Ж л. Лаханов умурткдлилар



Yüklə 10,35 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/25
tarix21.11.2019
ölçüsü10,35 Mb.
#29648
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   25
Умуртқалилар зоологияси


пардаси 
беапари ферментсиз суюкдик ажратади. Бу о зщ ю ти ш н и  енгиллаштиради.' 
Хдлкум кизилунгачга, кизил ум гач эса ошкрзонга очилади. Ошкозонда оксил 
пепсин ферменти ёрдамида парчаланади. Ичакнинг олдинга кисмида купчи­
лик суякли баликдарда пилорик усимталар булади. Чунки суякли баликдар 
купчилигининг ичагида спирал клапан булмайди. Пилорик усимталар спи­
рал клапан сингари ичакнинг сурилиш юзасини кенгайтириш учун хизмаг 
Килади.  Ичак бушлиганинг олдинга кисмига оищозоности бези ва 
ут пу­
фагининг чик;ариш йуллари очилади. Суякли баликларнинг жигари 
тогай­
ли  баликларнинг жигаридан  анча  кичик  ва тана массасининг  1-8% 
ини 
ташкил этади. Корин бушлиганинг орка кисмини тулдириб турадиган )<дво 
пуфакчаси  бор.  Унинг ичида  азот,  С 0 2  ва  0 2  булади.  Лекин  энг  к^пи 
азотдир. Хазо пуфакчаси  кенгайганда баликнинг солиштирма огарлиги 
камаяди, пучайганда эса  ортади, бу гадростат аппарат хисобланади.
Н аф ас  олиш  органлари  туртта  олдинги  жабра  ёйларига  урнашган 
турт  жуфт  бутун  жабрадан  ташкил  топган.  Я на  жабра  крп коган и ж  
ички томонида тилости ёки чала жабра \ам  булади.  Жабралараро тусик 
булмайди.  Шу сабабли жабра япрокдари  факат жабра ёйларига бири-
У
47-расм.  Ичи ёрилган олабу/а балиги:  1—жабра,  2 —юрак,  3—жигар,
4—сузгич пуфаги,  5 —талон,  6—тухумдон,  7—ошцозон,  8—пилорик усимталар, 
9—ичак,  10—сийдик пуфаги,  1 1—opifa чицарув тешиги,  12—сийдик-таносил 
тешиги,  13—жабра ёйларининг япрок^ари.

67
»№1И. С уякли баликдарда жабраларни ва ^алкумни таищи томондан жабра 
ЦрН1К*>1И ёпиб туради.
I liu|)ac олиш  механизми жабра к,опк,огининг кутарилиши ва пастга 
tvmiiinii туфайли амалга ошади (32-расм).
Кон айланиш системаси. 
Хамма суякли баликдарда вена синуси була- 
пн  liv  юрак  булмасига,  юрак  булмаси  эса  юрак  крринчасига  очилади. 
(  умкдор баликдарда артериал конус йуколиб кетади.  Кррин аортасининг 
Кцмк  коринчасига як^н  жойи  кенгайиб, 
аорта сут н и т
  (bulbus aortae) 
^ м   m  i 
цилади  (48-расм).  Аорта  сугони  силлик;  мускулли  булиб,  юрак 
«НН1 
мри 
мустакил  равишда уриб тура олмайди.  Корин аортасидан турт 
• у |"   жабрага олиб  келувчи  артериялар  чикади  ва  жабра  япрокдарида
К
нмиб, оксидланади. Артериал  к;он жабра япрокдаридан олиб кетувчи 
V>м  гУрт жуфт) артерияларга йигилади,  булардан орка аорта  илдиз- 
HtyMii м  ф ш анади. Аорта илдизлари олдинги томондан уйку артериялари- 
МЙ ядришб, кейинги томонда кушилади ва ток, орк,а аортани хосил келади. 
Н а д  мргсриялари хам кушилиб, суякли баликдарга хос булган бош дои-
С
1И \осил  кдпади. Ток, орк,а аорта умуртк;анинг ости буйлаб дум артери-
I  (пиан тугайди (48-расм).
Дум  иена  гавда бушлигига кириб, чап  ва унг буйрак к,опк,а  венала- 
М  (v  portae  renalis)  ажралади.  Л екин  бу  вена  купчилик  суякли  ба-
ю
48-расм.  Суякли  баликларнинг кон айланиш системаси 
схемаси:  1—вена синуси,  2—юрак булмаси,  З —юрак 
Коринчаси,  4—аорта суюни,  5 —корин аортаси,
б—жабрага олиб келувчи  артериялар,  7—жабрадан 
олиб кетувчи артериялар,  8—аорта илдизлари,
9—аорта  илдизларининг олдинги  томондан куриниши,
10—уйку артерияси,  11—орка аорта,  12—умровости 
артерияси,  13—ичак артерияси,  14—туткич  артерия, 
15-дум артерияси,  16-дум  венаси,  17~буйрак копка 
венаси,  18—кейинги кардинал  вена,  19—олдинги  карди­
нал  вена,  20—умровости  венаси,  21—Кювье найи,
22—жигар копка  венаси,  23—жигар,  24—жигар венаси.

68
лиьуирнинг унг буйрагида тармокданиб, тур хосил килмайди.  Буйрак - 
лардан  кейинги  чап  ва унг  кардинал  веналар  чикади.  Гавданинг бош 
Кисмидан  вена кони жуфт олдинги кардинал  веналарга йигилади.  Бу- 
ларда ён веналар булмайди.  Кукрак сузгич канотларидан вена кони умро­
вости веналарига йигилади.  Кювье найчаси ва умровости веналари вена 
синусига куйилади.  Ичак, ошкозон, томокдан йигилган вена кони ж и­
гар копка венасини  (v.  hepatica) хосил  килади ва бу хам  вена с и н у с и т 
Куйилади.  Суякли баликларнинг кон босими бош-ка тогайли баликлар- 
га  нисбатан  бироз  юкори  (18-120  мм  симоб  устуни)  булса,  тогайли 
баликларда 7-45 мм симоб устунига тенгдир.
Айириш органлари 
булиб жуфт  корин  (мезонефритик)  буйрак 
хи з­
мат килади.  Бу лентасимон шаклга эга ва умуртка погонасининг 
икки 
ёнида туради.  К ейинги томонда чап ва унг буйраклар бирга куш илади. 
Вольф  найчалари  сийдик  йули  вазифасини  бажаради.
Сийдик йуллари  буйракдан чикиб  кушилади  ва  сийдик пуфагини 
Хосил  килади  (49-расм),  сийдик  тешиги  билан  таш карига  очилади.
Суякли  баликларнинг  жинсий  безлари,  одатда  жуфт  булади 
ва 
буйракнинг остида жойлашади. Эркакларида Вольф найи сийдик найи 
вазифасини  бажаради,  уругдон  найчалари 
y p y F  
йулига  очилади. 
Уруг 
йуллари таш карига сийдик-таносил тешиги  оркали  очилади. 
Ургочи- 
ларида Мюллер найи йуколиб кетади. Тухумдондан тухум йули сийдик- 
таносил тешигига очилади.
Пиш иб  етилган жинсий  хужайралар таш карига чикарилади  ва та- 
шкарида (сувда) уругланади  (49-расм).
Баликларнинг экологияси
Сувда  яш айдиган  баликларнинг хаётида  сувнинг харакатчанлиги, 
температураси, сувдаги  кислород ва тузлар катта ахамиятга эга.
Сув мухитининг харакати дарё, денгиз ва ё п и к СУВ хавзаларида доим 
булиб турадиган окимлар билан боглик  Сувнинг исиши сув катламла- 
рини  вертикал  йуналишда  харакатга  олиб  келади.  Сувнинг  харакати, 
одатда баликларнинг пассив  кучишини таъминлайди.  Масалан,  Скан- 
динавиянинг гарбий  киргокларида  очиб  чиккан  Норвегия  сельдининг 
личинкаларини  Гольфстрим  окимининг  бир  тармоги  3  ой  мобайнида 
киргок буйлаб  1000 км  га олиб кетади.  Й ирик дарёларнинг юкори ки с­
мида  увилдирикдан  чиккан  лосос  баликларининг личинкалари  хаёти- 
нинг  куп  вакгини  денгизда  утказади.  Дарёдан  денгизга  угиш  маълум 
даражада  пассив,  дарё  окими  ёрдамида  содир  булади.  Нихоят,  балик­
лар харакатини  маълум даражада белгиловчи  о зи к объектлари  — план- 
ктоннинг харакати  хам  оким  ёрдамида  вужудга  келади.
Сув мухитида 
температуранинг узгариши 
куру клик — 
ер 
мухитига 
Караганда 
анча  кам  булади.  Аксарият 
холларда 
баликлар  +30+40°  С

69
49-расм.  Чуртан  балик 
эркаги  сийдик-таносил 
системасининг чикариш 
найи:  1-буйрак,  2—сий­
дик  йули,  3—сийдик 
пуфаги,  4-ташки сийдик 
йули,  5—ypyidoH,  6—сий­
дик  йули,  7—ташки 
жин-сий  тешиги,  8— 
ичак,
9—анал тешиги.
Яйи  шит температурада яшайди. Айникса, температуранинг пастки чега-
К
и  чарактерли  булиб,  у  океанларнинг  ш^р  кисмида  хам  -2°  С  дан
11 а  |ушмайди.  Шундай  килиб,  баликлар яшаш мухити температура- 
Г' 
45вС 
га тенг.  Бирок шундай оз микдорда температура тебранишла- 
VIм баликлар хаётида мухим ахамиятга эга.
Чакчумки, баликлар совукконли хайвонларга мансуб. Уларнинг гав- 
дя  v i кати туф идан-туф и атроф-мухиттемпературасига боглик
•  уидаги  кислороднинг микдорига караб баликлар унга хар хил  му- 
и 
h
I
p
.
i
 I да булади.  Маълумки, сувнинг газларни эритиш кобилияти (ма-
и.ш  кислородни)  унинг  (сувнинг)  температураси  ва  шурлигига тес- 
1*и  пропорционал.  Шу билан бирга сувтемпературасининг кутарили-
Ои  ан  бал и кн инг  кислородга  булган  талаби  хам  ошиб  боради.
»  уидаги  кислороднинг  минимал  микдори  аникланган,  кислород 
мнк, юрдан  кам  булса,  балик нобуд  булади.  3oFopa  балиги  учун  бу 
«»•, к ч >  И "С температурада  0,8  мг/л,  +30°С  булганда  1,3  мг/л,  +40°  С
I  и а  ’  мг/л  га тенг булади. Хар хил баликларнинг кислородга булган
I....   \лм бир хил эмас.  Шу белгисига караб баликлар 4 гурухга були-
|н  I)  кислородни  жуда  куп  талаб  килувчилар  (7-11  см3/л ),  маса- 
Н  кумжа  (Salmo  trutta),  гольян  (Phoxinus  phoxinus),  ялангбалик 
Ниш lulus  barbatunus);  2)  куп  кислород талаб килувчилар  (5-7см3/л): 
( I hymallus  thumallus),  тош балик  (Gobio  gobio);  3)  нисбатан 
i И  i м '/л)  кислород талаб килувчилар:  човок балик (Rurilus rutilus), 
*» ia(>yi аси  (Perea  fluviatilis),  тошбош  (Acerina cemua);  4)  ута  кам 
f i o O S  
см’/л )  кислород талаб киладиган баликлар, масалан,  зогора,
♦ ■и  ii.i  utK(Carassius auratus).

70
Сув хавзаларида мавсумий муз крпламининг хосил булиши балиц- 
лар учун хам  ижобий,  хам  салбий  рол  уйнайди.  Муз коплами  сувнинг 
пастки  катламларини хавонинг совук температурасидан химоя килиб, 
сувнингтубигача музлашига тускинлик килади (факат баъзан саёз жойлар 
тубигача  музлайди).  Бу  холат  баликдарни  кишда  хаво  температураси 
нихоятда  паст  булган  жойларга  хам  таркалиш ига  имкон  беради.  Myi 
Копламининг ижобий ахамияти ана шунда.
Муз коплами баликлар хаётида салбий рол хам уйнайди.  Муз коп 
лами  сувнинг  хаводан  кислород  билан  туйиниш ини  кескин  кам ай­
тиради.  К,иш  вакгида купгина сув хавзаларида чириш  жараёни  нати­
жасида сувда  эриган  кислород тулик сарф булади.  Бу вактда сув хав- 
засида  улат  (замор)  деб  аталувчи  холат  пайдо  булади.  Одатда,  улат 
Кишда,  сув  музлаганда  руй  беради,  бу  вактда  муз  сувга  атмосфера- 
дан  кислород  кириш ига  тускинлик  килади,  сувдаги  кислород  эса 
чириётган  органик  моддаларнинг  оксидланиш ига  сарф  булади.  Шу 
сабабдан  киш ки  замор билан  кураш иш  учун  сув хавзаларида,  одатда 
муз  теш иб  куйилади  ёки  сув  хавзаларининг  суви  олдиндан  мумкин 
Кадар 
окизиб  куйилади.  Бу  ходиса  Рарбий  Сибир дарё  ва  кулларида 
ва  Европа дарёларида  учраб  туради.
Бундан таш кари,  ян а ёзги  зам орлар хам  булади.  Улар  сув  усим- 
ликларининг ф аолияти  натижасида юзага келади.  Яш ил усимликлар 
ёруглик  пайтидагина  кислородни  куплаб  истеъмол  этадиган  булга- 
нидан  бундай  улатлар  ф акат  кечаси  юз  беради  ва  ки ш ки   улатларга 
К араганда 
анча кам булади.
Сувда  водород сульфид йигилиб  колишидан  хам  баликдар  куплаб 
Халок булиши  мумкин,  бу  газ сув хавзаларида  кислород етишмаганда 
органик моддаларнинг чиришидан,  шунингдек, баъзи бактерияларнинг 
сувда эриган тузларга таъсир этиш и натижасида хосил булади.  Бу жи- 
Хатдан  Кора денгиз алохида диккатга сазовордир,  шу муносабат билан 
Крра денгиз сувининг устки  копламларигина тозаланиб туради.  Кора 
денгизнинг  200  м  дан  пастидаги  суви  эса  водород  сульфид  билан 
захарланган,  шунга кура у ерда хеч  кандай  хаёт й у к
Сув  мухитида  яш аш   ш ароитлари н и н г  хар  хил  булиш ига  кара- 
масдан,  баликдарни  учта  экологи к  гурухга  булиш  мумкин:  пела- 
гик,  абиссал  ва  литорал.
1. 
Пелагик баликдар сув багрида яшайди.  Бу баликларнинг баъзи- 
лари  сувда  осилган  майда  хайвон  ва  усимликлар,  бошкалари  балик­
лар,  сувга  тушган  хашаротлар  билан  озикланади.  Бу  зонада  яшовчи 
баликдарнинг  устки  том они,  одатда  корамтир  рангда  булса,  пастки 
томони  кумушсимон  рангда  булади.  Пелагик  баликдар  гавдаси  узун- 
чок дуксимон  булиб,  жуда  яхши  сузади.  Купчилик  акулалар,  лосос, 
сельдлар,  трескалар  шу  зонада  яшайди.

71
Л Литорал баликдар асосан сув киргокдари ва  туби билан борланган. Бу 
Пипиклар  унчалик тез  харакат  килмайди.  Бу  гурухга  скатлар,  камбалалар, 
ни:и  хил  нафас олувчи баликдар,  бука баликлар  ва бошкалар  киради.
3.  Абиссал баликлар сув тубида,  катта чукурликда яш айди.  Катта 
мукурликларнинг  асосий  хоссалари  б о си м н и н г 
роят
  юкори  були­
ши,  ёрурликнинг  мутлако  йукдиги,  сувн и н г  окм асли ги ,  тем п ера- 
Iу|>;«минг  бир  хил  ва  паст  булиш и  хисобланади.
1>у айтилганлардан ташкари, баликлар сувдаги тузларга булган  му- 
(м>< лбатига  караб  учта  гурухга  булинади:  1)  бутун  умрини  шур  сув- 
ймрнл  утказувчи  денгиз  баликлари  (камбала,  сельд,  треска);  2)  бутун 
умри  дарё,  кул  ва  ховузларда  утадиган  чучук  сув  баликлари  (лакка 
flu  in к,,  гулмой  ёки  форел,  маринка);  3)  уткинчи  баликлар,  яъни  бу 
Аи  шкдар  денгизда  яшаса,  купайиш  учун  дарёларга  чикади  (лосос) 
«кн  ллрёларда яш аса,  купайиш  учун денгизларга чикади  (илонбалик).
Жологик  гурухлар  ва  систематик  холатидан  катьи  назар,  балик- 
1«||||инг  хаёти  бир-бири  билан  алмаш иниб  турадиган  биологик  ша- 
I•• • 111 нинг  йил  фаслларига  караб  узгариб  туришига  бо гл и к  Биологик 
#ки  \лёт  цикли  семириш ,  кишлаш  ва  купайиш  даврларига булинади.
Мш рация.  Купчилик  баликлар  йиллик  хаёт  циклининг  энг  асо-
• Hlli и  булиб  миграция  —  яшаш  жойларидан  кучиш  хисобланади.
М шрация  пассив ва фаол булади.  Пассив миграцияда баликлар сув 
■Кнмидан фойдаланади.  Бу усул билан камхаракатчан пелагик балик- 
ййр,  купчилик баликларнинг личинкалари  (сельд,  илонбалик,  лосос) 
Мшрпция килади. Фаол миграцияда баликлар танлаб олган  йуналишига 
\.1ракат килади, баъзан кучли оким ва хатто шаршараларга карши 
|il|miiii  (лосослар).
М'.юл  м ифация урчиш, озикданиш ва кишлаш мифацияларига були- 
1 И 1 И ,
Урчиш  ёки  нерест  м иф ацияси,  айникса,  уткинчи  баликдарда хил- 
Пн  им   на  мураккаб  булади.  Урчиш  м иф ацияси  денгиздан  (шур  сув- 
i.ipi-ra  (чучук сувга)  кириш  ёки  анадром  м ифациясига  ва  аксин-
!
i  ы| ><-дан  денгизга  кириш   -   катадром  мифацияларига  булинади. 
Vi I ■
 11 п  и к  баликлар  икра ташлаш  учун  киргокдардан  очик денгизга 
МмП  миграция  килади  (сельдлар,  треска,  пикша  ва  бошкалар).
11  им .шииш  миграциясига  мисол  килиб  трескани  оламиз.  Треска 
(in  пнилаб  булгандан  кейин  озиб  колади  ва  Н орвегиянинг  рарбий
........ придан  М урманск  киргокдари  буйлаб  шаркка  томон  харакат
ни 
hi
  ( Vnrpa  яна  урчиш  жойига  кайтади.
В   М ш 'пни  миграциясига  мисол  килиб  купгина  баликдарнинг  (зо- 
,  ими, 
ела,  лакка)  Волга,  Урал,  Кура  ва  бошка  катта  дарёлар
1 1  и   h i   а  
кириш ини  курсатиш  мумкин,  булар  кеч  кузда  уша  ер- 
|  ■
  ун  м гидан  чукур  жойларга  нихоятда  куп  тупланади  ва  шу 
мпнни  угказади.

72
О зщ ланиш   характери  хилма-хил  булиб,  баликлар деярли хамма 
тирик мавжудотлар билан озикланади.  Баликларнинг озикаси сув \ав- 
засининг ш ароити,  йил  фасллари ва баликларнинг ёш ига караб анча 
узгариб туради.
Усимликлар  билан  озикланиш га  мослашган  баликларга  хумбош 
(толстолобик),  ок,  амур,  кизилканот,  кора  б али к  (маринка)  ва  хра- 
мулалар киради, чуртан  баликлар умурткасиз хайвонлар билан  о зи к­
ланади.  Баликларнинг  о зи к  тутиши  кам  турлича.  Баъзи  баликлар 
(чуртан  балик)  улжасини  пистирм ада  яш ириниб,  пойлаб  ушласа, 
бош калари  (ела,  о ккай р о к  —  жерех)  улж асининг  оркасидан  кувади, 
яна  бирлари  улжасини  сув тагидан  топади,  баъзилари  эса  сув  юзига 
тушган  каш аротларни  ушлайди.  Баликлар  йилнинг и сси к даврлари- 
да  киш  фаслига  нисбатан  интенсив  равиш да  озикланади.  Бизниш  
мамлакатимизда  яш айдиган  купчилик  баликлар  киш   фаслида  уму- 
ман  озикланмайди  ва  карахт  \о лга  утади.
Купайиши.  Суякли  баликларнинг деярли  хаммаси  айрим жинсли 
ва  уругланиши  таш ки  булади.  Баликлар  бош ка  умурткали  хайвон- 
ларга  нисбатан  нихоятда  серпушт  булади.  К упчилик  баликлар  юз 
минглаб,  ойбалик  30  млн  икра  куяди.  Бу  икралар  ю м ш ок  булиб, 
яхши кимоя  килинм аган  ва купчилиги калок булиб  кетади. Уруглан- 
ган  тухумнинг  вояга  етган  баликка  айланиш и  нихоят  паст  булиб, 
севрюга балигида 0,13-0,58%  ни таш кил  килади.
Баликлар бошка купгина умурткалилардан ан и к купайиш мавсуми- 
га эга эмаслиги  билан ф арк килади.  Баликлар урчиш  (нерест)  вакгига 
Караб уч  гурухга булинади:
1.  Бахор ва эрта ёзда купаювчи баликлар. "Бу гурухга осетрлар, 
3 o f o -  
ра  баликлар,  лакка  баликлар,  сельдлар,  чуртан  баликлар,  олабуга  ба­
ликлар киради.
2.  Кузда  ва  кишда  купаювчи  баликдарга  лосос,  гулмой  (форел), 
треска  ва  бошкалар  киради.
3.  Тропик  денгизларда  яшовчи  баликлар  йил  давомида  купаяди. 
Баъзи  баликдарда  наел  учун  кайгуриш  ходисаси  хосил  булади,  нати- 
жада  улар  кам  икра  куяди.  М асалан,  тиканбаликларнинг  эркаги  сув 
тагида  ердан  чукурча  казийди  ва  шар  шаклида  уя  куради.  Ургочиси 
20-100  та  икра  куяди,  эркаги  10-15  кун  уяни  куриклайди.  Денгиз  от- 
часи ва игнабаликлар эркагининг корин томонида тери бурмаси булади. 
Шу бурмада урум анган  икраларни олиб юради. Америка лакка балиги 
50-100 та икраларини огзига солиб юради.  Баъзи баликдарда эса (бойкул 
голомянкаси) тирик тугиш  процесси кузатилади.
Баликларнинг  иктисодий  ахамияти
Хозирги вакгда инсон  баликлардан 40%  гача хайвон оксилини ол- 
мокда.  Улар асосан  кимматбахо  озика  махсулоти  учун  овланади.  Ба-

73
чи м ар д ан   о з и к -о в к а т   м ах^улотларидан  таш кари   ви там и н ,  б ал и к  
#1Н  ип  бошка ма^сулотлар олинади.
( >иланадиган  баликларнинг  90%  га  яки н и  денгиз  ва  океанлардан 
Iyiн шли.  Тинч  океанидан  40%,  А тлантика  океанидан  45%,  Х инд 
НКсаиидан  10%  ва  Ш имолий  Муз  океанидан  5%  б али к тутилади.
Госсия баликчилик саноати юкори тараккий этган мамлакат х,исобла- 
Н>  in  МДХнинг сув  \авзаларида  1000 тур балик яшаса,  шундан  150 тури 
№ шиади.  Бизда энг му>;им овланадиган  баликлар -  сельдлар,  зогора ба- 
miK мр, трескалар, лосослар,  осетрлар,  судак ва хамсадир.  Хозирги  вак?- 
14  к  •t сияда  фаол  ов,  яъни  йил  буйи  тугиш  кенг  ривожланган.  Бунинг 
Н" п  I л с ид а баликчилик корхоналарига балик узлуксиз келиб туради.
О вланадиган  баликдарни  табиий  ш ароитда  сакдаш   ва уларнинг
■  ниши  купайтириш  учун давлатим из бир канча чораларни  куради:
I  Баликларнинг купайиш жойларини х;имоя килиш.
Суп ,\авзаларини ортикча лой ва сув усимликларидан тозалаб туриш.
Дарё,  кул  ва  \овузларни  саноат  корхоналаридан  чиккан  за\ар - 
чм  нк.ова  сувлардан,  нефт  куйилишидан  курикдаш.
I.  К,имматбахо  баликдарни  икдимлаштириш.
Охирги  йилларда  У збекистоннинг  сув  ^авзаларида  Амур  дарёси- 
чии  амур  хумбоши,  о к   амур  баликдари  икдимлаштирилди.  Хозирги 
ним ла  Узбекистонда бир канча баликчилик хужаликларида зогора балик 
»«ККа балик, храмула, оккайрок (жерех),  кизил куз (плотва),  илонбош, 
*>'1.|<>уга, ела (судак),  чуртан балик ва бош калар овланади.
Баликларнинг  келиб  чикиши  ва  эволюцияси
Баликларнинг тангача ватиканакча куринишидаги дастлабки колдик- 
янри  устки  силур  катламларидан  топилган.  ХаР  хил  гурухдарга  мансуб 
( л   и   л и  
балик  колдиклари  куп  учраган.  Шундай  килиб,  баликлар  силур 
■ИИчшинг боши ва урталарида келиб чиккан. Баликдар дастлаб чучук сув- 
т т
 пайдо булган.  Кейинчалик бал и кд ар шур сувларга ута бошлаган, деб 
V i"1'' мйдилар.  Бу хрлни  палеонтологик далиллар билан  исботлаш  учун 
м '.ны аги  жадвал келтирилади  (Ромер  ва  Гров маълумотлари).
Баликларнинг казилма колдикдари етарли даражада булмаганлиги ва 
и*
hi
н  сакданмаганлиги  уларнинг  айрим  гурухдарининг  келиб  чики-
Даирлар
Чучук  сув 
баликдарининг 
турлари
Денгиз
баликдарининг
турлари
»*илур
100
0
line 
1
 ки  левой
77
23
Yinп  девон
13
87
rV* 
1
 к 
11
  девон
29
71

74
шини тушунтиришга имкон бермайди. Шундай булса-да, палеонтологи к 
материалларнинг урн и назарий муло^азалар билан тулдирилади.
Тахмин  килиниш ича,  баликдар  силур  даврининг  бошида  чучук 
сувларда  яшаган  птераспидоморфларга  мансуб  булган  \а р   хил  к;ал- 
Кондорлардан ажралиб чиккан. Хали фанга номаълум булган бирлам 
чи жагогизлилардан иккита шохча пайдо булади: панцирлилар ва жаг- 
жабралилар,  буларга  мустакил  синф   таксономиясини  берадилар.
Панцирли  баликдар  синфи  (Placodermi)  м айда  ва  й и р и к   (буйи 
6  м)  б ал и к д ар н и   уз  ичига  олади .  У л ар н и н г  бош и  ва  танасининг 
олдинги  кисми  суяк пластинкаларидан таш кил топган  мураккаб пан- 
цир билан копланган  (50-расм).  Гавдасининг кейинги кисми тангача­
лар  билан  копланган  ёки  ялангоч  булган.  Кучли жаглари  купинча су- 
якдан  иборат булган.  Кукрак сузгич  канотлари  купинча суяк калкон- 
чалар билан копланган.  Бу баликлар девон даврининг охири ва тош к­
умир даврининг  бошига  келиб  кирилиб  кетган  (51-расм).
Жаржабралилар  (Aphetohyoideu  ёки  Acanthodii)  синфи  кичик  ва 
урта улчамдаги баликдар булиб, гавдаси урчуксимон шаклга эга булган. 
Бу  ходиса  жуда  хам  примитив  белги,  яъни  жуфт  сузгич  канотларни 
\оси л   килган  тери  бурмасининг  колдиги,  деб  тушунилади  (52-расм).
Девон даврининг урталарига келиб бу с и н ф н и н г вакиллари ден- 
гизларга хам утиб таркала бошлаган. Тахмин килиш ларига Караганда, 
перм   д а вр и н и н г  урталарига  келиб  бу  б аликдар  ки ри ли б   кетади
50-расм.  ХаР хил  панцирли баликдар: A—Dinichtys (узунлиги  6 м  гача); 
Б —Bothriolepis (1 м  атрофида), устки томондан куриниши.


51-расм.  Панцирли ва 

тогайли баликларнинг 
филогенетик шажара 
дарахти.
mi  примитив акантодийлардан девон д аври н и н г бошида тогайли  ба- 
IиКгПар  пайдо булган.  Я на тахмин  килиш ларича,  кандайдир  прим и- 
I ип  акантодийлардан девон д а вр и н и н г бош ларида суякли  баликдар 
ижралиб  чиккан.  Тез  окаётган дарё  сувлари  эхтимол  суяк  скелети- 
иинг пайдо булиш ига олиб  келган.
Девон даврининг урта катламларида акуласимон тогайли баликлар- 
минг (Cladocelachii) тишлари ва гавда колдикдари учрайди.  Бу баликлар 
носан денгизларда яшаган.  Бу баликлар кичик ва урта улчамда, буйи  1  м 
r>v  iii6,  гавдаси  урчуксимон,  думи  гетероцеркал  шаклда  булган.  Жуфт 
г у   1ГИЧ 
канотлари асоси танага кенгайган холда бириккан (53-расм). Те­
р т  и  плакоид тангача билан копланган булган. Скелети тогайдан иборат, 
умурткаларининг танаси  булмаган.  Огзи  бошнинг  олдида жойлашган,
♦  нбра ёйлари 5 жуфтдан ортик булган. Девон даврининг урталарида при­
ми! ип кладоселахийлардан пластинкажабралилар (Elasmobranchii) ажралиб 
чикади.  Бу  баликларнинг  эркакларида  копулятив  орган  хосил  булади, 
у чургкдларнинг танаси пайдо булади.  Юра даврида бу баликлар акуласи- 
ч<ншарга васкатсимонларгаажралади.
Тош кум ир даврида денгиз тагида яш аган тогайли  баликларнинг 
H ru d y o d o n ti  д е г а н   г у р у х и д а н   я х л и т б о ш л и л а р   к е л и б   ч и к к а н , 
ilfO  ф а р а з   к^илинади.

76
53-расм.  Acanthodii нинг пастки девондан топилган вакили  —  Climatius.

77
Девон  даврининг  урталарида  суякли  баликларнинг  иккита  шохи 
пжралиб чикади.  Буларнинг бири шуълаканотли баликдар (Actino-pterigii), 
и к к и н ч и с и   хоан а  б и л ан   н а ф а с   о л у вч и л ар   (C hoanichthyes)flH p. 
Ш уълаканотли  баликдар  чучук  сувларда  вужудга  келган  булиб,  ке­
йинчалик барча денгиз  ва чучук сувларга таркалган.  Хоана билан  на­
фас олувчи баликдар  (чуткак;анотли  ва икки хил  нафас олувчи балик- 
лар)  \а м   бирламчи чучук сувда  пайдо булган.  Жуфт сузгич  канотлари 
сув  тубида  таяниб  юришга  хизмат  килган  ва  дум  сузгич  канотлари 
дифицеркал  булган.  Уларда  нафас  олиш  функциясини  бажарадиган 
Корин  х;аво  халтачаси  билан  ички  бурун  тешиги  (хоана)  булган.
Тогайли  ганоидлар  кдзилма холда юра давридан  маълум  булса-да, 
уларнинг  бевосита  аждодлари  тугрисида  аник,  маълумотлар  йук.
Энг кадимги шуълаканотлилар палеонисцид (Paleoniscoidei^ap булган. 
Бу балик, колдикдари казилма холда девон даврининг уртаси, тошкумир 
ва перм даврларида хамма жойлардан топилган.  Палеонисцидлар  кичик 
ва урта улчамда ва шаклан хилма-хил булган (54-расм). Думи гетероцер- 
кал  ва унинг устки булими ганоид тангача билан  копланган.  Бур даври­
нинг бошига келиб бу баликдар бутунлай кирилиб битади. Суякли ганоид­
лар триас даврида пайдо булган,  урта мезозойда хукмрон булади,  бирок 
бур даврининг урталаридан бошлаб кескин камаяди ва хозир буларнинг 
иккита вакили (кайман ва лойбалик) яшаб келмокда.
Купканотли баликлар, бир томондан,  чуткаканотли баликларнинг 
Кадимги  вакилларидан,  иккинчи  томондан  эса  палеонисцидлардан
триас,  узунлиги  20 см).
54-расм.  Палеонисцидлар- 
нинг вакили: A —Paleoniscus 
(перм даври, узунлиги  25 см); 
Б —Bobasalrania (пастки
б

78
келиб  ч ш д а н ,  деб  тушунтирилади.  Чунки  бу  баликларнинг  казилма 
колди клари топилмаган.
М одомики  шундай экан,  баликлар систематикаси  кирилиб кетган 
гуруэртрини кам кисобга олганда тубандагичадир:
Балицлар  катта  синфи
  — 
Pisces 
+
  Панцирли  баликлар  синфи  —  Placodermi 
+  Жаржабралилар  синфи  —  Aphetohyoidei,  Acanthodii 
Тогайли  баликлар  синфи  —  Chondrichthyes 
+  Примитив  акулалар  кенжа  синф и  —  Cladoselachii 
+   Ксенакантидалар  кенжа  синф и  —  Xenacanthida 
Пластинкажабралилар  кенжа  синф и  —  Elasmobranchii 
Акуласимонлар туркуми —  Selachoidei 
Скатсимонлар туркуми —  Batoidei 
Яхлитбошлилар  кенжа синфи  —  Holocephali 
+  Брадиодонтлар туркуми —  Bradyodonti 
Химерасимонлар туркуми  —  Chimaeriformes 
Суякли  баликлар синфи  —  Osteichthyes 
Ш уълаканотлилар кенжа синф и  —  Actinopterygii 
Тогайли ганоидлар катта туркуми —  Chondrostei 
Осетрсимонлар туркуми  — Acipenseriformes 
Суякли  ганоидлар катта туркуми —  Holostei 
Кайман баликлар туркуми —  Lepidosteoidei 
Лойбаликлар ёки амиялар туркуми —  Amioidei 
Палеонисцидлар катта туркуми —  Palaeoniscoidei 
Суякдор баликлар катта туркуми  —  Teleostei 
Бу  катта туркум  40  та туркумга  булинади.
Кафтканотли баликлар кенжа синфи  —  Crossopterygii 
Актинистлар туркуми  —  Actinistia 
Икки  хил  нафас  олувчилар  кенжа  синфи  —  Dipnoi 
Бир упкалилар туркуми  —  M onopneumones 
Икки  упкалилар  туркуми  —  D ipneum ones
Туртоёцлилар  катта  синфи
Yüklə 10,35 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   25




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin