Ж л. Лаханов умурткдлилар



Yüklə 10,35 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə18/25
tarix21.11.2019
ölçüsü10,35 Mb.
#29648
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   25
Умуртқалилар зоологияси


цшайди 
(лайлаклар, йирткичлар, тугилар), бошк,алари фак^атгина купайиш 
ианрида жуфт  булиб  яшайди  (купчилик  чумчуксимонлар).  Бу х,одиса, 
И'ьии  битта  эркаги  битта  ургочиси  билан  цушилиши  моногамия  деб 
нгалади. 
Яна бир гурух,  кушларда полигамия \одисаси кузатилади, яъни 
0цтта эркаги бир гала урючиси билан яшайди  ва уларни уруглантиради. 
Масалан, 
товуклар.  Кушларда  эркаги  билан  ургочиси таш ки  курини- 
шидан фарккилинади.  Бу х;одисага жинсий диморфизм дейилади.  Баъзи 
куш ларнинг  эркаклари  ургочисига  нисбатан  катта,  ранги  тиник,  *ар 
ХИЛ  рангларга буялган  (товуксимонлар,  урдаклар),  бошкаларида 
ypFo- 
чилари  эркагидан  катта  булади  (кундузги  йирткич  кушлар),  яна  бир 
Килларида эса жинсий диморфизм намоён булмайди (майна,  царгалар).
Купчилик  кушларда  купайиш дан  олдин  ва  купайиш  вакгида  ток 
(K^HapFa)  деб  аталадиган  хрдиса  юз  беради.  Бу  вак^да  эркакларининг 
иптлари  узгаради,  \а р   хил  овозлар  чикаради,  сайрайди,  турли  хил 
макомда  учади,  уйинлар  килади.  Буларнинг  х,аммаси  ургочисининг 
• ьтиборини  уз и га жалб  килиш га  мулжалланган.
Куш лар,  одатда бир  йилда  бир  марта  купаяди,  баъзилари  эса 2-3 
марта  купаяди.  К айралар,  йирик йирткичлар битта,  каптарлар, тур- 
налар  иккита,  баликчилар,  булдуруклар  учта,  лойхураклар  туртта, 
чумчуксимонлар  4-6  та,  товуксим онлар  16-26  тагача  тухум  куяди. 
Агар  инкубация  даврининг  б иринчи  ярм ида  уяда  тухумлар  нобуд 
ОУлса,  кушлар одатда яна тухум  куяди, жуда кам  кушлар уя  курмасдан 
V»  тухум ларини   тугридан-турри  ерга  куяди  (к ай р а,  бизгалдок,, 
чигиртчилар, тентаккушлар). Уясини оддийгина чукурча шаклида кура­
ди ган  кушларга баликчилар, товуксимонлар киради.  Баъзи  кушлар уз 
унларини ерга куради (куркунаклар,  куктаргоклар). Тургайлар уз уяла- 
рини косача  шаклида куриб ерга жойлаш тирса, бош ка чумчуксимон­
лар,  йирткичлар бута ва дарахт ш охларига к$яди.  К изилиш тон,  чит- 
о к л а р ,  соглар  уз тухумларини  дарахт  ковакларига  куяди.  Полигам 
Кушларда тухумларни  ургочиси  босади,  купчилик  куш ларда  эркаги 
на ургочилари  навбатлашиб босади.  Америка ва Австралия туякушла- 
рида эса ф акат  эркаги  тухумларини  босади.  Бир  гуру\ кушлар  (туя- 
Кушлар,  гозсимонлар,  товуксим онлар,  баликчилар,  лойхураклар) 
охирги тухумни  куйиб булгандан  кейин  босади.  Бу кушларнинг жужа- 
лари  инкубациянинг охирида бир  кун давомида тухумдан  очиб чика­
ди.  И ккинчи  гурух; кушлар  (й ирт-ки ч  куш лар,  ракш сим онлар,  кап- 
гарсимонлар 
ва 
ч у м ч у кси м о н л ар )  б и р и н ч и   тухум ини  куй ган   кун - 
н ан  б о ш л аб   б о с ад и .  Б у н и н г   н а т и ж а с и д а   уяда  ж у ж ал ар   ^ар  хил 
к а т т а л и к д а  
б у л а д и . 
Т ухум ни  б о си ш   ё к и   и н к у б а ц и я   д авр и   турли 
К у ш л а р д а  
ту р л и ч а ,  л е к и н   >^ар  б и р   тур  учун  м аъ лум   и н к у б а ц и я  
н аври  
б у л а д и . 
К и ч и к   ч у м ч у к с и м о н   к у ш л ар д а  и н к у б а ц и я   д аври

188
12-14  суткага тенг.  Кдргалар  —  17,  м иккий  —  28,  бургут  — 42,  кир- 
ровул  — 21-25,  Урдаклар  — 28  кун давомида  босиб  ётади.
Кушлар тухум очиб чиккан жужаларининг нечогли ривожланган були 
шига цараб иккита гурухга булинади: жужалилар ва жишжужалилар. Жужали 
кушларнинг  болалари  тухумдан 
чикканда  роса  етилган,  к^з-кулокпари 
очилган, 
териси калин пар билан копланган булади ва ота-онасининг орк- 
асидан юрибдонлай олади.  Бу гурухга туякушлар, товуксимонлар, гозси- 
монлар,  тувалокдар киради.  Жишжужали  кушларнинг боласи тухумдан 
чикканда  патсиз  ёки  сийрак  пар  билан  копланган,  уз  холича  овкат  ея 
олмайдиган ва ота-онасининг парваришига мухгож булади.  Буларга 
чум­
чуксимонлар, каптарлар, кук каргалар киради.  Баликчилар, кундузги йир­
ткичлар ва булдуруклар жужали ва жишжужали кушлар уртасида орали к 
Холатни  эгаллайди.  Болалари  тухумдан  чикканда  кузлари  очик,  териси 
Калин пар билан копланган булса-да, ота-оналарининг парваришига мух- 
тож булади ( 132-расм). Умуман, кушлар ёш болаларини яхши уча олгунча 
ва мустакил яшай олгунча уз химоясида олиб юради.
Кушларнинг йиллик хаёт цикли ва кучиши. 
Кушларнинг тинч даври 
билан  фаоллик  даврининг  алмаш иниб  туриши  амфибиялар  билан 
рептилияларга  ухшаб  намлик  ва  температура  шароитларига  б оти к, 
эмас.  Бу  ходиса,  асосан  озик  топиш   имкониятига  ва  маълум  бир 
биологик  ритмга  борлик
Кушларнинг хаёт  цикли  катор  биологик  фазалар  ёки  даврлардан 
ташкил  топади.  Бу  даврларда  у  ёки  бу  биологик  холатлар  (купайиш, 
туллаш,  кучиш  ва  бошкалар)  устунлик  килади.
Кушлар йиллик биологик циклининг асосий даврлари куйидагилар:
1. 
Купайишга тайёргарлик даври.
  Куннинг узайиши таъсири натижаси- 
да жинсий безлар ривожлана бошлайди. Кушлар кишлаш жойидан купай 
иш  ж ойига  кучади,  баъзиларида  бу  вактда жуфтлар  (эркаги  ва  ур
А 
Б 
В
132-расм.  Бир кунлик жужалар: А—дашт  йурга туриайининг жишжужаси; 
Б-к,ирош\оранинг жужаси (оралиц гуру у,); В—кук куропатканинг жужаси.

189
i о ч и си )  хосил булади. Кунарра (ток) уйинлари бошланади. Уя жойлари- 
ии танлаш, жуфтларга булиниш, сайраш билан ифода этилади.
2. 
Купайиш даври.
  Бу даврда уя  куйиш жойлари эгалланиб, уя куриш, 
гухум  куйиш ,  тухумни  босиш  ва жужаларини  бокиш  каби  доллар  юз 
беради.  Купайиш даври жужалари тулик, пат билан копланиб, мустакил 
\аёт  кечириш га  Утгунча давом  этади.  Охирида  жужалари  бирлаш иб, 
гала х;осил  килади.
3. 
Туллаш даври.
  Кушларда купайиш давридан  кейин тулик, туллаш 
даври бош ланади,  бунда куш нинг бутун  патлари  алмашинади.  Айрим 
|урларда туллаш секин  утади,  уларда ^аёт  фаолияти  бирмунча секин- 
дашади,  яш ирин жойларни танлайди, лекин  яшаш жойларини  узгар- 
1
ирмайди,  масалан,  чумчуксимонлар.  Товуксимонларда  туллаш  тез 
Утади.  Улар хилват жойларни танлаб,  яш ирин \а ё гг  кечиради.  Нихрят,
I озеимонларда туллаш жараёни ни^оятда тез утади, кушлар учиш к,оби- 
т я т и н и  йукотади.  Бу вакгда улар ута пана жойларни танлайди.  Куш­
лар  катта  гала  \осил  килади.  Умуман,  туллаш  даврида  кушлар  яшаш 
жойларини  озик  манбаи  сифатида  \и м о я   килиш  учун  танлайди.  На- 
шжада  уя  куйиш  ва туллаш  жойлари  бошк;а-бошка  булиши  мумкин. 
Гуллаш  даврида  кушлар  анча  озиб  кетади,  чунки  туллаш  анча  огрик, 
Пилан  утади,  лекин  бу  жараён  касаллик  эмас.
4.
 
К,ишга тайёргарлик даври.
  Куш ларнинг озикданиши жуда жадал- 
дашади.  Кушлар аник, бир жойда яш амай,  озикахтариб кучиб юради. 
Купчилик  кушлар  гала  хреил  килиб,  очик, жойларга  йигилади.  Куш- 
нар  бу  даврда  яхши  семиради,  захира  ёг  туплайди.  Бу  ^олат  кишни 
нхши  утказиш,  миграция  килувчи  (кучувчи)  кушларда  учишни  таъ- 
минловчи  асосий  омил  булиб  хизмат  килади.
5. 
Кмшлаш.
  Хар бир тур аъзолари узларини озик, билан таъминлай- 
диган ва химоя кддадиган >удудларда жойлашади.  Кишлаш жойлари- 
даil  унча  узок;  булмаган  ж ойларга  кучиб  юради.  Бу  бир  том ондан, 
исосий  о зи к   (^аш арот,  мева,  уруг)нинг  кам айиш и  ёки  йУколиши, 
иккинчидан,  ёруг  куннинг  ки с^ари ш и ,  кор  катлами,  сувнинг  муз- 
I л in и  натижасида вужудга келади.
Учиш  ва  ^аракат  килишнинг  бош ка  усуллари. 
Кушларнинг  бутун 
(узилиши,  олдин  курганимиздек,  завода  учиб  юришга  мослашган.
Учиш  кушлар экологиясида катта ахрмиятга эга.  Кушларнинг ичида 
фа цат пингвинлар ва кукракгожеиз кушлар учмайди.  Кукрактожли куш- 
дардан  укки,  туги  ва  сувмошакларнинг  айрим  турлари  учмайди.  Куш- 
чарнинг  учиш  аэродинамикаси  анча  мураккаб  ва  хрзирга  кадар  тулик, 
пиикданмаган. Учишнингжисмоний асосини шундай характерлаш мум- 
кин:  канотнинг устки  томони  гумбаздек кутарилган,  пастки томони  эса 
Сю гиб кирган булади.  Натижада  канот  кутарилганда х;аво унинг устидан 
псонлик билан утади,  канот пастга туширилганда эса канот остида \аво 
I ирдобсимон харакат этиб,  кушни юкррига кутаради. Канотнинг олдин-

190
ги чети анча йугон  (бу ерда суяк,  мускул  ва бир неча кават патлар жой- 
лашган) ва бакувват, орк;а чети эса ингичка ва эгилувчан булади, шунинг 
учун  канот пастга тушганда, унинг шу чети бир оз  юкррига кугарилади, 
бунинг натижасида олдинга кэраб таъсир курсатадиган босим хосил була­
ди. Куш хавода узини тугиб туриш билан бирга харакат хам килади. Кднот- 
ни юкорига кутарганда кокув патлари озгина айланади ва хавони утказади, 
шу сабабли кутарилиш учун кам куч сарф к,илинади.  Канотнинг кейинги 
учи  юкорига  ва  кейинга харакат  килиши  натижасида  кушимча тортиш 
кучи пайцо булади, канотнинг асосий кисми эса кутарилиш кучини хосил 
келади.  Кутарилиш  кучи учаётган  куш танаси  ва думини  хаво айланиб 
утганда хам хосил булади.
Учиш  асосан  икки  хил  булади:  1. 
Канот  к,ок,иб  учиш. 
Бу  вактда  куш 
ритмик  равишда  канотини  кутаради  ва  туширади.  Учишнинг  бу  тури 
нихоятда хилма-хилдир.  Канотларини анча-секин  ва осойишта кркдаи- 
ган  к;арга хам,  пириллаб учадиган  чумчук хам,  хавода лапиллаб  боради- 
ган  куйка  хам,  укдек  учадиган  калдиргоч  хам,  тикка  кутарилиб  учади­
ган  кзфговул  хам  шу  типда  учади.  Канот  к;окиб  хилпиллаб  учишнинг 
узига 
хос 
хили,  бу  канотларини  тез  крк,иб  (хилпиллатиб),  маълум  вакг 
ичида биржойда хавода учиб туришдир.  Баликчилар, чигиртчилар, мик,- 
Кийлар  шундай учиб,  улжасини  кузатади.  Колибрилар хам  шу учишдан 
фойдаланади. 2. 
Парвоз кдлиб учиш. 
Бундай учиш вакгида куш энергияни 
ташкэридан олиб, харакатланиб турган хаво энергиясидан фойдаланади. 
Хаво харакат килмайдиган булса,  куш  канотини  ёзиб турган  пайтда то- 
бора пастга тушаверган булар эди. Лекин унинг атрофидаги хаво юкори 
томон харакат  кдлганлиги учун куш уз баландлигини сакдаб колади ёки 
янада  баландрокка  кугарилади.  Парвоз  кдлиб  учиш  икки  хил  булади: 
статик ва динамик  парвоз.  Статик  парвоз  материкларнинг устида содир 
булади. Ландшафтларнинг четида 
(
t o f
 
ва текислик, Урмон четларида) ер- 
нинг устки катлами бироз кизигач, хаво ок;ими  юкорига кутарилади ёки 
Хаво  окими  тусиклар  юзасидан  утганда  (жар, 
t o f
 
ч^ккилари)  хавога 
кугарилади. Бундай учишдан фовдаланган кушларнинг к;окув патлари сер- 
бар,  кейинги  учлари  бироз очиладиган  булади.  Парвоз  килиб  учишдан 
йиртк,ич  кушлар,  лайлаклар,  пеликанлар фойдаланади.  Бу  кушлар  кенг 
дойра хосил кдлиб аста-секин ю кори га кутарилади, кейин айланиб озик; 
ахтаради ёки пасайиб керакли йуналишни олади (133-расм). Динамик парь 
воз денгиз ва океан  кушларига (буронкушлар, албатрослар,  баликчилар) 
хосдир.  Буларнинг цанотлари узун, лекин камбар, учи уткирлашган булади. 
Д инам ик  парвозда кушлар,  асосан икки  хаво окими тезликларининг 
хар хиллигидан ф ойдаланади,  шу билан бирга куш айланиб-айланиб 
бир  хил  тезликдаги  оким дан  икки н чи   хил  тезликдаги  ок,имга  утга- 
нида  харакат  эн ергиясин и  олади,  купинча  хар  хил  том он га  ва  хар 
хил  кучда эсаётган  шамолдан, хаво пульсациясидан фойдаланади  (134- 
расм).  Х авонинг пульсацияси ва гирдобланиш и денгиз ва океан сув-

191
лари устидаги атмосфера учун жуда х,ам характерли булиб, озгина шамол 
гурганида хам юзага келаверади. Шамол булмаган вак^да бу кушлар парвоз 
Кила 
олмайди ва сувда сузиб,  шамол туришини  кутади.
Юриш  ва югуриш деярли хамма кушларга хосдир.  Истисно тарица- 
сида сира юра олмайдиган жаркалдиргочларни курсатиш мумкин. Чунки 
бул арн и н г  оёк,лари  жуда  кал та,  ту р тала  бармок,лари  хам  олдинга 
Каратилган.  К,анотлари  эса жуда  узун  ва уткир.  Б и р о к  куш ларнинг 
хар хил  гурухлари турлича юради. Дарахт шохларида  кушлар, одатда 
сакраб харакат килади  (к и зи л и ш то н ,  чум чуксим онлар).  Тутикуш - 
лар дарахт  ш охларида урм алаганда тумш угидан  хам  ф ойдаланади.
133-расм.  Кушларнинг  парвоз  цилиб учиш  схемаси:  А—исиган  хрвонинг  кутарилишидан 
фойдаланиш—  статик  парвоз  к,илиш  (I)  ёки  х;авонинг  кутарилиши  myxinauiu  билан 
парвоз  килиш—пастга  к,араб учиш  (II),  Б —парвоз  к,илиб учишда  исиган  х,аводан 
фойдаланиш  —  кушнинг  кутарилиши.
134-расм.  Динамик  парвоз  к;илиб учиш  схемаси  (стрелканинг узунлиги 
шамалнинг  нисбий  тезлигини  х,ар  хил  баландликда  курсатади).

192
Купчилик кушлар ерда сакраб юради (чумчукдар), боищалари юра- 
ди  ва югуради 
(xapFa, 
майна,  мусича).  Э нг тез югурадиган  к,ушлар уча 
олмайдиган кушлар (кукрактожсизлар) булиб, булар (туяхушлар) соатига 
50  км тезлик  билан  югуради.
Сузиш ва шунгиш жуда куп кушларга хос.  Сувда яхши сузувчи куш­
ларнинг танаси  бироз ялпок; булиб,  елка-кррин томондан  анча сикдл- 
ган,  бу  кушга  сувда  тургунлик  беради,  суякларининг  пневматиклиги 
яхши ривожланган, патлари зич ва пари купрох булади. Сузганда 
оёкдари 
унча-мунча  орха  томонда  булади.  Пеликанлар,  найбурунлар,  кунгир­
лар, баликчилар, купчилик гозсимонлар хахихий сузувчи кушлар хисоб­
ланади.  Шунгувчи  кушларнинг танаси чузилган  ва бироз ён томондан 
хисилган булади. Суякларининг пневматиклиги кам. Тана зичлиги ошади. 
Хахихий  шунгувчи  кушларга  пингвинлар,  коравойлар,  чистиклар, 
шунгарлар  киради.  Сув  хатламида  оёкдари  ёрдамида  харакат  килади. 
Шунгувчи  кушлар сув тагида  2-3  минут,  факат  пингвинлар  7-8  минут 
тура олади.  Бу  гурухга  хаводан  шунгиб,  сувга  инерция  билан  кирувчи 
кушлар хам киритилади.  Бундай кушлар сув кдтламидан улжасини тут- 
гач,  пукак  сингари  сув  юзасига  чихариб  ташланади.  Баликчилар,  ба- 
ликчи  бургут,  окдумли  бургуг,  куктаргокдар  шу  гурухга  киради.
Куш ларнинг учиш тезлиги жуда хам турлича булиб,  бу турли  ша- 
роитларга  б о ти к,.  Урмонда  яшайдиган  кичик  чумчук,симон  кушлар 
25-40  км /с,  каптарлар  30-60  км /с,  урдаклар  ва  купгина  лойхураклар 
65-80  км /с,  жарк,алдиргочлар  эса  100-120  км /с  учади.  Приморьеда 
яшайдиган  тикандумли  жархалдиргоч  эса  соатига  170  км  тезликда 
учади.  Катта  лочинлар  соатига  60-70  км  тезликда  учади,  улжасига 
баландликдан  таш ланганда тезлик  соатига  300-350  км  гача  етади.
М Д \н и н г   Европа  шимолий  хисмидаги  к,ушлар  Африканинг 
Fap- 
бий томонида,  марказий  к,исмида яшайдиган  кушлар  Шарк;ий А ф ри­
када,  шархий  кисмида уя  куювчи  хушлар  эса  Хиндистон  ва Ж ануби- 
Шарк;ий  Осиёда  хишлайди.
Куш ларнинг  м играциясини  ^рганиш да,  асосан  халхалаш  мето- 
дидан  кенг  ф ойдаланилади,  яъни  куш нинг  уядаги  жужаси  ёки  уш- 
ланган  куш нинг  оёгига  металлдан  ясалган  халха  тахилади.  Халхада 
тартиб рахами  ва халхаланган таш килотнинг шартли белгиси  ёзила- 
ди.  Халхалаш  буйича тупланган  барча  маълумотлар  Россия  ФА хал- 
Халаш  марказига юборилади.  Кушларни оммавий  равишда халхалаш 
натижасида купгина турларнинг уя консерватизми, йуналиш ва учиш 
тезлиги,  хиш лаш  ж ойлари,  умри,  улими,  ж инслари  ж уфтлигининг 
доимийлиги  каби  м асалаларни  аникдайди.
Кушларнинг 
миграцияси. 
Куш лар 
хУДУДга 
к ел и б -кети ш и га  хараб
3 та гурухга булинади:  1. 
Утроц кушлар —
 йил давомида маълум 
ХУДУДДЗ 
яш айди,  яъни  уя  худудини  ташлаб  кета  олмайди.  Бундай  кушларга 
Хирровул,  каклик,  кичик  мусича,  майна,  хизилиш тон  ва  бошхалар-

193
ни  киритиш  мумкин.  2. 
Кучманчи цушлар —
 купайиш мавсумидан кей- 
ин  н оан ик  йуналишларга  караб  бир  неча  километр  масофага  кучиб 
боради,  л еки н  узининг  купайган  зонасини  ташлаб  кетмайди.  Бу  гу- 
ру^га снегирлар, деххончумчукдар ва бошкалар мисол була олади.  3. 
Ке- 
либ-кетувчи  цушлар
  кишлаш  учун  купайган  жойларини  ташлаб,  1000 
км  дан  узокда,  яъни  янги  табиий-географ ик  зоналарга  учиб  кетади.
Бизда яш айдиган  куш ларнинг аксарият  купчилиги  келиб-кетувчи 
кушлар  хисобланади.  Келиб-кетувчи  кушлар  ёки  миграция  килувчи 
кушларнинг сони  шимолга борган  сари  ошиб боради.  Бу  кушлар бир 
йилда  2  марта:  кузда  кишлаш  ж ойига  караб,  бахррда  эса  уя  курган 
ёки тугилган жойига караб миграция килади.  Кузги миграция вакгида 
кушлар  уртача тезликда  учади,  вакти-вакги  билан дам  олади.  Кичик 
чумчуксимонлар  миграция  вакгида  бир  суткада  50-100  км  тезликда 
учади.  Самолёт ва родар ёрдамида кузатиш шуни курсатадики, купчи­
лик куш ларнинг миграцияси 450-750 метр баландликда утади.  Баланд 
тогларда кушлар хатто денгиз сат^идан 6-9 км баландликда учиб утган- 
лиги кузатилган.  М играция килувчи кушлар миграциядан олдин жуда 
интенсив озикданади ва анчагина ёг захираси туплайди. 
E
f
 
парчалан- 
ганда куп микдорда энергия ажралади.  М играциядан олдин ёг захира­
си  паст  кушларда  тана  огирлигининг  30-35%  ини  ташкил  этади.  Бу 
процесс  организмнинг  йиллик  ф изиологик  ритмикаси,  яшаш  шаро- 
итининг мавсумий  узгариши,  куннинг ёруглик соати узгариши,  озик 
базасининг  ва  температуранинг  узгаришига  боглйк-  Бу  узгаришлар 
йигилиб,  куш ларнинг  м и ф ац и о н   \олати н и   аниклайди.
М иф ация  килувчи  ва  кучманчи  кушларнинг  купчилигида тугилган 
жойига ёки уясига кайтиб келиш — уя  консерватизми хусусияти булади.
М играция  вакгида  кушларнинг  ориентацияси,  яъни  адашмасдан 
керакли  умумий  йуналишни  аниклайдиган  нарса  нима,  деган  саволга 
'ф ш к  жавоб топилмаган.  Келиб-кетувчи  кушларда  миграция  учун  ке­
ракли  умумий  йуналишни  аниклайдиган  тугма  м иф ацион  инстинкт 
булади.  Экспериментал текширишлар ва дала кузатишларидан маълум- 
ки,  м и ф ац и я  килувчи  кушлар астронавигацияга кобилиятлидир,  яъни 
миграция  вакгида  куёш,  ой  ва  юлдузларнинг  ^олатига  караб  керакли 
йуналишни  танлайди.  Ёмгир  ёкканда,  завода  булут  булганда  ёки  пла­
нетарий тажрибаларида  осмон  юлдузларининг табиий  х;олати узгарти- 
рилганда  м и ф ац и я  килувчи  кушларнинг ориентацияси  кескин  ёмон- 
лашади.  Куш томонидан м иф ация вакгида танланган умумий йуналиш 
куриш  органи  —  куз  ёрдамида  бажарилади.  Чунки  м и ф ац и я  пайтида 
кушлар  одатланган  ландшафтлар:  дарё  окими,  урмонлар,  денгиз  кир- 
гокпари буйлаб учади.  Галадаги  куш ларнинг баъзилари бу йулни  аввал 
учиб  утган  булади.  Лекин  купчилик  кушларнинг болалари  Узлари  би­
ринчи  булиб  учиб  кетади  (баъзи  чумчуксимонлар,  йирткичлар).

194
Кушларнинг амалий ахамияти
Куш ларнинг  инсон  хужалик  фаолиятидаги  ахамияти  жуда  катта 
ва  нихоятда  хилма-хилдир.  Купгина  турлари  кдцимдан  то  хозирги 
кунга  кддар  инсон  том онидан  хонакилаш тирилган  ва  улардан  гушт, 
тухум, тивит каби  махсулотлар олинади.  Ёввойи турлари  эса цищлок, 
хужалиги,  баликчилик  ва  овчилик  хужалигида  хамда  соглицни  сац- 
лаш   ва  авиацияда  катта  рол  уйнайди.
Кушларнинг  кишлок,  ва  урмон  хужалигидаги  ахамияти. 
Далачилик, 
полизчилик, бордорчилик ва урмончилик хужаликларида купчилик куш- 
лар  зарарли  хашаротлар  ва  кемирувчиларни  кириб,  кдшлок;  ва  урмон 
хужалигига катта фойда келтиради.  Буларга читтаклар,  мойкуглар, дум- 
парастлар,  куркунаклар,  ииакшаклар,  заргалдок,  какку,  ола  кизилиш ­
тонлар,  кук  карга,  миккий,  соч,  куйкунак,  баликчи  ва  купгина  бошка 
кушлар  мисол  була олади.  Соч  ёки  ола чурурчукнинг битга  колонияси, 
Р.Н.Мекленбурцевнинг  маълумотларига  кура,  У рта  Осиёда  бир  ой  мо- 
байнида купайиш  вакгида  100 м ингдона чигирткани  киради.  Шу билан 
бирга ола чугурчук болаларини  очиб чиккандан  кейин гилос,  олволи  ва 
узумзорларга хужум  килиб, анча зарар етказади.  М.Д.Зверевнинг хисоб- 
ларига кура,  Новосибирск щахри  атрофида кора чурурчукларнинг битта 
оиласи бир уя даврида 7800 дона май кунгизи  ва уларнинг личинкалари 
билан  озикланган.  Ёки  миккий хар  куни  уясига  10 дона кемирувчилар­
ни  (юмронкозик  ва  сичкон)  келтиради  ёки  бир  ой  давомида,  яъни  бо­
лаларини бокиш даврида бир жуфт миккий 270 та кемирувчини киради. 
Шу  келтирилган  мисолларнинг  узи  кушларни  куриклаш  ва  уларнинг 
сонини ошириш  канчалик зарур эканлигини курсатади. Айникса, купа­
йиш вакгида кушларни 
6
of

хиёбон, полиз, дон майсапарига жалб килиш 
нихоятда  зарур.  Чунки  бу  даврда  уларнинг  фойдали  фаолияти  кескин 
ошади.  Бунинг учун  сунъий  уялар ясаб,  эрта бахорда керакли жойларга 
осиб куйилади.  Майда кушлар учун  ясалган  уйчалар  5-8  м баландликка 
осиб  куйилади.  Сунъий  уячаларнинг  улчамини  кушларнинг  улчамига 
Караб  ясаш  тавсия  этилади.  Масалан,  читтак,  кулранг  пашшахур,  бур- 
мабуйин,  дала  чумчуклари  учун  ясалган  уйчанинг  ички деворлари  ора 
сидаги  масофа  10-12  см,  ички  баландлиги  17  см,  кираётган  тешикдап 
уйчанинг тепасигача  булган  масофа  3,5-4  см  булса,  чурурчук,  сассик 
попишак,  бойурли  учун  юкоридагиларга  мувофик  13-15;  22-24;  4,8-6; 
2-2,5  см  булиши  лозим.  Зарча,  кук  кар Fa,  миккий  каби  кушлар  учун 
мувофик равишда  16-18;  22-25;  7-9;  2-2,5  см  булиши тавсия  этилади.
Кушлар  киш лок ва  урмон  хужалигида жуда  катта  фойда  келтирн 
ши  билан  бирга,  дон  хужаликларига  сезиларли  даражада  зарар  \ам 
келтиради.  М асалан, дала,  испан  чумчуклари  Козористонда  катта  ко 
лониялар  хосил  килиб,  уя  куради  ва дехкончиликка  зиён  етказади.

-------------------------------------------------------- 
195 
--------------------------------------------------------
Куш ва авиация. Аэродромда о з щ а  ахтараётган ва унинг атрофида уя 
кураётган кушлар баъзи \олларда кунаётган ва ердан учаётган самолётлар 
Пилан тукнашади. Самолётлар учун баликчилар, каптарлар, учиб утаётган 
Урдаклар,  кундузги  йирткичлар,  чугурчук ва майналарнинг катта гала- 
лари нщ рятда хавфли \исобланади.  Бундай нохуш вокеаларнинг олдини 
олиш учун, одатда аэродромларнинг орнитологик хрлати урганилади. Йир- 
I кич кушларнинг силуэти урнатилади, оптик шишали шарлар осиб куйи- 
нади. Кундуз кунлари х,ам самолётлар фаралари ёкилган хщатда куниши, 
срдан кутарилиши яхши самара беради.
Овланадиган  кушлар. 
МДХ  куш  овлаш  буйича  дунёда  биринчи 
Уринни 
эгаллайди.  М амлакатимиз  буйича  150  тур  кушлар  ов  кили- 
иади. 
Ш улардан  эн г  купи  гозсимонлар  (48  тур)  ва  товуксимонлар 
(20 
тур)  ^исобланади.  Хозирги  вакгда  х;ар  йили  40-50  млн  дона  куш 
тутилади. 
Розсим онлар асосан  Рарбий  Сибир  ва Ш имолий  Крзогис- 
ю нда 
тутилади. Тутилаётган  куш ларнинг эн г купини (70%)  о к  куро­
патка, 
рябчик  (6%),  кур  (5%)  таш кил  килса,  колганини  кук  куро­
патка, 
каклик  ва  кирговуллар  таш кил  этади.
Булардан  ташкари,  кушлар  илмий  ва  эстетик а^амиятга  >;ам  эгадир. 
Чунки улар гузал табиатимизнинг ажралмас кисми булиб, узининг гузал- 
чиги,  \аракатчанлиги ва ёкимли овози билан инсонга завк багишлайди.
Юкорида айтилганлардан  шу нарса аникки, аксарият купчилик куш­
лар  инсон  \аёти  учун  ни\оятда  фойдалидир,  шу  сабабли  уларни  *ар 
томонлама  мух;офаза  килиш  керак.  Ю Н ЕС КО нинг  ташаббуси  билан 
1948  йил 
5  октябрда  табиатни  ва  табиат  бойликларини  \и м оя  килиш 
Халкаро 
уюшмаси тузилди. Хозир бу уюшмага 49 мамлакат киради.  Шу 
уюшманинг шартномаларига кура, давлатлар уртасида сони камайиб бо- 
раётган, 
*аётк хавф остида колган кушлар ва уларнинг кишлаш \амда уя 
к^йиш жойлари курикланади. Уюшманинг ташаббуси билан  1966 йилда 
•Халкаро 
Кизил китоб» чикарилди, кейинчалик 1978 йилда «СССР Кизил 
китоби» ва 1983 йилда «Узбекистон Кизил китоби» чикарилди. «Узбекистон 
К,изил 
китоби»га жум>уриятимизда яшаётган  кушлардан  сакокушнинг 
икки 
тури,  туркистон  о к   лайлаги,  к°ра  лайлак,  кизил канот,  шипун 
оккуши, 
кичик  оккуш,  мармарли  чуррак,  скопа,  узундумли  бургут, 
кичик 
бургут,  окдумли  бургут,  чул  бургути,  киронкора бургут,  болтаю- 
гар, кумой, илонхур бургут, шахин,  йурга товук(жек), окбовур, кречетка, 
осиё 
лойхураксимон  веретинниги  ва чул  чумчуги  —  х,аммаси  булиб  31 
typ киритилди.
Уй  паррандалари 
хужалик  максадлари  (гуш ти,  тухуми,  пати  ва 
пари), 
алок.а  боглаш   (каптар  оркали  \а в о   почтаси)  ёки  эстетик  та- 
ппбларни 
кондириш   (декоратив кушлар,  иш кибозлик учун асралади- 
tiii!  зотлар)  учун  кулга ургатиб  купайтириладиган  кушлардир.  Куш- 
ппрни 
хонакилаш тириш   одамлар том онидан  маълум  максадлар учун 
Кадимги 
замонлардан бошланган.  Х индистон,  Бирма ва  Малай орол-

196
лари  Урмонларида таркалган банкив товуги \ам м а хонаки товук зотла- 
р и н и н г  аждоди  булиб  хисобланади.  Бу  товукни  хонакилаш тириш  
эрамиздан бир неча минг йил илгари аввал Хиндистонда, кейинчалик 
Европадабошланган. Одам парвариш килиш ватанлаш натижасида жуда 
куп хонаки товук зотларини яратди.  МДХда етиштирилган товук зотла- 
ридан  украина ушанкаси,  юрлов,  москва товуклари,  рус  о к, товуги  — 
легорн,  лангш ан,  киандот,  нью  гемпшир  ва боищаларини  олиш имиз 
мумкин.  Куркалар х,ам эрамиздан  анча олдин таркалган ёввойи курка - 
дан хонакилаштирилган.  Бир неча юз йил  мукддцам Японияда бедана- 
нинг ма^аллий тури хонакилаштирилди. Хозирги  вак^да бу бедананинг 
\а р  биридан  Европа  ва Америкада йилига 300 та тухум олинмокда.  Бу 
бедананинг гушти ва тухуми овкат сифатида ишлатилади. Хонаки урдак 
зотлари Европа ва Осиёнинг шимолий \ам да урта минтакаларида тарк­
алган  ёввойи  кук  роздан  етиштирилган.  Оёкдари,  тумшуги  кора  ва 
тумшугининг остида буртмаси  булган  хитой  гозлари  Ш аркий  Сибир, 
И чки  Осиё  ва  У зок  Ш аркда  таркалган  ёввойи  хитой  гозидан  келиб 
чиккан. Хонаки каптарларнинг жуда купчилик зотлари ёввойи кук кап- 
тарлардан келиб чиккан.  Каптар зотлари декоратив, почта ва гушт бе- 
рувчи зотлар гуру\ларига булинади.
Кушларнинг  келиб  чикиши  ва  эволюцияси
К уш ларнинг  келиб  чикиш и  ва  эволю циясини  исботловчи  пале- 
онтологик  материаллар  нихоятда  кам,  лекин  куш ларнинг  судралиб 
юрувчилардан, жумладан, энг кадимги архозаврлардан келиб чиккан- 
лиги \еч   шубх;а турдирмайди.  Кушларнинг бевосита аждодларини учар 
калтакесаклар орасидан  эмас,  балки  улардан *ам кадим гирок булган 
архозаврлар  гуру^идан  —  псевдозухийлар  ёки  текодонтлар  орасидан 
ахтариш лозим. Чунки псевдозухийлар динозаврлар, тимсохдар ва бошка 
судралиб юрувчилар гуру^ини бошлаб берган.  Булар орасида, айникса, 
орнитозухлар (Omitosuchus)  кушлар билан морфологик томондан анча 
ухшаш  булган.  Кушлар сингари  булар х,ам  кейинги  оёкда  юрган,  ол ­
динги оёкдари озикни ушлаш учун хизмат килган. Думи узун булган. 
Териси чузилган тангачалар билан копланган булиб, уларнинг укидан 
ён томонларга йулакчалар чиккан.  Ш ундай килиб, тангачалар шакли 
патни эслатган.
Куш лар  билан  псевдозухийлар  орасини  богловчи  хайвонлар то- 
пилмаган. Тахмин килишларига Караганда,  баъзи псевдозухийлар аста- 
секин  дарахтларда яш аш га угган.  Т ан ан и н г ён том онлари каноти  ва 
думидаги  шох тангачалар  узунлашиб,  бош лангич  пат ю засини хосил 
Килган  (135-расм). Дарахтда урмалаб юриш биринчи бармокнинг бо­
ш ка барм окдарга  карам а-карш и ж ойлаш иш ига сабаб  булган.  К ела- 
ж акдаги мослаш иш   канотда ва думда,  кей и н чали к эса танада патлар

197
пайдо булиш ига олиб келди.  Пат- 
ларнинг  пайдо  булиш и,  аввало, 
парвоз  кдлиб  учиш  ва  терморегу- 
ляцияга имкон берди  ва кушларда 
иссикконликни х;осил килди.
Кушлар триас даврининг охири 
-   юра  даврининг  бошларида  (190- 
170 млн  йил  аввал)  судралиб  юрув- 
чилардан ажралиб чиккан, лекин бу 
давр н и н г  энг  кадим ги  куш лари 
Кэзилма хщцатопилмаган. Утган XIX 
асрнинг урталарида юра катламлари- 
дан (150 млн йил мукаддам) пат изи 
ва 
кеЙИНЧЗЛИК 
\ар  
ХИЛ 
даражада сак- 
135-расм.  Кушларнинг гипотетик аждоди. 
ланган  бешта  скелет  хдмда  патлар
топилди.  Бунга 
археоптерикс
 (Archaeopteryx lithographica) деб ном берилди. 
Бу жониворнинг улчами тахминан хдккадек булган. Буни ало\ида кенжа 
синф га — кадимги  куш лар ёки  калтакесакдумлиларга (Archaeom ithes 
ёки Saururae) ажратадилар.  Чунки археоптерикснинг 20 та умурткадан 
иборат  узун  думи  булиб,  бу  умурткаларнинг  ^ар  бири  ён  юзасига 
ж уф т  рул  п атл ари   б и р и к к а н   (1 3 6 -р асм ).  К,анот  патлари   яхш и 
ривож ланган,  бутун гавдаси  \ам  пат билан копланган.  Елка суяклари
куш ларнинг  елкасига  ухшаш,  лекин 
TyFa  (c a rp a m e ta c a rp u s)  ^али   ^осил 
булмаган, учта яхши ривожланган бар- 
моклари булган. Умров суяклари айри 
суяк  (furcula)  *осил  кал ган ,  кураги 
киличсим он  шаклга эга. Л екин тУшда 
кукрак тожи  булмаган.  Кейинги  оёги 
куш ларнинг оёш га ухшаш, лекин к и ­
чи к  болдир  суяги  сакданган,  цевка 
тулик х;осил булмаган. Археоптериксда 
купчилик судралиб юрувчиларда булга- 
ни каби корин ковургалари булган.  Бош 
скелети судралиб  юрувчиларнинг бош 
скелетига ухшаш, лекин суяклар юпка- 
лашган,  куз косаси каттарган, ж ам ари- 
да тишлари  булган.  Барча тахминларга 
кура, археоптерикс дарахтда яшайдиган 
жонивор  булиб,  ^али  яхши  уча  олма- 
ган,  шохдан-шохга патиллаб учиб угган, 
136-расм.  Археоптерикс скелети ва 
ХОЛОС. 
АрхеоПТерИКСЛар судралиб юрув- 
патларининг изи. 
чиларга купгина белгилари билан ухшаш

198
булса-да, булар ш уб\асиз куш булган. Археоптерикс кадимги куш лар­
нинг примитив ён шохчаси булган.
Хозирги пайтда яшаётган  ва бош ка казилма хрлида топилган куш ­
лар  х,ак;ик;ий  куш лар  ёки  елпигичдум ли  куш лар  (N eornithes  ёки 
Ornithurae)  кенжа  синфига  киритилади.  Бу  куш ларнинг умуртка  по- 
гонасининг дум  булими  кескин  кискарган  ва  охирги  дум  умурткала­
ри  бир-бирига  кушилиб,  ягона  пигостил  суягини  \оси л  килади,  бун- 
га рул  патлари елпигичдек бирикади.  Кушларга хос скелет шакллана- 
ди, тушила кукрак тож суяги пайдо булади.  Цевкаси тулик^осил була- 
ди,  корин  ковургалари  бутунлай  йУколади.  Э нг  примитив  елпигич­
думли  кушлар юра даврида яшаган булса-да, лекин уларнинг колдик- 
лари  \ал и   топилмаган.  Елпигичдумли  кушларнинг  энг  кадимги  кол- 
диклари  бур даври катламларидан топилган (80-90 млн йил олдин).  Бу 
кушлар колдиклари яхши сакланган гесперорнис (Hespherom is rigalis) 
билан  ихтиорнис (Ixtiomis у1сЮг)лардир,  булар х^кикий ти п и к кушлар 
хисобланади.  Лекин  бу  куш ларнинг жагларида  майда тиш лар  булган 
(137-расм).  Ш унинг  учун  бу  кушлар  тиш ли  кушлар  (Odontognathae) 
катта туркумига х,амда ихтиорнислар  ва гесперорнислар туркумларига 
киритилади.  Ихтиорнис яхши учадиган  куш булган, чунки унинг узун 
Канотлари, тушила тож суяги булган.  Гесперорнисда тож суяги,  канот 
бутунлай булмаган,  канотдан  факат елка суягининг рудименти  сакла- 
ниб  колган.  Булар  сувда  сузиб  ва  шунгиб  \аё т  кечирган.  Бу  кушлар 
примитив  елпигичдумли  кушларнинг ён  шохчаси  булади.  Бур даври- 
нинг охири  ва  кайнозой  эрасининг учламчи даврида тахминан  70-40 
млн йил  илгари елпигичдумли  кушларнинг хрзирги замон туркумлари 
пайдо була бошлаган, бу ёпикуругли усимликларнинг шу даврдан бош- 
лаб гуллаб-яшнаши билан боглик.
Кушларнинг казилма гурух,лари \ам  ^исобга олинган 
систематикаси 
тубандагича:
Кушлар  синфи  — Aves
+1.  Кадимги кушлар кенжа синфи — Archaeomithes
137-расм.  Гесперорнис (А)  ва ихтиорнис (Б) ларнинг тиклангани.

199
И Д ак^щ ий кушлар кенжа синф и — Neom ithes 
+ Тишли  кушлар катта туркуми  — Odontognathae 
Кукрактожсизлар катта туркуми  -   Ratitae 
Пингвинлар катта туркуми  — Impennes 
Кукрактожлилар  катта туркуми  — Carinatae
С ут эм и зувч и л ар  синф и  —  M am m alia
Умумий  тавсифи. 
Сутэмизувчилар  амниоталарнинг  ва  умуман  \ай- 
вонот оламининг энг юкори тараккий этган синфидир. Сутэмизувчилар- 
нинг асосий юксак тараккий этган белгилари куйидагилар \исобланади:
1.  Бош  мияда  олий  нерв  фаолиятининг  маркази,  яъни  кулранг  мия 
модцасидан  ташкил  топган  яримшарлар  пустлоги,  айникса,  яхши  ри­
вожланган.  Шунинг учун  сутэмизувчиларнинг хулк-атвори  ва атроф-му- 
х,ит таъсирларига жавоб реакциялари гояг мукаммал. Буларда эшитув органи 
энди 
ички кулок,, урта к;улоц
 ва 
ташщ цулоц
дан ташкил топган. У рта кулок 
бушлигида узанги суякдан ташкари яна болгача ва сандон суяклари жой­
лашади. Хидлов органида бир канча хдцлов чиганокдари бор.
2. Аксарият купчилик сутэмизувчилар 
тирик бола
 тугади, эмбриони- 
ни она корнида  махсус орган — 
йулдошт
 олиб юради, бола тугилгандан 
кейин эса она организмининг ма^сулоти —сут билан бокади.
3.  Терморегуляциянинг ута такомиллашганлиги  ва  иссикконлилик 
хусусиятини  касб  этиши.  Бу  хусусият  сутэмизувчиларда  коннинг  ара- 
лаш  булмаслиги,  газ  алмашинувининг  кучлилиги  ва  терморегуляция 
мосламалари борлиги туфайли юзага келган.  Юраги турт камерали булиб, 
факат битта чап  аорта ёйи сакданиб колган. Упка альвеоляр тузилишга 
эга булиб, унинг нафас олиш юзаси жуда ошиб кетади. Терморегуляция, 
бир томондан,  иссикдик >^осил  булишини ёки оксидланиш жараёнини 
таъминлаш  —  кимёвий терморегуляция,  иккинчи томондан,  иссикдик 
чикэришни нафас олиш ва терлаш жараёнида парлатиш йули билан амапга 
ошириш (физик терморегуляциями таъминлайди.
Сутэмизувчилар  бу  юксак  белгилардан  таш кари,  ф акат узларига 
хос  булган  бир  канча  м орфологик  ва  анатомик  белгиларга  х;ам  эга. 
Териси аксарият купчилигида 
жун
 билан копланган. Терисида \а р  хил 
вазиф аларни  бажарувчи  купгина 
безпар  (ёт,
  сут,  тер,  эдд)  бор,  бош 
скелети  синапсида типида булиб,  унинг энгса  кисмида 
иккита  энгса 
буртмаси
  бор, тиш лари  альвеолаларда жойлаш иб,  гуд д аарга  (курак, 
ко зи к  ва  озик)  булинган,  пастки  жаги  факат  битта  тиш  суягидан 
таш кил  топган.  Квадрат  ва  кУшилиш  суяклари  эш итиш   суякларига 
айланади ва урта кулок бушлигида жойлашади. Тана бушлиги 
диафраг­
ма
 пардаси билан кукрак ва корин бушликларига ажралган.  Кизил кон 
хужайралари ядросиз булади, 
буйрак цопца системаси
 хосил булмайди. 
Тирсак бугими оркага, тизза бугими  эса олдинга каратилган, 
оёкдари 
та-

2 0 0
138-расм.  Ерда яшовчи содда 
умуртцали х,айвон  (I)  ва  сут- 
эмизувчи х,айвон (II) танаси %амда 
оёцларининг у;олати  (схема).
нага  пастки  томондан  бириккан  (138- 
расм),  буйин  умурткаларининг сони бир 
хил — етгита булади.
Сутэмизувчилар  юкрри  тузилганлиги 
ва хулк-атвори мукаммал булганлиги учун 
мезозой эрасининг охирига келиб уша за- 
монгача ?укм суриб келган судралиб юрув- 
чиларни Ер юзвдан сикиб чицарган ва асо­
сий яшаш мух,итларини эгаллаб олган.
Иссикконли булганлиги сабабли куш­
лар  билан  биргаликда  кайнозой  эраси­
нинг бошидан  булар  Ер  юзида >^кмрон 
булиб келмокда.  Сутэмизувчилар  ичида 
Курук,ликда ва дарахтда, \авода, ер тагида ва иккиламчи тартибда сувда 
яшовчи гуруэдари бор.
С истематикаси.  Х озирги  даврда  4000  тача  тури  булган  сутэми- 
" зу в ч й л ар   си н ф и   б и р-б ирид ан  кески н   ф а р к   килувчи  учта  кенжа 
синф га  булинади:
Сутэмизувчилар  синфи  —  Mammalia
I.  Содда  ёки  бошлангич  даррандалар  кенжа  синфи  —  Prototheria 
Биртеш иклилар  ёки  бирйуллилар туркуми  —  M onotrem ata
II.  Тубан даррандалар  кенжа синфи  —  M etatheria 
Копчикдилар туркуми  -   Marsupialia
III.  Юк,ори даррандалар ёки йулдошлилар кенжа синфи -   Eutheria 
ёки Placentalia
Хашаротхурлар туркуми -   Insectivora
Ж унканотлилар туркуми — Dermoptera
Кулканотлилар ёки  куршапалаклар туркуми — Chiroptera
Чалатишлилар туркуми -   Edentata
Яшчерлар туркуми  — Pholidota
Товушкрнсимонлар туркуми — Ь а § о то ф Ь а
Кемирувчилар туркуми -   Rodentia
Йирткичлар туркуми — Carnivora
Куракоёклилар  туркуми  —  Pinnipedia
Китсимонлар туркуми  — Cetacea
Ж уфттуёклилар туркуми  -   Artiodactyla
Токтуёк^илар туркуми  -   Perissodactyla
Даманлар туркуми  —  Hyracoidea
Хартумлилар туркуми  -   Proboscidea
Сиренсимонлар туркуми — Sirenia
Найтишлилар туркуми  — Tubulidentata
Чаламаймунлар туркуми  —  Prosimiae
Маймунлар туркуми  —  Simiae

201
I.  Содда ёки  бошланкич даррандалар  кенжа синфи  — Prototheria
Бу кенжа синфга битта бирйуллилар (M onotremata) туркуми  кира-^ 
ли ( 139-расм). Бирйуллилар куйидаги примитив белгилари билан харак- 
герланади:  1) сарикдик моддасига бой булган катта-катта (диаметри  14 
мм) 
тухум  куйиш  йули  билан  купаяди;  2)  кушлар  ва  судралиб  юрув- 
чилар сингари клоакаси бор;  3) гуштли лаблари ва жагларида тишлари 
й^к, (вояга етган даврида); 4)  эмчаклари  йук;,  шу сабабли найсимон сут 
беэлари талайгина тешикчалар билан махсус арикчага очилади, болала- 
ри 
шу жойга чиккан сутни ялайди;  5)  бош  миясида  кадокди тана йук;
6
)
  гавда  харорати  паст  ва  20°  С  билан  34°  С  Уртасида  узгариб  туради;
7)  тушусти  суяги  (судралиб  юрувчилардагидек)  булади;  8)  ургочила- 
рида факат чап тухумдон (кушлардагидек)  бор.
Бирйуллилар Австралия, Тасмания ва Янги  Гвинеяда таркалган  ва 2 
1
 а  
оилага булинади.
Урдакбурунлар (Ornithorhynchidae) 
оиласига Австралия ва Тасманияда 
мркалган битта урдакбурун  (Omithorhynchus anatinus) деган тур киради.
I >у 
хайвоннинг териси  калин ва майин жун  билан копланган  ва  деярли 
сувда 
хул  булмайди,  куп  вакгини  сувда Утказади.  Боши  сербар тумшук 
билан тугайди. Тумшуги шох гилоф билан копланган ва ички киррасида 
шох пластинкалари бор. Бармокдари орасвда сузгич пардаси булади. Урдак­
бурунлар ердан чукур уя казиб, шу уяда яшайди, лекин уяга кириш йули 
сув 
остида булади, калган кисми эса сув сащидан юкорида турадиган уя 
камерасига айланади. Иккита тухум куяди ва унинг тухуми уруглангандан 
сунг  15  сутка  давомида  тухум  йулида,  уяда  эса  10  сутка  ривожланади. 
Урдакбурунлар урдаклар сингари сувда озикланади.
Ехидналар  (Tachyglossidae) 
оиласига  3  та тур  киради  ва  булар  Ав­
стралия  хамда Янги  Гвинеяда таркалган.  Териси  6  см  гача борадиган 
игналар  билан  копланган,  тумшуги  чузилган  ва  шох  кин  билан  коп ­
ланган.  Гавдасининг  узунлиги  40  см  гача  боради.  Бармокдари  учида 
кучли  тирнокдари  бор.  Тухум  куйишдан  олдин  ургочисининг  корин 
томонида терили халта хосил  булади,  бу  халтасида  (140-расм)  1-2 та 
тухумларини  олиб  юради.  Тухумдан  очиб  чиккан  болалари  1,2-2  см 
бУлиб,  8  см  га  етгунча  халтада  колади,  кейин  халтадан  чикади.  Ехид- 
иалар  Австралияда,  проехидналар  Янги  Гвинеяда  таркалган.
II.  Тубан  даррандалар  кенжа  синфи  —  Metatheria
Бу  кенжа  синф   хам  битта  копчиклилар  (Marsupoalia)  туркумидан 
иборат  булиб,  250  турни  уз  ичига  олади.  Буларнинг  улчами  4  см  дан 
(крпчикди  сичкон)  1,6  м  гача  (кулранг  кенгуру)  боради  ва  экологик 
чусусиятлари  билан хам ф арк килади.  Гавда температураси бирйулли- 
тр га  нисбатан  баланд  (36°  С)  ва  кам  Узгаради.  Йулдоши  деярли  ри-

202
139-расм.  Сутэмизувчилар:  1—урдакбурун,  2-урдакбурун елка камарининг олд томондан 
куриниши,  3 —ехидна,  4 —ехидна тухуми,  5 —м ам а кенгуру,  б —копчицли бури,  7—цопчими 
крот,  8—копчикли тйин,  9~копчиклиларнинг копчик суякли чано/и,  10—типратикан,
11—крот,  12—кротнинг бош скелети,  13—ерказир,  14—жунканот,  15—мевахур 
куршапалак,  16—куршапалак,  17—ялков,  18—катта чумолихур,  19—зир%ли,  20—панголин,
2 1 -о к  товушкон,  22—малла товушкон,  23—тйин,  24-юмронкозик,  25—бобр,  26—жайрп. 
27—сичкон,  28-кемирувчининг бош скелети,  29—бури,  30-т улки,  31—ок тулки (песец), 
32—енотсимон ит,  33—итнинг бош скелети,  34~кунт р айик,  35—африка виверраси, 
36—сассиккузан,  37—латча (кишки муйнасида),  38—собол,  39~коплон,  40—мушукнин,
бош скелети,  41—силовсин.

203
ножланмаган,  шунга кура барча крпчиьушларнинг болалари  чала,  но- 
чор ва жуда  кичкина тутилади.  Масалан,  катталиги одамдек келадиган 
кулранг кенгурунинг янги тугилган боласи ёнрокдек булади.  Хрмила- 
дорлик даври циска: америка опоссумларида 8-14 кун,  гигант кенгуру- 
да 30-40 кун,  бобрларда (йулдошлиларда)  эса  105-107  кун давом этади.
I урилган бола (кенгуруда 3 см) онаси  корин томонда ялаган  йул билан

1
и  халтага  утади  (141-расм).  К рпчикнинг  ички  томонида  эмчаклари 
(юр, буларга сут безларининг чикариш йуллари очилади. Эмчакларнинг 
учи ш иш иб,  бола огиз бушлигини тулдиради. Янги тугилган боланинг 
тблари эм ч а к  атрофига ёпишган булади.  Эмчакдаги сут безларининг 
махсус  кисувчи  мускули  кискариш   натижасида буларнинг  орзига  сут 
I утади.  Кенгуру боласининг хикилдори юкори урнашган ва хоаналарга 
спишган,  бу  эса  унинг  пассив  озикланиш га  мосланишидир,  шунинг 
учун  сут  хикилдокнинг  ён  томонидан  окиб  утади  ва  боланинг  эркин 
нафас олиш ига халакит бермайди. Лактация (болани сут билан бокиш) 
даври  60  кундан  250  кунгача  давом  этади.  Скелетида  копчик  суяги 
!>Улиб,  ков суягига тегиб туради, коракоид курак суяги билан кушилиб 
кетади,  к и н и   ва  бачадони  кушалок,  чунки  эркакларининг  кушилув 
иргани  (penis)  иккига ажралган булади.  М ияси жуда содца, унда кадок- 
ли танача йук.
К опчикдилар Австралия,  Ж анубий  Америка,  \атто  бир тури  Ши- 
молий  А м ерикада  таркалган  булиб,  учта  кенжа  туркумга  булинади.
Купкурактишлилар кенжа туркуми — Polyprotodontia.
 Купкуракгишли- 
чпр й и ртки ч,  х,аммахур  ва \аш аротхур х^айвонлар х,исобланади.  Булар 
курак ти ш л а р и н и н г анча куплиги  (3 -4 /3 -5 ),  уткир буртмали о зи к ва 
Кози к т и ш л а р и н и н г яхши тараккий  этганлиги билан характерланади. 
М у ш укд ек,  д у м и   узун,  учи  гаж ак,  д ар ах тл ард а  я ш а й д и ган   ам е-
k
N  0-раем.  Е хиднат нгурю - 
чисн  ва унинг корин xaiimacu.
141-расм.  Кенгурунинг ургочиси.  Янги 
тугилган боласи (1) жинсий тешикдан 
(2) халтасига  (3) утишида ялаб йул очмоцда.

204
р и к а   опоссумлари  (Didelphys),  уртача  итдек  келадиган  ва  йирткич 
копчикли бури  (Thylacinus cynocepholus)  хамда Тасманияда таркалган 
ер  остида  яшайдиган  кузи  йук  копчикли  крот  (Notoryctes  typhlops) 
типик вакиллари хисобланади.
Ценолестлар кенжа туркуми
 — 
Caenolestoidea.
 Ж анубий Америкада 
таркалган  турлари  куп  булмаган  примитив  копчиклилардир.  Булар­
нинг болаларини олиб юрадиган копчиги йук. 
T
of
 
Урмонларида яш ай­
диган  \аш аротхур  хайвонлар  булиб,  тунда  хаёт  кечиради.  Буларнинг 
биологияси  деярли  урганилмаган.  Учта  уруги  бор  —  Caenolestes, 
Lestoros,  Rhyncholestes.
Иккикурактишлилар  кенжа  туркуми
  — 
Diprotodontia.
  Буларнинг 
хаммаси Усимликхур хайвонлардир.  Буларнинг ичида энг машхури тур 
ли хил кенгурулардир.  Кенгуруларнинг 51  тури булиб, узунлиги 25-150 
см, думи  15-105  см,  массаси  1,4-90  кг келади.  Асосан  ерда,  факат бит 
та тури дарахтларда хаёт кечиради.  Кейинги  оёкдарида  сакраб харакат 
кдпади.  Сакраганда  гигант  кенгуру  (Macopus  rufus)  6-10  м  га  сакрай 
ди,  соатига 50 км тезлик билан югуради.  К °пчикли тйинлар (Petaurus), 
дарахтларда яшайдиган копчикли айик ёки коала (Phasolarcus cinereus), 
кускуслар (Phalamgerinae), ер уяларида яшайдиган вомватлар (Phascolomys) 
Хам шу кенжа турга киради.
III.  Юцори даррандалар ёки йулдошлилар кенжа синфи  — 
Eutheria ёки Placentalia
Йулдошлилар барча китъаларда -  ерда, ер тагида, сувларда, хавода вл 
дарахтларда яшайди ва сутэмизувчиларнинг аксарият кУпчилигини уз ичи 
111 
олади. Буларнинг асосий белгилари куйидагилардир: копчиги ва копчик, 
суяклари  булмайди,  йулдоши  яхши  ривожланган  булиб,  янги  тутилган 
болалари мустакил сут эмиш кобилиятига эга.  Бош миясида кучли тарак- 
кий этган иккиламчи мия гумбази (neopallum) бор, унинг иккала палласи 
кадоксимон танача билан кушилган. Гавда температураси юкори ва доим nil 
булади. Йулдошлилар 18 та туркумга булинади.
Хашаротхурлар туркуми  — Insectivora
Кичик ва урта катгаликдаги хайвонлар (гавдасининг узунлиги  3,5-44 
см) булиб, тузилиши жуда содда. Жун коплами  калта, юмшок ёки терис и 
тиканлар билан копланган (типратиканлар).  Боши чузилган, тумшуриниш 
учида  кичкина  харакатчан  тумшуги  бор.  Тиш ларининг  учи  уткир. 
гурухларга булинмасдан яхлит катор булиб жойлашганлиги, олдинги  ми и 
сининг кичик ва бурмасиз, бачадонининг икки шохли ёки иккига булип 
ганлиги хашаротхурларнинг характерли белгилари хисобланади.

205
Хашаротхурлар факат товонда юради, тунда фаол \аёт кечиради ва 
Австралия \ам да Жанубий Америкадан ташкари \ам м а китъаларда тар­
калган,  370 та тур  булиб,  куйидаги  оилаларга булинади.
Типратиканлар 
(Erinaceidae)  оиласининг  15 та тури бор,  гавдасининг 
узунлиги  10-45  см  булади,  тумшуги  чузилган  гавдасининг  орка томони 
I икан билан  копланган  ва  юмалок булиб олиш  кобилиятига эга.  Типик 
накилларига  урмон  ва  дашт  жойларда  яшовчи  одатдаги  типратикан 
(Erinaceus  europacus)  ва  чулларда  яш айдиган  кулокди  типратикан 
(Hemichinus  auritus)  киради.  Типратиканлар  х,ашарот,  калтакесак,  илон 
на 
бошка хрйвонлар билан  озикланади.  Булар кишда уйкуга кетади.
Кротлар 
(Talpidae)  оиласининг  20  га  якин  турлари  булиб,  тумшуги 
ч^зик,  гавдаси  5-21  см  узунликда  булади,  кулок супралари  йук ёки  ре- 
дукцияланган, кузлари кичик.  Бу уларнинг ер тагида яшашга мослашган 
белгиларидир. Бу оиланинг вакилларидан одатдаги крот (Talpa europaea) 
на  вихухол  (Desmana mochata) лар  Россиянинг урмон зоналарида яшай- 
ди. 
Вихухол сувда )^аёт кечиради ва кимматба^о муйна беради.
Тенреклар 
(Tenrecidae)  оиласига  31  та тур  киради.  Мадагаскар 
Комор  оролларида таркалган.  Териси  сийрак тиканак билан  коплан- 
i.iH.  Булар х;ашаротхурларнинг эн г примитиви х,исобланади.
Африкада 
чул  узуноёк,лари  (M acroscelididae) 
оиласи  таркалган. 
Уларнинг  орка  оёклари  узун,  олдинги  оёклари  калта  булади.  Булар 
ташки  куриниш идан  кушоёкларга  ухшайди.
Олтин  кротлар 
(Chrysochloridae)  одатдаги  кротга  ухшаш  булиб, 
Жанубий  Африка  чулларида  таркалган  ва  ер  тагида  яшайди.  Барбий 
Африка тропикларидаги сув х.авзаларида энг катта х;ашаротхур кундуз- 
i  имон ерказир (Potamogale velax) яшайди.
Ерказирлар 
(Soricidae)  оиласининг  270  та  тури  бор.  Австралия  ва 
Жанубий  Америкадан  ташкари,  Ер  юзида  кенг таркалган.  Ерказирлар 
|  иртдан сичконларга жуда ухшайди, лекин тишлари, бахмал каби муйна- 
i и 
ва чузик тумшуги билан улардан фарк килади. Ерказирлар сутэмизув- 
чилар  синфи  ичида энг кичиклари булиб,  гавдасининг узунлиги  3,5 см, 
массаси  1,2-1,5 г келадиган турлари ,\ам бор. Улар жуда сер^аракат булиб. 
»ах 
ва нам ерларда яшайди. Асосий озиги \аш арот ва чувалчанг ^исо^ла- 
нади. 
Буларнинг  ичида  урмон  сув  ерказири  (Sorex  araneus)  билан  су
К

ПКазири  ёки  кутара  (Neamys  fogiens)  \аммадан  куп  таркалган.  Fap6jjK 
Гпропанинг  жанубида,  Кавказ  ва  Урта  Осиёда таркалган  окгиш  миттк 
ерказир  (Suncus  etrusca)  ва  тайгада  учрайдиган  жинкарча  кунгиртии! 
'•рказир  (Sorex  tscherski)  сутэмизувчилар  ичида энг кичкинасидир.
Жунцанотлилар  туркуми  —  Dermoptera
Ж унканотлиларнинг  факат  иккита  тури  бор,  улчами  анча  к я . га 
пу.миб,  гавдасининг  узунлиги  36-43  см,  думи  72  см,  массаси 
2
  '.<г

-----------------------------------------------  
206 
-----------------------------------------------
гача боради.  Бу  \айвонларда хашаротхурлар,  курш апалаклар  ва чала 
м аймунларнинг  белгилари  бор.  Жунк,анот  мушукдек  келади,  унинг 
туртала  оёги  билан  думни  ураб  олган  сербар,  жун  билан  копланган 
тери пардаси бор.  Жунк;анот хаки кий дарахтда яшовчи хайвон булиб, 
пардаси  ёрдамида парвоз килади  ва бир дарахтдан  иккинчи дарахтга 
70  м  гача учиб утади.  Булар усимликлар билан озикланади.  Ж ануби- 
Шарк;ий  О сиёнинг  тропик  урмонларида  яш айди.
Кущанотлилар  ёки  куршапалаклар  туркуми  —  Chiroptera
Бу туркумга  850  та  тур  киради,  улчами  кичик  ва  урта  катталикда 
б^либ,  гавдасининг узунлиги 3 см дан 40 см гача боради.  Кулканотли- 
ларнинг олдинги оёклари  шаклан  узгариб,  хак;ик;ий  канотга айланган 
ва сутэмизувчилар  орасида хавода учишга мослашган  ягона гурухдир. 
Олдинги  оёк,нинг 
2-5-бармоцлари
  нихоятда  узайиб  кетади,  бу  бар- 
м окларнинг  орасида  елкаолди,  елка,  гавдасининг  икки  ёни,  орк,а 
оёклари  ва думида жунсиз юпка 
учиш пардаси
 бор  (142-расм).  Олдин­
ги оёк;нинг биринчи бармоги калта булиб, тирноги бор.  Канотни хара- 
катга  келтирувчи  кучли  мускуллар  юзага  келиш и  муносабати  билан 
т?ища  кушлардаги  сингари  кукрак  тож  суяги  хосил  булади,  шунга 
кура умров суяги  хам  кучли булади.  Огзи  катта,  кузлари кичик,  кулок 
супраси  йирик  ва  баъзиларида  мураккаб  тузилган.
Куршапалаклар  тунда  хаёт  кечиради  ва  учиб  юрганда  асосан  акс 
этган ультратовушларга к;араб мулжал олади.  Булар бизга эшитилмай-
142-расм.  Куршапалакнинг скелети:  1—умров суяги,  2 —елка суяги,  3 —билак  суяги, 
4—тирсак суяги,  5 —1 бармок;,  б —И  бармок,  7—III бармок,  8 —III бармок фалангалари, 
9—IV  бармок,  10—V бармок,  11—сон суяги,  12—пихи,  13—чанок-сон пардаси.

207
диган одатдаги чийиллашдан таш кари, айрим импульслар куринишида 
30000  дан  70000  герцгача  частота  билан  ультратовуш  \ам   чикариш и 
\озирги замон техникаси ёрдамида килинган тажрибаларда аникланган. 
Импульслар  частотаси \ай в о н   билан  буюм  орасидаги  масофага  караб 
узгариб туради.  Куршапалаклар худди  шу ультратовушларнинг акс эт­
ган тулкинларини эшитув аппарати  билан сезади,  яъни  уларда  шу то- 
вушларни ушлаб оладиган нозик локатор бор.
Кулканотлилар якка ёки  колония булиб яшайди.  Урта минтакалар- 
да 
мавсумий  м иф ация килади.  Улар Арктика ва Антарктидадан таш ка­
ри  Ер юзининг хамма кисмида таркалган.  Кулканотлилар туркуми бир- 
биридан  яхши  ажралиб турадиган  иккита  кенжа  туркумга  булинади.
Мевахур куршапалаклар кенжа туркуми — Megachiroptera.
 Мевахур курша­
палаклар  уз  ичига  битта  каттаканотлилар  (Pteropidae)  оиласини  олади. 
Буларнинг  146 та тури  булиб, Улчами анча  катга,  яъни  гавдасининг узун­
лиги  40 см  га,  канотини ёзганда  170  см га боради.  Тропик Осиё, Африка 
ва Авсфалияда таркалган.  Серсув мевалар билан озикланади.  Катга  озик 
тишларининг  юзаси  ясси,  кузлари  нисбатан  йирик.  Кундузи  дарахтлар 
шохида, томлар шипида, горларда утказади. Типик вакили учар тулки ёки 
колонг  (Pteropus  calaeno)  Жануби-Ш аркий  Осиёда таркалган.
Хршаротхур куршапалаклар кенжа туркуми  — Microchiroptera.
 Хаша- 
ротхур  куршапалаклар  кичик  х^айвонлар  булиб,  гавдаси  3  см  дан  14  см 
гача боради, х;ашаротлар билан озикланади. Тишлари уткир,  кулоксупра- 
лари катта булади.  700 дан ортик турлари бор.  Шулардан 40 таси  МДХ да 
таркалган.  Буларнинг энг асосий оилалари тубандагилардир.
Такабурунлар  (Rhynalophidae) 
оиласига кирувчи  куршапалаклар бур- 
нида жунсиз ялангоч  тери  усимтаси  булиши  ва  така  хрсил  килиши  би­
лан характерланади.  Улар факат шаркий яримшарда таркалган.  МДХ да 
ва  шу  ж у м л ад ан ,  У зб е к и с т о н д а   катта  такаб у рун   (R hy n o lo p h u s 
ferfumequinum),  бухоро  такабуруни  (Rhynolophus  bocharicus)  таркалган.
Баргбурунлар  (PhyUostomidae) 
ои ласинин г  вакиллари  М арказий 
ва Ж анубий Америкада таркалган.  Вампирлар  шу оиланинг вакилла­
ри  булиб,  буларнинг  баъзилари  даррандаларнинг  конини  суради, 
улар  конни  шу  кадар  о \и ста  сурадиларки,  х,айвон  ухлаб  ётган  булса 
уйгонмайди  \ам .  Бу жараён  30  минутча давом этади.  Вампирларнинг 
сони  куп  булганда,  чорвачиликка  сезиларли  даражада  зарар  етказа- 
ди,  чунки  кон  сур ил иш и  натижасида  х;айвон  кучсизланади  ва  куту- 
риш   \ам д а  вабо  инф екцияси  таркалади.
Текисбурунлар  (Vespertilionidae) 
гамайда,  гавдасининг узунлиги 
3-10 
см  келадиган  куршапалаклар киради. Асосан,  х;ашаротлар,  баъзи турлари 
баликлар билан озикланади. Улжасини х,авода тутади, лекин дарахт пояси- 
дан  ва  ердан  \ам  териб олади.  Булар  бурнида тери усимтаси  булмаслиги 
билан  характерланади.  Айрим  турлари  жанубга  м ифация  килади,  баъзи 
турлари эса кишда уйкуга кетади. Бу куршапалаклар сентябр-октябр ойларида

208
кушилади, лекин тухум бахррда уругланади. Антарктида ва тундрадан ташкари 
Хамма жойда таркалган.  МДХ, да учрайдиган 40 тур  куршапалаклардан  32 
тури шу оилага мансуб. Буларга типик вакил килиб шалпан гкулок ( Plecot us 
auritus), осиё кенгкулоги (Barbastella leucomelas), малла шомшапалак (Nyctalus 
посШ1а)ларни олиш мумкин.
Чалатишлилар  туркуми  —  Edentata
Чалатишлилар  турлари  кам,  \а р   хил  йуналишларга  караб  ихти 
сослашган  хайвонлар  булиб,  Ж анубий,  М арказий  ва  Ш имолий  Аме- 
риканинг жанубида таркалган.  Булар учун тиш тизимларининг тарак, 
к;ий  этмасдан  колганлиги  харакгерлидир:  тиши  ёки  умуман  йук,  ёки 
тишида  эмал  ва  илдиз  булмайди,  тиш лари  доимо  усиб  туради  ва  та 
комиллашмаган,  яъни  гурухларга  булинмаган  ва  одатда  бир  марта 
алмашинади.  Чалатишлилар учта оилага булинади.
Чумолихурлар (Myrmecophagidae) 
узун найсимон тумшуклари, жаг- 
ларида  тиш ларининг  булмаслиги  билан  характерланади.  Чумоли  ва 
термитлар  билан  озикланади.  Учта  тури  бор,  урмон  ва  саванналарда 
яшайди. Типик вакили катта чумолихур (Myrmecophaga tridactylaXanp.
Зирхлилар  (Dasypodidae) 
ерда  хаёт  кечиради  ва  ерни  ковлашга 
яхши мослашган.  Гавдасининг устида суяк калконлар ва уларни усти­
дан  коплаб  олган  шох  калконлар  бор.  К,алконлари  бир-бирига  хара­
катчан  тарзда  бириккан,  шу  сабабли  хайвон  ю малок  булиб  уралиб 
олади. Тишлари куп, бир хил угкир учли конус шаклида булади.  К,орни 
ва оёклари  сийрак жун  билан  копланган.  Олдинги  оёкларининг тир 
h o f h
 
кучли булиб, ерни ковлашга мослашган. М айда хайвонлар, улим 
тик ва  илдиз билан  озикланади.  20 та тури  бор.
Ялцовлар  (Bradypodidae) 
бутун умрини дарахтларда оркасини паст­
га  килиб  осилган  холда  угказадиган  хайвонлар  булиб,  барг  ва  мева 
лар билан  озикланади.  Ф акат ози к тиш лари  бор ва умрбод Усиб тура 
ди.  Тана харорати  24-34° С  орасида узгариб туради. Тирнокдари узун, 
ковургалари сербар,  корнидаги жунлари елкатом он га караган булади. 
Уларнинг узун  ва дагал  муйналари  орасига  урнашиб  олган  сувуглари 
муйнани  яшил  килиб  кУрсатади.
Учламчи  даврда  чалатиш лилар  жуда  куп  булган.  Булар  орасида 
мегатериялар  ерда  яш овчи  катта  хайвонлар  булган  ва  улчами  фил- 
дек булиб,  хозирги  ялковлар каби  барг билан  озикданган.  К а т т а л т  и 
ХУкиздек  келадиган  грипотерийнинг  териси  жун  билан  копланган. 
Гигант  зирхдилар  ёки  глиптодонтларнинг  панцирида  суяк  калкоп 
лари булган  ва буйи 4 м  гача борган.  Буларнинг учаласи хам туртлам 
чи  даврга етиб  келмасдан  кирилиб  кетган  булиб,  хозир  яшаб турган 
чалатиш лиларнинг  аждоди  хисобланади.

— ---------------------------------------------------  
209 
--------------------------------------------------------
Яшчерлар туркуми — Pholidota
Яшчерларнинг хдммаси булиб 7 та тури бор, Африкада ва Жануби- 
Ш  |ркий Осиёда таркалган. Териси шох тангачалар билан копланган, бу 
пни ачалар черепица шаклида жойлашиб,  му^офаза вазифасини бажа- 
циди. Улар асосан чумолилар ва термитлар билан озикланади. Тумшуги 
*»умолихурларники сингари узун, тили \ам  узун  ва ёпиш-кок- Жаглари- 
пи  тишлари  йук,  шунинг  учун  ош козонининг  ичи  шохсимон  парда 
п и н а н  
копланган.  Кушларга ухшаб овкат хдзм килишда ёрдам берувчи 
нипчаларни  ютади.  Шундай  килиб,  яшчерлар  чумолихурларга  жуда 
V*iнайди.  Л екин  бу ухшашлик  соф  конвергент характерга  эга.  Чунки 
Су пар бир хил озикланади.
Товуищонсимонлар  туркуми  —  Lagomorpha
Товушконсимонларнинг  тишлари  тузилиши  жи^атидан  кемирув- 
■III  tap тишига Ухшаш. Уларда х,ам кемирувчилардагидек кескич тишлар 
ПУК-  Курак тишлари  озик тишларидан  сербар тишсиз  бушлик — 
диас- 

Yüklə 10,35 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   25




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin