Ж л. Лаханов умурткдлилар



Yüklə 10,35 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə17/25
tarix21.11.2019
ölçüsü10,35 Mb.
#29648
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   25
Умуртқалилар зоологияси


(larynx) 
олиб  киради.  Х икилдо^ни  ток, 
узуксимон  тогай  билан  жуфт  чумичсимон  то гай  тутиб  туради.  Сут- 
эмизувчилардан  фаркли  уларок,  кушларнинг  устки  х,ик;илдоги  овоз 
аппарати  вазифасини  утамайди.  Х икилдок тогай халкалардан ташкил 
топган эгилувчан трахеяга очилади. Трахея, уз навбатида,  иккита бронх- 
га ажралади ва хар бири упкаларга кириб шохланади. Трахеянинг паст­
ки кисми  ва бронхларнинг устки томони факат кушлар учун хос булган 
пастки хики л док, 
(syrinx)HH 
хосил килади  ва бу сайраш  (овоз чикариш) 
вазифасини  бажаради,  бунга  таш ки  товуш  пардалари  ва  ички  товуш
пардалари  ботиб  киради.  Махсус  сайраш 
мускули  кискарганда  бу  пардалар  таранг 
тортилади (125-расм).
Жуфт  упкаларнинг  улчами  нисбатан 
катта  эмас,  анча  зич  ва  кам  ч^зилувчан, 
булар  умуртка  погонасининг  ёни  буйлаб 
ковургаларга  бирикиб  туради.  Бронхлар 
упкаларга  кириб,  15-20  та  иккилам чи 
бронхларга  (126-расм)  булиниб  кетади, 
булардан  купчилигининг  учи  берк  була­
ди,  бир  кисм и  эса  хаво  халтачалари  би­
лан туташади. Иккиламчи бронхлар узаро 
куп  сон ли   майда  парабронхлар  билан 
куш илади,  парабронхлардан  куп  сонли 
бронхиоллар чикади. Айнан бронхиоллар- 
да кон кислород билан туйинади.  Кушлар­
нинг упкалари умумий нафас олиш  юза- 
си судралиб юрувчиларникидан анча ошик, 
ва  сутэм и зу вч и лар н и н г  уп каси   нафас 
олиш юзасига солиштириш мумкин. Куш-
126-расм.  Куш рпкасининг 
тузилиш схемаси:  1—бронх,
2 —иккиламчи бронхлар,  3— 
иккиламчи бронхнинг х,аво 
халтачаси билан %ушилган жойи, 
4 —парабронхлар,  5—бронхиоллар.

179
лпрнинг  упкаси билан  х,аво халтачалари  борланган.  Хаво халтачалари 
I и ник,, девори  юп^а булиб,  эластик хусусиятга эга.  Х,аво халтачалари- 
НИНГ  хажми  уПка  х,ажмидан  10  баробар  ошик,-  Ток,  умроваро  ва  турт 
>уфт  буйин,  кукраколди,  кукракорти  ва  корин  хаво  халтачалари  бор 
( 127-расм).  Хаво халтачалари эса тери остига ва найсимон суякларнинг 
ички бушлигига кириб боради.
Нафас  олиш  акти  кукрак  каф асининг  кенгайиши  ва  кискариши 
ммтижасида юзага келади.  Нафас олгандатуш умуртка погонасидан узок- 
/ИШади, тана буш лигининг хажми ошади  ва хаво халтачалари  кенгай- 
мб, 
хавони  тортади.  Бунда  \ав о   упкадан  олдинги  х,аво  халтачаларига 
гортилади,  хаво  таш каридан  трахея,  бронхлар  оркали  упкага  ва 
кукракорти хамда корин хаво халтачаларига боради (127,  128-расм-лар). 
I ||\фас чикарилгандатуш умуртка погонаси томон силжийди, тана бушли- 
I ининг хажми пасаяди ва ички органларнинг босими остида хаво хаво 
кплтачаларидан сикиб чикарилади.  Кррин хаво халтачасидан кислородга 
Пой хаво упкага ютилади, олдинги хаво халтачаларидан трахеяга итари- 
либ,  кейин ташкарига чикарилади.
Ш ундай  килиб,  кислород  билан  туйинган  х;аво  узлуксиз  нафас 
инганда  хам,  наф ас  чикарилганда  хам  упкадан  утиб  туради,  бунга 
икки  марта  нафас олиш  дейилади.  Х аракат  вактида  нафас олиш тез-
127-расм.  Куш %аво халтачаларининг 
схемаси (цорин томондан куриниши):
I—трахея,  2-уп ка,  3 —буйин %аво халта- 
часи,  4 —умроваро%авохалтачаси,  5-6-7 
ва  8—умроваро х,аво халтачаси нинг усик;- 
лари,  9—кукраколди х;аво халтачаси,
10—кукракорти у,аво халтачаси,
11 —к,орин х,аво хал т онка.

180
лаш ади,  масалан,  ёввойи  у рдакти н ч турганда  1  минутда  10-16  марта 
нафас олса, учаётганда  1  минутда 90-120 марта нафас олади.
Хаво  пуфакчалари:  1)  нафас  олиш да  иш тирок  этади,  лекин  хаво 
халтачаларида  газ  алмаш инм айди;  2)  тана  хароратини  туширадн, 
чунки  совук  хаво  билан  доимо  тулдирилиб  туради;  3)  тан ан и н г  со- 
лиш тирм а  огирлигини  енгиллаш тиради;  4)  нози к  органлар  орасида 
жойлаш иб,  уларни  иш каланиб,  ялликпаниш дан  саклайди.
Кон  айланиш  системаси. 
Кушларда  катта  ва  кичик  к ° н  айланиш 
доираси судралиб юрувчиларга нисбатан туликаж ралган. Артериал  ва 
веноз  конлар  юракда  ва  кон  томирларида  аралашмайди.  Ю ракнинг 
унг томонида  (унг  юрак булмаси  ва унг  юрак  коринчаси)  доимо  вена 
ва  чап  томонида  (чап  юрак  булмаси  ва  чап  юрак  коринчаси)  артери­
ал кон б$шади.  Юраги тупик турт камерали булиб, иккита юрак булма- 
сидан ва иккита юрак коринчасидан ташкил топган.  Кушларнинг юраги 
нисбатан  анча  катта.  М асалан,  урдакнинг  юрак  индекси  0,6  га  теш 
булса,  куёнда атиги  0,2  га тенг.  Кушлар  ю рагининг массаси  уларнипг 
гавдаси  массасига  нисбатан  тескари  пропорционал булади.  Масалан, 
тана массаси  23  г булган  снегир куш ининг юраги  массасига нисбатан 
1,3% ни, массаси  10 г булган читтакники  1,8% ни ташкил этади.  Ю рак­
нинг  уриш  тезлиги  хам  анча  юкори:  массаси  0,5  кг  булган  кушлар 
тинч турганда  1  минутда  юраги  200-300  марта уради,  учганда эса 400- 
500  мартага етади,  майда кушлар тинч турганда  юраги  1  минутда 400- 
600  марта  ва  учган  вактда  1000  марта  ва  ундан  хам  ошади.  Кушлар­
нинг  юксак тараккий  этган  белгиларидан  яна  бири  коннинг умумин 
микдори ош иши хисобланади. Суякли баликлар конининг умумий мик- 
дори гавда массасининг 3%  ини таш кил  килади. Думсиз амфибиялар- 
да  6%  ни,  кушларда  эса  9%  ни  таш кил  килади.  К оннинг  кислород 
сигими  судралиб  юрувчиларга нисбатан  кушларда тахминан  икки  ба­
робар ортик булади.  Кушларда кон босими хам боища умурткали хай- 
вонларга  нисбатан  анча  юкори  булади,  уртача  200/120  м м/сим об  ус- 
тунига тенг, бу курсаткич сутэмизувчиларда  160/70 га, судралиб юрув- 
чиларда  50/30  га тенг булади.  Бу  курсаткичларнинг хаммаси  кушлар 
нинг  умумий  хаёт  фаолияти  юкори  эканлигини  курсатади.
Н афас чикариш
128-расм.  Кушларнинг нафас йулларида х,аво х,аракати схемаси  (к,ора  чизицли 
стрелкалар %аво оцимининг йуналишини,  пунктирли стрел/салар %аво халтачапарининг 
кенгайиши ва торайишини курсатади).

181
Лртериал системаси.
  Катта кон айланиш доираси чап юрак корин- 
Чигидан  бошланади,  яъни  бу ердан  битта  унг аорта ёйи  чикали  (куш- 
цирди чап аорта ёйи тулик редукцияланиб кетган). Унг аорта ёйи юрак- 
йии  чикиб, 
узидан  иккита  кон  томири  —  унг  ва  чап  исмсиз  артерия- 
ййрни 
ажратади,  узи  эса  унг  бронхни  айланиб  утиб,  орка  аортага 
«Ишшади  ва  умуртка  погонаси  буйлаб  кейинга  караб  окади.  Исмсиз 
*|*|срияларнинг  \ар   бири  уйку,  умровости  ва  кукрак  артерияларига 
ОУкинади. 
Булардан  кукрак  артериялари  энг  каттаси  булиб,  кукрак 
Мускулларига боради  (129-расм). Орка аорта думгаза булимида узидан 
сои  ва  куймуч  артерияларини  ажратади,  булардан  олдин  орка  аорта- 
jot И 
то к  
ички  ва  ичактуткич  артериялари  чикади  ва  ошкозон  хамда 
ичмкларни артериал кон билан таъминлайди.
Кушларнинг 
веноз  системаси
  буйрак  копка  системасининг тула- 
мнолиги билан характерланади. Дум венаси иккита буйрак копка вена- 
Лприга булинади  ва булар  буйракларга  киради, лекин  бу  ерда судра- 
IиГ> юрувчилардан фаркди  равишда  коннинг бир кисми буйракда ка- 
ииллярларга  сарф  булади,  колган  к ° н  буйрак  копка  венаси  холида 
Доном этиб, ёнбош венасини хосил  килади, бунга куймуч ва сон  вена- 
IIпри  кУшилади.  Ёнбош  ва  буйрак  веналари  кушилиб,  ток  кейинги 
ковак  венани  хосил  килади.  Ичакдан,  кориндан  вена  кони  кушлар 
учун  характерли булган дум ичактуткич  венага йигилади, амфибия ва 
рситилияларда булган  корин  вена урн и га  кушларда ичакусти  венаси 
|уосил  булади,  бу  вена  ичактуткич  венасини  узига  кушиб  олиб,  жи- 
lapra киради. Жигардан жигар венаси чикади  ва кейинги  ковак венага 
кушилади. 
Кейинги ковак вена  унг юрак булмасига куйилади.  Бошдан 
мена кони бир жуфт буйинтурук веналарига, канотлардан умровости
129-расм.  /кушларнинг цон айланиш системаси 
схемаси:  1—унг юрак булмаси,  2—унг юрак 
цоринчаси,  3—упка артерияси,  4—упка венаси,
5—чап  юрак булмаси,  6—чап юрак цоринчаси, 
7—унг аорта ёйи,  8 —opt;а аорта,  9—исмсиз 
артерия,  10—умумий уСщу артерияси,  12—елка 
артерияси,  13—кукрак артерияси,  14—ички 
органлар артерияси,  15~тутк,ич артерия,
16—сон артерияси,  17—куймуч артерия,
18—буйрак венаси,  19—буйинтурук; венаси,
20—елка венаси,  21—кукрак венаси,  22—олдин­
ги  ковак вена,  23-дум  тутк;ич венаси,
24—буйрак цопца венаси,  25-умумий ёнбош 
вена,  26—куймуч вена,  27—сон венаси,
28—буйрак вена,  29—кейинги ковак вена,
30—жигар венаси,  31—жигар цоп^а венаси, 
32—ошцозоности венаси,  ЗЗ—тут^ич вена.

182
веналарига,  кукрак мускулларидан кукрак веналарига йигилади, булар 
кушилиб, бир жуфт олдинги  ковак венани хосил килади.  Олдинги  ко 
вак  веналари  хам Унг  юрак  булмасига куйилади.  Шу  билан  катга  кон 
айланиш  доираси тугайди.  Унг  юрак  булмасидан  веноз  кон  Унг  юрак 
коринчасига Утади, бундан упка артерияси  чикади ва иккита булиниб, 
чап  ва унг упкаларга  куйилади.  Упкаларда  оксидланган  артериал  коп 
чап  ва унг упка  веналари  номи билан  келиб,  чап  юрак булмасига куй- 
ипади.  Бу кичик кон айланиш доираси булади.  Кушларда моддалар ап- 
маш инувининг  юкори  даражада  булиши,  тукималарда  кислороднинг 
шиддатли ажралиши туфайли кушлар гавда температураси жуда юкори, 
Уртача 42°  С  булади.
Айириш ва купайиш органлари. 
Кушларнинг чанок буйраги метанеф- 
рос гавда массасининг  1-2%  ини ташкил килади,  бу кушларда моддалар 
алмашинувининг юкорилигига б о т и к  Буйракларташкаридан учта палла 
га  булинган  узунчок  ясси  таначадан  иборат  булиб,  чанокнинг  уст-ки 
девори  остида  туради.  Х,ар  бир  буйракдан  биттадан  сийдик  йули  (130- 
расм)  чикади  ва бу клоакага очилади.  Кушларнинг клоакасида сийдик- 
даги сув кайта сурилади.  Кушларда сийдик пуфаги й ук  Шу сабабли куш­
ларнинг судралиб юрувчилардагига ухшаш сийдик кислотасидан иборат 
булган  буткасимон сийдиги организмда тутилиб турмайди.  Сийдик кис­
лота оксил алмашинувининг асосий  махрулотидир.  Оксил алмашинуви­
нинг  бундай  типида,  биринчидан,  тухум  курукликда  ривожланиб,  сув-
130-расм.  Каптарнинг счйдик-таносил системаси. А—эркаги; Б—уртччси:  1—буйрак,
2 —сийдик йули,  3 —клоака бушлши,  4—буйракусти бези,  5 —уругдон,  6 —уругдон ycutu,
7—у  р уг йули,  8—уруг пуфаги,  9—тухумдон,  10—чап тухум йули,  11— тухум йули воронкаси, 
12—унг тухум йулининг колдиш,  13—йутн ичак,  14—сийдик тешиги,  15—ж инсий тешиги.
9
3
А

183
ни 
нг ташки мухитдан имконияти тамомила булмаслиги; иккинчвдан, сийдик 
ижратишда жуда куп сувни талаб килувчи мочевина хосил була олмаслиги 
муайяндир.  Сийдик  кислота унча захарли булмаганлиги туфайли  айнан 
мстаболизмнинг шу махсулоти тухум системасида узок, муддат сакданиши 
мумкин.  Шундай кдлиб, кушлар баликдар, амфибиялар  ва сутэмизувчи- 
лардаги сингари ёпик системасида мочевина эмас, балки сийдик кислота 
\осил килувчи алмашиниш типига эга.
Эркакларининг  жинсий  органлари  ловиясим он  жуфт  урувдон- 
дан 
иборат.  Улар буйракларга якин туради  ва катталиги  йил  фаслига 
к;араб 
узгаради  хамда  купайиш   даврида  жуда  каттариб  кетади,  яъни 
уругдоннинг  хажми  300-1000  марта  ош иб  кетади.  Х,ар  бир  уругдон- 
минг 
ички четида уругдон усики тегиб туради, бу м езонеф ритик буй- 
ракнинг  колдоти  хисобланади.  Хар  бир  уругдон  усигидан 
ypyF 
йули 
(Вольф  найига  гомолог)  бош ланади  ва  бу  клоакага  очилади.  Клоа- 
кага 
очилиш дан  олдин 
ypyF 
йули  бироз  кенгайиб, 
ypyF 
пуфагини 
Хосил 
килади, бу ерда 
ypyF 
хужайралари  вакгинча сакданади. Туякуш- 
лар, 
тинаму  ва  гозсимонларнинг  клоакаси  деворининг  бир  кисми 
бУртиб, 
то к копулятив орган хосил килади,  колган  кушларда копуля- 
тив 
орган  йУк  Бу кушларда уругланиш  эркаги  клоакасини  ургочиси- 
нинг 
клоакасига тегизиш и  йули билан  содир булади.
Ургочиларида факат чап тухумдон ривожланади  (131-расм). Унгту- 
хумдон  ва  унг  тухум  йулининг  редукцияланиш и  йирик  тухумдон  ва 
тухум билан бо гл и к Тухумдон  чап буйракнинг  олдинги кисмига жой­
лашади.  Чап тухум йули (Мюллер найи) воронка билан тана бушлигига 
очилади,  унинг  кенгайган  кейинги  учи  эса  клоакага  очилади.  Купа­
йиш даврининг бошида ф олликулаларнинг бир кисми каттаради, чун- 
ки  булардаги  ооцитлар  жадаллик  билан  сарикдик  моддасини  туплай 
бошлайди. Ш у билан бир вакгда ту­
хум  йули хам узаяди  ва унинг дево- 
ри  буртади.  Пишиб  етилган  тухум 
Хужайра  фолликула  девори  ёрилгач 
тана  бушлигига,  у  ердан  тухум  йули 
воронкасига ва тухум йулигатушади.
Уругланиш тухум йулининг олдинги 
Кисмида юз беради, кейин зигота ту­
хум йули деворидаги безлар томони- 
дан ишлаб чикилган бир нечта кобик- 
лар билан ураб олинади. Тухум йули- 
да тухум  12 соатдан 48 соатгача сакда- 
нади. Бу кушнинг катта-кичиклигига 
ва ОЗИКа холатига боглик 
2-сарик^ик,  3 —сарицлик пардаси.  4-ок,сил
Тухум куйилганда унинг анимал 
пардаси,  5-хапазалар,  б-пустлоцости 
кутбидаги  сарик  моддада  эмбрион 
пардаси,  7 -ф в о  камераси,  8~пуст.

184
диски сузиб юради (131-расм). Сарикдик юпка сарикдиК пардаси билан 
ураб олинган.  Унинг устидан калин оксил парда коплаб туради. 
Оклеил 
парда бир нечта кую к, ва суюк; каватлардан ташкил топган.  Оксил пар- 
дани устидан иккита ю п р  пергаментсимон 
пустлокости 
пардаси ёпиб 
туради.  Пустлокости пардаси тухумнинг 
п айн ок том он ида 
бир-биридан 
ажралиб, хаво камерасини хосил килади.  Пустлокости пардасининг ички 
томонидан сариклик томон бурама оксил иплари — халазалар чикади. 
Сариклик тухумнинг энг марказида муаллактуради. 
Эмбрион дискнинг 
солиштирма огорлиги кам булганлигидан тухум кандай ^олатда 
булмасин, 
у  хамма  вакт  устки  томонда  туради.  Тухум  таш ки  томондан  охакдан 
ташкил топган каттик 
пуст 
билан  копланган.  Пустда майда-майда те- 
шикчалар бор, бу тешикчалар оркали эмбрион билан ташки мухит урта- 
сида газ алмашиниб туради.
Тухумнинг оксил ва сарикдиги орасидаги нисбат турли кушларда хар 
хил булади. Масалан, чумчуксимон кушларда сарикдик тухум массасининг 
10-25%  ини,  оксил  70-80%  ни ташкил  килади,  гозларда бу нисбат деяр- 
ликтенг, яъни 44%  ни ташкил этади.  Сариклик озика моддасининг асо­
сий  захираси  булиб  хизмат  килади,  чунки  сариклик,  асосан  эмбрион 
тукималари шаклланишига ва сувга талабни ковдиришга сарФ булади. Оксил 
парда,  асосан  эмбрионнинг ривожланиши  учун  сув  ва  энергия  манбаи 
булиб хизмат килади.  Кушлар тухумидаги оксил ва сариКликнинг кимё- 
вий таркиби фоиз хисобида куйидагича булади:
1
.
1
.
Ок,силда
Сарюуш кда
Сув
8-90
40-56
Ёг ва лнпидлар
1-3
30-40
Протеинлар
10-15
15-20
Карбонсувлар
0,5-1
Изп
М аъданли моддалар
0,5-1,5
1-3
Тухум пустининг 92-95% ини кальций карбонат, оз ми м о р д а  магний 
карбонат ва 3-5%  ни органик бирикмалар ташкил килади.  Пуст тухумни 
механик таъсирдан ва тухум ичига бактерияларнинг 
киришидан 
хамда энг 
мухими  куриб колишдан  саклайди.  Эмбрионнинг ривожланиш даврида 
пуст таркибидаги охак кисман скелетнинг курилишига сарф булади. Ту­
хумнинг ичида тузларнинг микдори 4-5 марта ошади, пусг эса юпка булиб 
колади ва жужаларни очиб чикиши енгиллашади.
Кушларнинг  экологияси
Т аркалиш и  ва  яш аш   ш ароитлари. 
Кушларнинг  географик  тарка- 
лиш и  нихоятда  кенг.  Улар  Ер  ю зининг  хамма  жойида  учрайди  ва 
ш имолий кутбгача кириб боради.  Ф ранц-И осиф  ерларида (81°5“  ши-

185
м олий 
кенглик)  8  тур  куш  уя  куради.  Грант  ерида  (82  ва  83° ш.у.)  о к  
нпалоккуш,  КУтб куропаткаси,  пуночка, лойхуракларнинг баъзи тур- 
лари,  чигиртчи,  гага,  кора  казаркалар  уя  куяди.
Жанубий  кутбда антарктик экспедицияларнинг кузатишича,  куш- 
пар Антарктиданинг ички  кисмларига кириб боради.
Кушларнинг вертикал таркалиш и  хдм жуда  баланд.  Янги  Гвинея- 
да  казуарлар денгиз  сат^идан  2000  м  баландликкача  кутарилади.  Ба- 
ликчи  ва  чигиртчилар  Осиёнинг  тоглик  жойларида  денгиз  сат^идан 
4,7 
км  баландликда,  кумойлар  эса  7  м инг  метр  баландликда  кузатил- 
ган.  Баъзи  бир  денгизларда  яш айдиган  кушлар  (гага,  пингвин)  озик 
тутиш  учун  20  м чукурликкача тушади.
Куш ларнинг купчилик турлари  —  80%и  тропик зоналарда яш ай­
ди; 
ш имолга  ва  жанубга  караб  борилса,  куш ларнинг  турлари  сони 
камайиб боради.  К уш ларнинг турлари  урмонларда  куп  булса,  чул  ва 
тундрада  жуда  кам  булади.  М асалан,  Тиман  тундраси  (Архангелск 
иилояти)  ва  У рта  Осиё  чулларида  (К изилкум   ва  Коракум)  60  тур- 
дан  ортик  кушлар  уя  куради.
Ер  юзида  кенг  таркалганлиги  туфайли  кушлар  \а р   хил  шароит- 
ларда яшашга мослашган.  Кушлар яшаш шароитларига караб куйида- 
ги 
экологик  гурухдарга  булинади.
I. 
Б ута-дарахт куш лари. 
Бу кушлар ^ар хил  урмон  ва бутазорларда 
яшашга  мослашган.  Буларнинг уялари,  одатда,  шох айрисида,  баъзи- 
лариники дарахт  ковагида,  шох устида,  шох  учида,  новдалар  орасида 
на бошка жойларда жойлашади. Дарахтда яшашга мослашиш, айникса 
тУтикушларда ва кизилиштонларда аник намоён булади. Тутилар дарахт 
шохларида кейинги оёк ва тумшуклари ёрдамида мо^ирлик билан урма- 
лайди.  Кизилиштонлар дарахт устунига тирнокдари билан чирмашади, 
каттикдум патларига таяниб, вертикал йуналишда \аракат килади.  Баъ- 
зилари  купинча  ерда  озикданади  ва  о зи к то п и ш   учун дала  ва  курик- 
ларга 
учиб боради (чугурчук,  шакшак,  каптар ва бош-калар).  Урмонда 
I аркалган 
каркурлар ерга уя куради.
И.  Очик,  фазо  кушлари. 
Бу кушлар  курик,  даш т  ва  чул  жойларда 
яшайди.  Ерга уясини  куради  ва ерда озикланади.  Бу  rypyjyiapra туя- 
кушлар,  тувалоклар,  булдурукдар,  баъзи  бир  тургайлар,  тош сир- 
чумчукдар  киради.  Бу  кушлар, одатда яхш и  югуради.  Булар,  уз  нав- 
батида  югурувчи  кушларга  (тувалокдар,  туякуш лар)  ва  тез  учувчи 
Кушларга  (булдурукдар)  булинади.
III. 
Боткок, 
кушлари  гуру^ининг турлари  кам  ва  1-гуру^ кушлари 
сингари  хилма-хил  эмас.  Буларнинг  асосий  хусусиятлари  дарахт 
булмаган,  боткокдаш ган  Утлокди,  нам  тупрокди  ёки  сув  х,авзалари- 
иинг  саёз  киргокдари  каби  жойларга  мослашганлиги  хисобланади. 
Озикни  ер  юзасидан топиб ейди.  Бу гурух кушларининг оёкдари узун, 
бармокдари  ингичка  ва  узун,  одатда  сузгич  пардалари  булмайди.  Бу

186
гурухга  кугонлар,  турналар,  лайлаклар,  боткрк, товукчалари,  тартар 
лар,  погониш лар, бигизтумшуклар,  кизилоёкугар киради.
IV. 
Сув  кушлари. 
Бу  гурухга  пингвинлар,  чистиклар,  баликчилар, 
найбурунлилар,  кун гирл ар, поганкалар, пеликансимонлар ва гозсимонлар 
киради.  Бу  куш ларнинг пат коплами  зич, парлари яхши ривожланган, 
думусти  безлари  кучли  тараккий  этган,  бармоклари  орасида ёки  бар- 
мокларида сузгич пардаси бор.
Сув  кушлари,  уз  навбатида,  куйидаги  гурухларга  булинади:
1.  Шунгувчи  кушлар — пингвинлар, чистиклар,  кунгирлар, поган­
калар, 
uiyHFHp 
урдаклар.
2.  Хаво-сув  кушлари  -   баликчилар,  чигиртчилар,  найбурунлилар.
3.  Ер-сув кушлари — урдаклар, оккушлар,  гозлар.
Озицланиши. 
Кушларнинг географик таркалиш и, яшаш жойларига
таксимланиш и,  пуштдорлиги,  аввало, уларнинг озикланиш ига боглик 
Кушларни озиктурига караб шартли равишда куйидаги гурухларга булиш 
мумкин:  йирткичлар,  улимтикхурлар,  баликхурлар,  хашаротхурлар, 
донхурлар ва мевахурлар.
Йирткичларга кундузги  йирткич  кушлар билан япалоккушларнинг 
жуда куп турлари хамда чумчуксимонлардан  каркуноклар киради.  Бу­
ларнинг тумшугининг учи  кайрилиб илм ок хосил  килган  ва чангалли 
тирноклари  кучли булиб, бошка кушларни, сутэмизувчиларни  ва суд­
ралиб  юрувчиларни  тириклайин  тутиб  ейди.
Улимтикхур кушларга америка таскаралари, эски дунё таскаралари 
ва журчилар киради.  Баъзи бургутлар, бурон кушларнинг махсус мосла 
малари булмаса хам шартли равишда шу гурухга киритилади.  Бу гурухга 
кирувчи  кушлар табиат санитарлари деб аталади.
Баликхур кушларга пингвинлар,  кунгирлар, сакокушлар,  коравой­
лар, баликчилар, йирткичлардан скопа ва сув бургутлари киради.  Куш­
лар сувдан баликтутиш га турлича мослашади.
Х,ашаротхур  кушлар  гурухига  жуда  куп  турлар  киради.  Масалан, 
куркунаклар,  тентаккуш лар,  жаркалдиргочлар,  кизилиш тонлар, жуда 
куп  чумчуксимонлар  (калдиргочсимонлар,  думпарастлар,  мойкутлар, 
читтаклар).  Буларнинг тумшуклари  ингичка,  баъзан  узун,  баъзан  эса 
калта  (хаводан  тутувчилар)  булади.
Донхур кушларга, аввало, чумчуксимонлар киради.  Буларнинг тум 
шуклари  конуссимон  булиб,  донни  майдалашга  мослашган.  Донхур 
кушлар болаларини хашаротлар билан бокади.
Нихоят, мевахур кушларга тропик урмонларда яшайдиган тугилар,  гу 
канлар, баъзи каптарлар киради. Буларнинг хам тумшуклари кучли булади
Йил фаслларига ва географик таркалишига караб кушларнинг озик, 
объекги узгариб туради.  М асалан, бутун ёз давомида хашаротхур булган 
баъзи  кушлар  киш  ф аслида дон  билан  озикутниш га утади.  К
изилкум
 
токларида яшайдиган каклик ёзда хашаротлар билан озикланади ва хркаю

187
Купайиши 
\ар  хил хусусиятлари билан характерланади.  Баъзи  куш- 
лпрнинг узок, йиллар давомида  эркаги  билан  ургочиси  доимий  бирга 
Yüklə 10,35 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   25




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin