килиш мумкин.
Купчилик зоолог олимларнинг ф икрига кура, хордалиларнинг аж- 
доди кам харакатчан ёки утрок холда хаёт кечирувчи чувалчангсимон 
\айвонлар булган. Улар сувни фильтрлаб, пассив холда озикланган.  Бу 
\айвонлар  денгиз  тубида  яшаб  эволю ц ия  килган  ва  туртта  типни 
бошлаб  берган:  1.  Н инатерилилар  мураккаб  ози ктути ш   аппаратини 
\осил килган.  Бунинг натижасида харакатсиз ёки камхаракатчан озик 
объектларини тутиб олиш учун хар хил грунтда харакат килиш  имко- 
нига эга булади.  Натижада нинатерилилар денгизларда деярли рако- 
батга учрамасдан яшаб келмокда. 2. Погонофоралар химояланган найча 
ичида жойлаш иб, утрок холда хаёт кечиради ва содца тузилиши билан 
ажралиб  туради,  яъни  харакат  килиш   органи  ва  хазм  килиш   найи 
булмайди.  Булар сувда эриган ози к моддалари  билан озикланади.  Булар 
учун  ичакдан  таш кари  озикданиш   хос,  яъни  пайпаслагичларнинг 
\ужайралари оркали суриб олинади.
Тараккиётининг З-тармоги ёки йуналиши хордали хайвонларнинг 
ажралиб чикиш ига олиб  келди. Х ордалиларнинг эволюцияси бошида 
булардан чалахордалилар гурухи ажралиб чикади. Чалахордалилар мур- 
так холида умрбод  сакданадиган  хордаси,  невроцели  ва  халкум дево- 
рида жабра ёрикдарининг булиши билан хордалиларга ухшашдир. Л е­
кин  чалахордалиларнинг  тузилишидаги  купгина  белгилар  (гавдаси­
нинг  уч  кисмга  булиниши,  юксак  чувалчанглардаги  сингари  тери- 
мускул  халтаси,  орка  ва  корин  нерв  тугунларининг  булиши,  личин- 
касининг нинатанлилар личинкасига ухшаш булиши, хартумчасининг 
тузилиш и)  уларнинг хордалилардан  катта  ф арк килиш ига  асос  була­
ди.  Шу сабабли хозирги  вактда чалахордалилар алохида типга ажрати- 
либ, умурткасиз хайвонлар гурухига киритилган. 4. Хордалилар типи-

24
нинг пайдо булиши ва унинг келажакдаги эволюцияси ^аракатчанлик- 
н инг  кучайиш и  билан  боглик,.  ХаРакатчанлик  уз  озикасини  тутиш 
Кобилиятининг такомилланишига бо гл и к
Хордалиларнинг  келиб  чикиш и  тугрисида  иккита  гипотеза  (фа- 
раз)  мавжуд.  Гарстанг  (1928)  гипотезасига  кура,  хордалиларнинг аж- 
доди  ичак  билан  нафас  олувчи  чалахордалиларга  як,ин  булиб,  утрок, 
Холда  хрёт  кечиришга  кучган,  сувни  фильтрация  килиш  механизми- 
ни  такомиллаштирган  хайвонлар  хисобланади;  хаРакатчан  личинка- 
лари турли биотопларни эгаллашига ва унда таркалишига  имкон бер- 
ган.  Бундай личинка  кулай  шароитларда,  айникса,  вояга етган  инди- 
видларнинг кирилиб кетиш даврида неотения,  яъни личинкалик дав­
рида купайиш  кобилиятига эга булиш  имкониятига эга булган.  Х,ара- 
катчан хордалиларнинг аждодлари  шундай пайдо булган булиши  мум­
кин.  М асалан,  асцидияларнинг личинкаси  сингари.
А.Н.Северцов  (1912,  1939)  ва  Н .А Л иванов  (1958)  ларнинг  гипо- 
тезаси  буйича хордалилар  чувалчангсимон,  урмаловчи  ёки  ерни  ков- 
ловчи,  ичак билан нафас олувчиларнинг аждодларидан келиб чиккэн. 
Бундай хайвонларда хорда, эндостил ва нерв найи  пайдо булган.  Маса­
лан, ланцетниклар шуларга ухшаш.
Иккала  гипотеза  хам  келгусида тулдирилишга  мухтож.
А.Н.Северцовнинг  фикрича,  бош  скелетсизларнинг  кадимги  аж­
додлари сувда эркин сузиб юрувчи билатериал симметрияли жонивор- 
лар  булган.  Унинг  ф икрича,  бирламчи  бош  скелетсизлар  (Acrania 
рптШ уа)дан  иккита  шохча  келиб  чиккан -  Биринчиси  сувда  эркин  су­
зиб  юрувчи  умурткалиларни  пайдо  килган,  буларга  бирламчи  бошку- 
тилилар (Protocraniata) деб ном берилган. Иккинчиси сув тагида яшашга 
утиб,  чап томони билан ётишга лаёкатланиб колган.  Ш унинг учун хам 
уларнинг  огиз  ва  анал  тешиклари  пастга,  яъни  чап  томонга,  чап  то- 
мондаги  жабралари  эса  унг  томонга  утиб  колган.  Хозирги  ланцетник 
личинкасида бу органларнинг асимметрик булиб усиши филогенетик та- 
раккиётнинг шу давридан сакланиб колган белгиси булса керак.
III.  Умурткалилар  Vertebrata  ёки  бош  скелетлилар  —  Craniata
кенжа  типи
Умумий тавсифи.  Умурткалилар хордалилар типи  ичида юкори та­
раккий  этгани хисобланади,  шу сабабли  ю ксак хордалилар деб атала­
ди  хамда тубан  хордалилар  (пардалилар  ва  бош  скелетсизлар  кенжа 
типлари)га кзрш и куйилади.  Тубан хордалилар утрок ёки пассив 
х а Р а -  
кат килиб хаёт кечирадиган, сув окими билан кирган озикдарни филь- 
трлаб,  пассив  равиш да  озикланадиган  ва  бош ка  ж и н сн и н г  булиш- 
б у л м а с л и г и г а   каРамай,  ж и н с и й   м а х с у л о т л а р и н и   с у в га   та ш л а б  
у р ч и й д и га н   х з й в о н л а р   б у л са,  у м у р тк а л и л ар   ж и н с л а р и н и   хам,

25
о ш к а с и н и   хам  узи фаол равишда ахтариб топадиган, озикасини огиз 
органлари билан тутиб оладиган хайвонлардир. Фаол озикданишда ози- 
Кани излаб топади, улжасини кувлаб ушлайди, ушлагандан ке-йин хатто 
майдалайди  ва чайнайди.  Бу \о л  хазм килиш ни осонлаштиради.  Фаол 
озикданишга утиш ^аракат кучайиш ига ва харакат органларининг кай- 
та тузилишига олиб келади, лекин принципиал схема сакланади. Хорда 
тогай,  суякдан  таш кил  топган  умуртка  погонаси  билан  алмашинади, 
озикни тутувчи ва майдаловчи жакпар билан куролланган ва бош м ия­
ни химоя килувчи бош скелет пайдо булади, жуфт сузгич канотлар ёки 
жуфт оёкдар ва уларнинг камарлари хосил булади. Умурткалиларни ту­
бан  хордалилардан  ажратиб  турадиган  ана  шу  жуда  мухим  биологик 
хусусиятлар уларнинг бирмунча юкори тузилганлигидандир.  Бу уларда 
сезув ва харакат органлари,  бош м иянинг мавжудлиги билан ифодала- 
нади.  Умурткалиларнинг устки ёйлари кушилиб, орка мияни ураб тура­
диган орка мия канал ини хосил  килади, пастки ёйлари эса ковургалар 
билан бирлашиб,  ички органларнинг химоя жойига айланади.  Нихрят, 
Конни гавдага хайдаб турадиган юрак хамда парчаланиш жараёнида хосил 
булади ган  кераксиз махсулотларни жадал ажратиб турадиган ва мурак­
каб  тузилиш га эга  булган  буйрак ривожланади.  Айтилганлар  асосида 
умурткалиларнинг феъл-атвори ва турлар ичидаги муносабатлари му- 
раккаблашади,  купайиш нинг самарадорлиги ошади  ва улим  камаяди. 
Умурткали хайвонлар каторида пуштдорлик камайиб,  наел колдириш 
учун  кураш  кучаяди.
Ю корида айтилган юксак хаётчанлик белгилари умурткали хайвон- 
ларнинг кенг ва хилма-хил  хаёт мухитида таркалишига  имкон  берди. 
Умурткали хайвонларнинг хозир яшаб турган турларининг умумий сони 
43  мингга якин.
Жагсизлар булими — Agnathae
Ж а гс и зл ар   ум ур ткал и   х а й в о н л а р н и н г   эн г  соддаси   булиб,  бу­
лар  силур даврида ан ча  кен г таркал ган   к ал ко н д о рл арн и   ва х о зи р ­
ги  д а в р -д а  яш аётган  ту гар ак о ги зл и л ар н и   уз  ичи га олади.  Буларда 
хорда  у м р бод   с а к л а н а д и   ва  г а в д а н и н г   а с о си й   т а я н ч   уки  булиб 
хи зм а т  
к и л а д и .  М ия  ку т и си   ва  юз  с к е л ет и   т о г а й д а н  
тузилган . 
Огзи  сурувчи типда булиб,  харакатчан ж аглари  йук-  Ж уфт  харакат 
о р г а н л а р и   хам   б у л м а й д и .  Б у р у н   т е ш и г и   б и т т а ,  т о к ,  и ч к и  
Кулогида 
ф а к а т   и к к и т а ,  хатто   б и тта 
я р и м о й с и м о н   най  б о р . 
Х а л к у м н и н г  д е в о р и д а   7-20  ж уф т  ж аб р а  ё р и к л а р и   бор.  Ж аб р а 
ё р и к л а р и г а   ж о й л а ш га н   ж аб р а  я п р о к л а р и   эн то д е р м а д а н   ^оси л 
б у л ган ,  шу  с аб аб л и   б у л ар н и   и ч к и   ж а б р ал и л а р   (E n to b ra n c h ia ta ) 
ва  б а л и к л а р н и  
таш ки 
ж а б р а л и л а р   (E c to b ra n c h ia ta ),  деб  а та й д и - 
л а р   ва  у л ар га  к а р ш и   ку яд и л ар .

26
Тугаракоризлилар синфи  — Cyclostomata
Умумий тавсифи.  Тугаракоризлилар умуртк;али хайвонлар ичида энг 
кдцимгиси ва оддийсидир.  Буларнинг териси ялангоч булиб,  бир хужай- 
рали  ш илимш ик модда  ишлаб  чикарувчи  безларга  бой  булади,  жуфт 
сузгич канотлари булмайди, гавдаси узун чувалчангсимон  шакл-га эга. 
Огиз тешиги огазодди воронкасида жойлашган. Жаглари йук,.  Бош ске­
лети тогайдан ташкил топган. Ук^скелетини хорда ташкил килади. Хорда 
ва орка мияни бириктирувчи тукимали парда ураб туради.  Нафас олиш 
органи 5-16 жуфт энтодермал жабра халталаридан иборат, хакикий тишлар 
йук, уларнинг урнига шох (мугуз) тишлар булади.  Бурун тешиги битта. 
Тугаракоризлилар туликёки чала паразитлик килиб озикланиш усулига 
угганлиги сабабли хозиргача яшаб келган, бу уларнинг бугун тузилишида 
из крлдирган.
Систематикаси.  Тугаракоризлилар синфига хозирги замонда яшов­
чи  умуртк;алилардан  38-45 тур хайвон  киради  ва булар  иккита  кенжа 
синф га бирлаш тирилади:  миногалар  — Petrom yzones;  миксиналар  -  
Myxini.  М иногалар  кенж а синф и битта м иногасим онлар  туркумини 
(Petromyzonisorm es)  ва  битта  миногалар  (Petrom yzonidae)  оиласини 
Уз ичига олади.  Бу оилага 7 ypyF ва 20-24 тур киради.  Булар денгизлар- 
нинг чукурлашган жойларида ёки дарёларда яшайди. Типик вакиллари 
булиб буйи  1  м гача борадиган денгиз миногаси  (Petromyzon marinus), 
каспий  миногаси  (Caspiom yzon  vahneri),  дарё  м иногаси  (Lam petra 
fluviatilis)  каби турлар хисобланади.  М иногалар чала паразитлик килиб 
Yüklə 10,35 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   25




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin