Ж л. Лаханов умурткдлилар



Yüklə 10,35 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/25
tarix21.11.2019
ölçüsü10,35 Mb.
#29648
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   25
Умуртқалилар зоологияси


TOFafl 
холича колади. Умров 
суягининг олдида олдинги туш  суяги  (episternum) жойлашади.  Амфи- 
(жиларда кукрак кафаси  й у к
Ч анок камари уч элементдан ташкил топган  (62-расм) хамда булар 
кУшилган жойда куймуч  косаси  (acetabulum ) хосил булади  ва бу коса- 
iu  сон  суягининг  боши  кириб  туради.  Узун  жуфт  ёнбош  суяклари

88
61-расм.  Бсщанинг елка камари  (тогай 
нук,тапар билан белгиланган):  1—курак 
суяги, 2—куракусти тогайи, З—коракош),
4—куракнинг елка суяги бирикадиган чу- 
курчаси, 5—прокоракоидли тогай,  6—умрон 
суяги,  7—туш суяги,  8—тишолди суяги.
62-расм.  Баранине чанок, камари:
1—ёнбош суяги,  2—куймуч суяги,
3~к,ов тогайи,  4—цуймуч косаси.
(ilium)  думгаза  умурткдсининг  кундаланг  усимталарига  бирикади. 
Куймуч  суяклари  (ischium)  Узаро  кушилиб  кетади,  буларнинг  пастки 
томонида  к;ов тогайи (cartilago pubis) булади.
Мускул системаси. 
Амфибияларнинг мускул системаси баликдар- 
нинг мускул  системасидан  кескин  фарк, килади.  К ррин мускуллари- 
нинг  бир  кисми  метамер  тузилиш ини  сакдайди.  Огиз  буш лигининг 
мускуллари  (чайнаш ,  тил,  огиз  буш лигининг  тагидаги)  мураккаб- 
лаш ади,  бу  мускуллар  озикнин г  огиз  бушлигидаги  х,аракатини  ва 
упка вентиляциясини таъминлашда иштирок этади.  О ёк мускуллари- 
нинг массаси кескин ошади.
Нерв системаси  ва  сезув органлари. 
Умуртцали  \айвонларнин г сув 
му\итидан  курукдик му^итида яшашга утиши уларнинг марказий нерв 
системаси  ва сезиш органларининг кайта тузилишига \ам да мураккаб- 
ланиш ига олиб келади. Амфибияларнинг бош мияси (63-расм), асосан 
олдинги миянинг яхши такомил этганлиги, яримшарларга аник, ажрал- 
ганлиги  ва  м иячанинг  кам  ривожланганлиги  билан  балик  миясидан 
ф арк килади. Яримш арларнинг ичида мустацил бушликдари  -  к,орин- 
чалар булади.  Олдинги мия яримш арларининг ривожланганлиги факат 
катталашганида  эмас,  балки  ён  к;оринчаларнинг тубидан  ташк,ари  ён 
деворлари билан устки томонида ,\ам мия модцаси борлигида курина- 
ди ,  яъни  ам ф и б и ял ар д а хаки ки й   мия  гумбази —archi pallium  ^осил 
булади.  \и д л о в  булаклари  мия  яримш арларидан  билинар-билинм ас 
дараж ада  чегараланган.  О рал и к м и ян и н г устки  том о н и н и   м иянинг 
бош ^а  булим лари  са л ги н а   к^оплаб  туради.  У н и н г  устки  том он и д а 
э п и ф и з ж ой лаш ади .  О р а л и к  м и я н и н г тубидан  м ия  во р о н к аси   чи 
Кади,  ги п о ф и з  шу  м ия  в о р о н к ас и га   б и р и к ад и .  У рта  м ия  суякли 
б а л и к л а р н и н г   у р т а   м и я с и г а   н и с б а т а н   б и р о з   к и ч и к .  М и я-

89
г  
а 
/ з  
в
  /<> 
я  
it
Л
I  раем.  Бацанинг бош мияси:  1—олдинги мия яримшарлари,  2—хидлов булими,  3~%идлов 
нерви,  4—оралик, мия,  5—кесишган курув нерви,  6—воронка,  7—гипофиз,  8—урта мия,
V  мияча,  10—узунчок; мия,  11—туртинчи мия коринчаси,  12—орцамия,  13—учинчимия 
коринчаси,  14—силвиев сув йули,  15—111-Х бош мия нервлари, X II тилости нерви.
•шипит  яхши  т а р а н и й   этмай  колгани  гавданинг  бирмунча  оддий 
\n|uk.iT  килиш и  билан  б о гл и к   Бош  м иядан  суякли  баликлардагига 
Учиппп,  факат  10  жуфт  бош  мия  нервлари  чикади,  чунки  XII  жуфт 
нерп  (тилости  нерви)  мия  кутисидан  таш карида  туради.  XI  жуфт 
m  ри  (кУшимча нерв)  эса умуман  таракки й   этмаган  булади.
Орка  мия бироз ялпоклаш ган булиб,  \ам м а умурткалилардагидек
•  it- ,i  на чанок нерв чигалларини хосил  килади.  Орка  миядан думсиз- 
'iiip/in  К)  жуфт  нервлар  чикади.  Барча  амф ибияларда  симпатик  нерв 
I  нгн’мпси  яхши тараккий этган хамда иккита нерв устунидан  иборат. 
Уйир  умуртка  погонасининг  икки  ёнида  ётади  ва торткичлар  билан 
пир  Онрига  кушилган хамда орка мия  нервлари билан туташган  нерв 
I Vi  VII 
т р и   занжиридан ташкил топган булади.
Амфибияларнинг  куриш органлари 
кУРУК^нкда 
яшовчи  умуртка- 
•ннир  v*iy11 
характерли тарзда тузилган  булиб, хавода анча у зо к м асо - 
||щ  пн и  парсаларни куришга мослашган.  Бу мослашиш, асосан  куз шох

пардаси нинг буртиб чикданлиги, ку; 
гав\арининг  икки  томонлама  хаба­
р и к   л и н за   ш аклида  экан л и ги  
be
 
кузни  куриб колишдан сакдайдигаь 
^аракатчан  к°вокларнинг  борлип- 
билан ифодаланади. Аккомодация ку: 
гав\арининг сурилиши  билан  юзагг 
келади, аммо куз гав^ари уроксимор 
усимта  ёрдами  билан  эмас,  балкр 
м ахсус  м у с к у л н и н г   (m usculu s 
r e tr a c to r )   к и с к а р и ш и   т у ф а й л к  
.  , 

сурилади,  уроксимон  усимта амфи-
кундалангига кесими:  1~мия цутиси, 

J  .
2—узунчок;мия,з—эшитувнерви,4—ярим 
бияларда,  шунингдек,  барча  юксак 
доирали найчалар,  5—урта к,улок, бушлиги, 
у муртКал 
ИЛ 
арда булмаЙДИ.
6—евстахиев найи,  7-цалкум,  8-узанги 
ЭШИТИШ 
органи амфибияларниш 
суякчаси,  9-нотра парда. 
сувда ва курукликда ^аёт кечириши
муносабати билан яна \ам мураккаблашади (64-расм). Буларда ички кулок- 
дан  таш кари,  яна 
урта  цулоц
  ёки 
ною ра  бушлит
  хосил  булади,  унгг 
эш итиш  суякчаси — узанги суякча (stapes) урнашган.  Суякчанинг бир 
учи  HOFopa пардага, иккинчи учи овал ойнага тегиб туради.  ЕвстахиеЕ 
найи урта кулок бушлигини огиз бушлиги билан боглаб  \ам да босим- 
ни  тенглаш тириб  туради  ва  кучли  овоз  пайтида  HOFopa  пардани 
йиртилиш дан  сакдаб туради.  Урта  кулок бушлиги жар ёйи  ва тилости 
ёйи уртасида жойлашган жабра ёрирининг рудиментидан, яъни сачрат- 
кичдан хрсил  булади.
Хидлаш органи \ам ма амфибияларнинг \аётида му^им рол уйнайди. 
Хидлаш халтачалари жуфт булади. Ташки бурун тешиклари  махсус мус- 
куллар ёрдамида очилиб ёпилади.  Хар бир \идлаш  халтачаси ички бурун 
тешиги — хоаналар оркали 
OFH3 
бушлиги билан туташиб туради. Хидлаш 
халтачаларининг ^ажми, айникса, оёксизларда катга булади. Хидлаш орган- 
лари  факат  х;аво  мух,итида  фаолият  курсатади;  сувда таш -ки  бурун  те­
шиклари ёпик булади.
Вояга етган даврида сувда яшовчи амфибиялар ва уларнинг л ичинка- 
ларида ён чизик органи му^им сезиш органи  вазифасини  бажаради, ён 
чизик органи  бутун  гавдага таркалган  (айникса,  бошида)  ва баликлар- 
дан  фаркли  равишда  тери  юзасида жойлашади.  Тери  юзасида  сезувчи 
таначалар х;ам жойлашган. Хамма амфибияларнинг тери эпидермисида 
сезувчи нераларнинг эркин учлари жойлашади. Улартемпературани, огрик- 
ни кабул килиб олади.  Булардан баъзилари намликнинг узгаришига \ам 
реакция беради.
Хазм килиш органлари. Хозирги замонда яшаётган \ам ма амфибиялар 
вояга  етганда  \айвонлар  билан  озикланади.  Улар  турли  умурткасиз 
^айвонлар,  ёш  баликлар,  \атто  итбаликлар,  сувда яшовчи  кушларнинг
90 
------------------------------------------------------------

4
64-расм.  Бак,а цулоц булимининг

91
жужалари,  сувга тушган майда кемирувчи­
лар билан озикланади. Улжасини тутиб олиш 
усуллари нисбатан бир хил.  Оёкризлар хид- 
лаш  ва сезиш органлари  ёрдамида, думли- 
лар  куриш  ва  хидлаш  органлари  оркали 
озика топади. Ушлаш жаглар ёрдамида ба- 
жарилади.  Думсизларда  улжа  секин  юриб 
сакраш ёки  пойлаш оркали ушланади.  Бу- 
нинг учун улжани тилига ёпиштириб олади 
ёки жаглари билан тутади.
Озик, аввал сербар огиз бушлигига ту­
шади  ва ундан  кизилунгачга угади.  Т и ш - 
3-евстахиев найлари, 
4
~х,ик,илдок, 
лари  майда  конус  ш аклида  булиб,  ж аг- 
ёРиеи> 5-димог суягидаги  тишлар, 
оралик,  устки  жаг,  тиш ,  дим ог  ва  баъзи- 
б-ною ра парда,  7-куз. 
ларида хртто танглай суякларида жойлашган.  Курбакапарда тиш булмайди. 
Думли  ва  оёксизларнинг гуштли тили  огиз-халкум  буш лигининг та- 
гига  бирикади  ва  огиздан  маълум  дараж а  чикиб  туриш  кобилиятига 
эга. Думсизларда тил огиз буш лигининг тубида жойлашади  ва ташка- 
рига анча чузилиб ч ика олади.  Т илнинг асоси огиз тубининг олдинги 
кисм ига бириккан  булади, тинч \о л атд а унинг учи  оркага,  яъни  хал- 
КУмга караб туради  (65-расм).
Танглайнинг олдинги кисмида огиз-халкум бушлигига жуфт ички бурун 
тешиклари — хоаналар очилади. Огиз-х;алкум бушлиганинг тепа кисмида 
судак безлари бор. Сулак безининг таркибида парчаловчи ферментлар йук, 
бу без огиз бушлигани хуллаш ва озикни ютишини осонлаштириш учун 
хизмат килади. Озикни ютишда куз хам ёрдам беради. Унча узун булмаган 
Кизилунгач (oesophagus) ошкозонга (gaster) очилади (66-расм). Ошкозон- 
дан ун икки бармокли ичак (duodenum) чикдци ва номаълум холда ингичка 
ичакка  (illeum)  очилади,  бу, уз навбатида,  сербар тугри  ичакка (rectum) 
угади. Тугри ичак клоакага очилади. Амфибияларнинг ичак найи узаяди ва 
гавда узунлигидан 2-4 марта ош ик булади. Уч паллали жигарнинг (hepar) 
Урта палласида ут пуфаги бор. Ут йули ун икки бармокли ичакка очилади. 
Ошкозоности бези ошкозон билан ун икки бармокди ичак орасида жой­
лашган, бунинг чикариш йули уг йулини ураб олади ва секретлари куши- 
лади.  Ошкозоннинг пастки учига талок (lien) жойлашади  ва бу ерда кон 
Хосил булади.
Амфибияларнинг суткалик о зи крац и он и  гавда массасининг  10-40% 
ини  ташкил  килади.  Озикнинг хазм  булиши  учун  8-12  соат  вакт талаб 
Килинади.  Паст температурада булар бир йил гача оч яшай олади.
Н аф ас  олиш  органлари. 
Сувда  ва курукпикда яш овчиларнинг ха- 
рактерли  хусусияти  нафас  олиш   орган лари н и н г  нисбатан  к^плиги- 
дир.  Кислородни ютиб,  карбонат ангидридни  ажратиб чикаришда ли- 
чи н калар н и н г териси, таш ки  ва ички  жабралари,  вояга етганларида
65-расм.  О п и   очик бацанинг 
боши:  1—тил,  2—хоаналар,

92
66-расм.  Мчи  ёрилган  баца 
(ургочиси):  1—юрак,  2—упка,
3—жигарнинг чап булаги,  4— 
жигарнинг унг булаги,  .
5—ут пуфаги,  6—ошцозон, 
7-ош1;озоности бези,  8—ун 
икки бармоцли ичак,  9—ингич­
ка ичак,  Ю—myipu  ичак,
11—талоц,  12—клоака 
(ёрилган),  13—сийдик пуфаги,
14—сийдик пуфагининг тешиги,
15—буйрак,  16—сийдик йули,
17—сийдик йулининг клоакага 
очиладиган тешиги,  18—унг 
тухумдон (чап тухумдон олиб 
ташланган),  19—ёг танача, 
20—унг тухумдон йули,  21—чап 
тухум йули,  22—тухум йулиниг 
бачадон булими,  23—тухум 
йулининг клоакага очиладиган 
тешиги,  24~орк,а аорта,
25—кейинги ковак вена,
26—умумий уйк,у артерияси,
27—чап аорта ёйи,  28—умумий 
упка-тери артерияси.
эса  упка,  тери ва огиз-^алкум  бушлирининг шилимшик; пардаси  иш- 
тирок  этади.  Вояга  етган  бакан и нг  нафас  органлари  упка  (pulmones) 
билан тери  хисобланади, терига  йи ри к-й и ри к кон томирлари  келади. 
Упка  бир  жуфт  содда  халтачадан  иборат,  унинг  деворлари  юпка, 
ички  ю заси катакчали  булади.  Н аф ас  йуллари  каттагина \ и  кил док- 
трахея камерасидан  иборат, бу камера ту ф и д ан -ту ф и  упка бушлигига 
айланиб  кетади.  Х икилдок-трахея теш иги  бир жуфт чумичсимон то ­
гай  билан  уралган, товуш богичлари  шу тогайларга тортилган. Товуш 
богичлари  х и ки л д ок теш и ги н и н г  ён  том онидан  ураб  олган  иккита 
ш и ллик парда бурмасидан  иборат.  Бу пардалар тортилиб таранглана 
олади,  шунда упкадан  ч и ккан  *аво уларни тебрантиради,  бунда уша 
пардалардан товуш  чикади.  \и к и л д о к  скелети  балиадардаги V жабра 
ёй ларинин г остки  кисм ига  гомолог булади.
А м ф ибияларда кукрак каф аси  йуадиги  муносабати  билан  нафас 
олиш   акти  узига  хос  йул  билан  утади  (67-расм ).  Бака,  аввало, 
ofh
 
j
 
буш лигига ^аво олади,бунинг учун  огиз тубини  пастга туш ириб,  бу­
рун теш икларини очади.  К ейин у бурун теш икларини  клапанлар би-

I
67-расм.  Баранине  нафас  олиш  акты 
механизмы:  I  нафас  олишнинг  биринчи  босцичи— 
отз  бушлиги  кенгайган,  очиц  бурун  тешиклари 
орцали  унга  xfleo  кирмоцда;  II  нафас  олишнинг 
иккинчи  боск;ичи  —  бурун  тешиклари  бекилган, 
отз  бушлитнинг  туби  кутарилганда  %аво 
цицилдоц  тешигига  утади,  ундан  упкага  киради 
(стрелкалар  х,аво  утадиган  томонни 
курсатади):  1—от з  бушлиги,  2—тил,  З-ташци 
бурун  тешиклари,  4—^идлов  халтаси,  5— 
хоаналар,  6—жатро  суяги,
7—цизилунгачга кириш йули,  8—упка.
мни 
бекитади  ва  о т з  тубини юк;орига кутаради, натижада хаво х,ик,ил- 
/н>|<;тешигидан упкага боради.  Ш ундай кдлиб, амфибиялар худди упка- 
I н  \аво олгандек нафас олади, хаво у ерда упка эластик деворларининг 
иучайиши туфайли ташкарига чикади.
Амфибияларда упканинг нафас олиш юзаси гавдасининг юзасига нис- 
Ошан  кам  (2:3  нисбатда),  сутэмизувчиларда  эса  Упканинг  ички  юзаси
v и и 11 г териси ташки юзасига нисбатан 50-100 марта ку пдирАмфибиялар- 
Iпнп  териси  оркали  15-55%,  упкаси  оркали  35-75%  ва  огиз-^ал-кум 
(tyiiuiHFH оркали  10-15%  кислород кабул килинади.  Упка ва огиз-\алкум 
пум шири оркали 35-55%, тери оркали 45-65% С 0 2 ажратилади.
К,он  айланиш  системаси. 
А м ф ибияларнинг итбаликдари  (личин- 
Кпси)  кон айланиш  системаси балш утарнинг кон айланиш  система- 
|  ш а  Ухшаш,  л екин  вояга етганларида у п кан и н г пайдо  булиши  би- 
мпп 
к;он  айланиш  системасида кучли узгариш лар  юз беради. Думли 
ми  оёксиз ам ф ибияларнинг ю рак булмаларидаги ту си кях ш и  ривож- 
/шммаган.  Б акан и н г  юраги  (68-расм )  уч  кам ералидир,  яъни  бир-
< 'придан тУсик парда билан  руйирост ажралган иккита  юрак булмаси
68-расм.  Бак,а юрагининг буйига кесими:  1—унг юрак 
булмаси,  2—чап  юрак булмаси,  3—юрак булмалари 
уртасидаги тусик,  4—вена синуси тешиги,  5-атрио- 
вентрикуляр клапан,  6—юрак к,оринчаси,  7—юрак 
Норинчасидан артериал конусга чик;иб турган таёк,- 
ча,  8—артериал конус,  9—артериал конус уртасидаги 
парда,  10—аорта устунининг таги,  11—уй^у арте­
рияси,  12-аорта ёйи,  13-упка-тери артерияси.

94
ва  битта  юрак  коринчасидан  иборат, лекин бундан таш кари ,юракда 
унг  юрак булмасига  очиладиган  вена  синуси  билан  юрак  крринчаси 
очиладиган артериал  конуси  бор.  Ю рак  коринчасининг девори  анча 
Калин  булади  ва  унинг  ички  юзасидан  узун-узун  мускул  ипларп 
чикади, бу ипларнинг учи атриовентрикуляр теш икларни бекитиб ту 
радиган иккита клапаннинг эркин чеккаларига бирикади,  атриовен i 
рикуляр тешик  иккала ю рак булмаси учун  умумийдир.  Артериал  ко- 
нуснинг асоси ва учида клапанлар бор, лекин бундан таш кари, у н и т  
ичида узунасига  кетган узун  спирал  клапан хам  бор.
Биринчи  булиб  артериал  конуснинг  орка  томонидан  унг  ва  чап 
упка-тери артерияси (a.  pulmocutanea) чикади  (69-расм), бу баликлар- 
ни нг  IV  жуфт  жабра  ёйларига  гомологдир.  Ж уфт  артерия,  уз  нав- 
батида, упка ва тери артерияларига ажралади. Артериал конуснинг корин 
томонидан жуфт  аорта  ёйлари  (arcus  aortae)  чикади.  Булар  2  -  жуфп 
жабра ёйларига гомолог хисобланади. Аорта ёйлари узидан энг-са-умур- 
тка  ва Умровости  артерияларини  ажратади,  булар  корин  мускуллари 
ва олдинги оёкларни  кон  билан таъминлайди. Аорта ёйлари умуртка 
погонаси  остида  узаро  куш илиб,  орка  аортани  хосил  килади.  Орка 
аорта узидан кучли  хазм  килиш   найи  —  туткич артерияни  ажратади 
О рка  аортанинг  бош ка  тарм оклари  билан  кон  бош ка  органларга  ва 
кейинги оёкларга боради. Артериал конуснинг корин томонидан умумнй 
уйку  артерияси  чикади  ва  таш ки  хамда  ички  уйку  артерияларига 
(a.caratis externa et interna) булинади.  Уйку артерияси  1-жабра ёйларига 
гомолог хисобланади.
69-расм.  Бакунине артериал системаси асемаси 
(вена н;они  кора ранг билан курсатилган):
I —унг юрак булмаси,  2—чап юрак булмаси,
3 —юрак коринчаси,  4—артериал конус,
5 —упка-тери артерияси,  6—упка артерияси,
7—тери артерияси,  8—унг аорта ёйи,  9—чап 
аорта ёйи,  10—умуртка артерияси,
I I —умровости артерияси,  12—орка аорта,
13—ичак артерияси,  14—сийдик-таносил 
артерияси,  15—умумий ёнбош артерияси,
16—умумийуйку артерияси,  17—ичак-уйку 
артерияси,  18—ташки уйку артерияси,
19—упка,  20—жигар, 21—ошкозон,
22—ичак,  23—уругдон,  24—буйрак.

95
I 'авданинг  кейинги  кисм идан  ва  кейинги  оёкдаридан  вена  к ° ни
♦ пн  ненасига  (v.femoralis)  ва  куймуч  венага  (v.ischiadica)  йигилиб,
♦ уфг ёнбош  ёки  буйрак копка  веналарига  (v.portae  renalis)  куйилади 

Н)
 
раем). 
Буйрак копка венаси буйракларда капиллярларга ажралиб, 
ПуПрак  копка системасини хосил  килади.  Сон  веналаридан то к  К°РИН 
Ml шеи  (v.abdominalis)  чикади  ва  бу  жигарга  кириб,  капиллярларга 
и 
* | 
млад и. 
И чакнинг барча булакларидан ва ошкозондан вена конлари
♦ ш ар  копка венасига (v.portae hepatis)  йигилиб,  капиллярларга тарк* 
■I  i.i.in  ва жигар  копка  системасини  хосил килади, ундан жигар венаси 
|о ц  кейинги  ковак  венага  (v.cava posterior)  йигилади.  Кейинги  ковак 
иг на  корин венаси ва жуфт жигар веналарини  кушиб олиб,  вена сину- 
t in а  куйилади.  Бош, олдинги  оёкдар ва теридан тозаланиб келган ар- 
Л риал  кон хар икки томондаги  буйинтурук ва умровости веналарига 
IIin илади,  бу  веналар узаро  куш илиб,  бир жуфт олдинги  ковак вена­
ми 
(v.cava 
anterior) хосил  килади.
Думли амфибияларда кейинги  ковак вена билан бир каторда, руди- 
М'  hi  \олда баликларгахос булган кейинги кардинал веналар хам сакла- 
нили,  булар олдинги  ковак веналарга  кушилади.  Олдинги  ковак вена- 
мир хам  вена^синусига  куйилади,  вена синусидан  кон  унг юрак б^лма- 
| ш 11 боради. Упкаларда оксидланган кон упка венаси (v.pulmonalis) оркали 
•i nI  юрак булмасига тушади.
Упка билан  нафас олганда унг юрак булмасида аралаш  кон  йигила- 
ДИ  Чап  юрак булмаси эса артериал  кон  билан тулади.  Юрак булмалари- 
НИШ  бир вакгда кискариши натижасида кон коринчага утади.  Крринча- 
iw vi 1инг ички деворларидаги усикдар кон аралашувига тугскинлик килади. 
К >рпк коринчасининг унг кисмида вена кони, чап кисмида эса артери- 
н'1  кон  к^прок булади.  Артериал  конус юрак коринчасининг унг кис- 
Mii  iiiii  чикади.  Ш унингучун  юрак  коринчаси  кискарганда  артериал
70-расм.  Бацанинг вена системаси  (вена кони 
Кора ранг билан курсатилган):  1—вена  синуси,
2 —унг  юрак  булмаси,  3 —чап  юрак  булмаси,
4—юрак корин-часи,  5 —сон венаси,  6—ёнбош 
венаси,  7—буйрак копка  венаси,  8 —корин  вена­
си,  9 —жигар копка  венаси,  10—буйракдан чикувчи 
веналар,  П —кейинги  ковак вена,  12—жигар 
венаси,  13—тери венаси,  14-елка венаси,
15-умровости венаси,  16-ташки буйинтурук 
вена,  17—ички буйинтурук вена,  18—унг олдинги 
ковак  вена,  19—чап  олдинги  ковак  вена,
20—упка венаси,  21—упка,  22—жигар,
23—буйрак,  24—уругдон,  25—ичак.

-------------------------------------------------------- 
9 6 ___________________________________
конусга  дастлаб  вена  кони  киради  ва  упка-тери  купрок, артериясини 
тулдиради.  Юрак коринчасининг кискдриши давом этганда артериал ко 
нусда босим бироз ошади, юрак коринчасининг марказий кием и дан ара 
лаш кон аорта ёйларига чикади.  Юрак коринчаси тулик кискарганда ар 
териал конусга юрак коринчасининг чап кисмидан асосан артериал 
koi
 t 
утади.  Бу уйку артериясига очилади.
Ш ундай  килиб,  ам ф ибияларда  и кки та  кон  айланиш   доираси 
Хосил  булса-да,  битта  ю рак  кори н часи   булганлиги  туф айли  бу до- 
иралар  тул и к  ажралмаган.
К рннингумумий микдори гавда массасининг  1,2-7,2% ини ташкил 
этади,  кондаги  гемоглобин  хам  1  кг массага 4,8  г гача узгариб туради.
1  мм3 конда 20 мингдан 730 мингдонагача эритроцитлар булади.  Юрак 
уриши  (пульс)  хал и  паст.  Масалан,  массаси  50  г  булган  ут  бакасида 
пульс минутига 40-50 га тенг. Таккослаш учун шу массадаги кушда у 500 
га тенг эканлигини курсатиш мумкин. Амфибияларда артериал кон боси- 
ми хам паст. Думсиз амфибияларда бу курсаткич 30/20 га тенг. Таккос­
лаш учун со м о м  одамларда бу курсаткич  120/80 булади.
Айириш  органлари. 
Сувдан  курукдикка чикиш   умурткали  хайвон- 
ларнинг сув ва туз алмашинув харакати- 
га ва организмда азотли  махсулотлар ал- 
машинувига хам сезиларли таъсир курса­
тади.  Амфибияларнинг  итбаликларида 
бирламчи  бош  буйрак  (пронефрос)  та­
раккий этади. Амфибияларнинг буйраги 
баликдарнинг буйрагидан фаркди уларок, 
ялпоклашган тана шаклида булиб, думг- 
аза умурткаси атрофида умуртка погона- 
сининг икки ёнида жойлашади (71-раем).
Хар  бир  буйракдан  си й д и к  йуллари 
(Вольф найи)  чикиб,  клоакага очилади.
Клоаканингтагидан чиккан теш ик с и й ­
д и к  пуфагига (vesica urinaria)  очилади.
О зи к а  м ахсу л о тл ари н и н г  п ар ч ал ан и - 
ш и д ан   хосил  булган  м о чеви н а  аж ра- 
ти лад и .  Бу  би р л ам ч и   си й д и к -б у й р а к  
найлари  буйлаб окади.  Б уйрак  найча- 
л ари дан  окаётганда сувни  ва  ким м ат- 
ЛИ 
ози к а   м о дд ал арн и  
ЙУКОТИШНИ 
ка- 
71-расм.  Эркак баранине сийдик- 
м айтиради.  С и й д и к  пуф аги н и н г 
ИЧКИ 
таносил органлари:  1-буйраклар, 
д е в о р и д а   хам  сув  к а й т а   с у р и л а д и  
2—Вольф найи (сийдик йули), 3—клоака
С и й д и к   п у ф аги   т у л га н д а ,  у н и н г  д е - 
4-сийдик-татсилтешиги,
5—сиидик пуфаги,  6—сиидик пуфагининг 
вори д аги   м у ск у л л ар н и н г  к и с к а р и ш и  
тешиги> 
7- ypyfdoH>  8-уругчикарувчи
н а т и ж а с и д а   с и й д и к   к л о а к а   о р к а л и  
йуллар,  9-ypyt пуфакчаси,  Ю-ё>
т а ш к а р и га   ч и к а р и л а д и . 
танаси,  н —буйракусти бези.

97
Ксраксиз мах,сулотларнинг бир кисми тери оркали ажратилади. Те­
рининг ахамияти,  айникса,  сув алмашинувида катта булади.  Нам-лик 
шкпри булганда амфибияларнинг териси сувни суриб олади ва териости
•  им«|>м  бушликпарига  йигади.  Сувда  яшовчи  протейлар  30-35%,  нам 
*нНлл  яшовчи  бакалар  40-50%,  дарахтларда  яшовчи  квакшалар  70% 
| уими  йУкотса,  нобуд булади.
Yüklə 10,35 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   25




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin