Jabbor оmоnturdiyеv аnvar оmоnturdiyеv hоzirgi O’zbеk аdаbiy tili

Moy qo’yganda, chiroq lopillab yongani, o’tin qalaganda, o’choq olovi baland bo’lgani kabi, shogirdning aqli ham ustozining maslahati-dan mukammallashadi. ("K.D.") chizmasi:

kabi

Ba'zan bog’lovchilar uslub talabi bilan har bir komponentda takror-lanadi: Bu do’stlikda g’araz va soxtalik yo’q, chunki bu do’stlikning tog’ va tuproqlarini bir quyosh isitadi, chunki bu do’stlikning daryolarida ham obi hayot oqadi. (H.O.)
Komponentlarning ham tenglanish, ham tobelanish munosabatidan tashkil topgan sintaktik qurilmalar aralash aloqali murakkab qo’shma gap deyiladi. Qo’shma gaplarning bu turi bog’langan va ergash gapli qo’shma gaplarni o’z ichiga olganligi uchun aralash qo’shma gap deb ham yuritiladi.
Aralash aloqali murakkab qo’shma gaplarning quyidagi ko’rinish-larini kuzatamiz:
1. Birinchi ergash gap o’zidan keyingi ikkita teng aloqali bosh gaplarning har qaysisiga alohida-alohida tobelanadi: Bu^: sifatlarning barisi bir odamda mujassam bo’lsa, dunyodagi eng buyuk saodat ham uni gangitib qo’ya olmaydi, eng katta baxtsizlik ham uni sarosimaga sola bilmaydi. ("K.D".) chizmasi:
-sa,
U hamisha jangda g’olib kelardi, shuning uchun ham atrofdagilar vahimaga to’shardilar, aholi esa undan yurak oldirib quygan edi. (“K.D.”) chizmasi:
, shuning ucun
2. Bitta ergash gap o’zidan oldin kelgan, teng aloqali ikkita bosh gapga alohida-alohida tobelanadi: Bizning qo’shinlarmiz fashistlarga qarshi shunday zarbalar berdilarki, partizanlarimiz shu qadar shijoat ko’rsatdilarki, dushman kun sayin chekinishga majbur bo’la boshladi. (gazeta) chizmasi:
-ki, -ki,
3. Birinchi o’rinda kelgan bir bosh gap, o’zidan keyingi bitta ergash gapli qo’shma gap bilan teng aloqaga kirishadi: Biz yo’ldan adashgan edik, yaxshiyam tuman tarqab, uzoqdan qishloq teraklari ko’zga tashlandi. ("Guliston") chizmasi:
-ib,

4. Ikkita ergash gapli qo’shma gap teng aloqaga kirishadi: Bahor kelsa, ochilar gullar, Gul ochilsa, sayrar bulbullar. (F.) chizmasi:

-sa, -sa,


Xijron shunday og’ir yukki, uni hamma ham ko’tara olmaydi, visol shunday shirin sharbatki, hech kim uni oxirigacha ichishga muvaffaq bo’lolmaydi. ("K.D.") chizmasi:
-ki, -ki,

5. Ikkita ergash gap bir bosh gap bilan birikib, bir necha ergash gapli qo’shma gapni tashkil etadi va bu keyingi bitta bosh gap bilan teng aloqaga kirishadi: Kech kirgach, ular uyga kelishganda, hali quyosh botmagan, havo nihoyat dim edi. (S.Zun.):

-gach, -gandan,

6. Aralash aloqali murakkab gap bir butun holda bir bosh gapga tobelanadi: Men sizga shuni aytmoqchimanki, agar kolxozimiz yiriklash-sa, uning hisob-kitob ishlari osonlashadi va moddiy-manfaatdorligi yaxshilanadi. (A.Q.) chizmasi:

-ki, -sa, va

7. Bitta ergash gap o’zidan keyingi teng aloqadagi uchta bosh gapning hammasiga alohida-alohida tobelanadi: Sichqon iplarni kesib bo’lgach, oxu turib qochdi, sichqon o’zini teshikka oldi va g’arg’a uchib ko’kka ko’tarildi. ("K.D.") chizmasi:

-gach, va
8. Teng aloqali ikkita bosh gap o’zidan keyingi bitta ergash gapli qo’shma gap bilan teng munosabatga kirishadi: Bu savollarga men ham dabdurustdan javob berolmayman, lekin vaqti-soati bilan javob topamiz, xatomiz bo’lsa tuzatamiz. (A.Q.) chizmasi:
, lekin -sa,

9. Bitta bosh gap o’zidan keyingi ikkita ergash gapli qo’shma gapning har qaysisi bilan teng munosabatda kirishadi: Bunday odam uni xursand qilmaydigan narsalarning borligidan g’am yemaydi, o’zida mavjud narsalardan taqdir mahrum etgudek bo’lsa, xafalanmaydi, boshiga falokat kelsa, o’zini yo’qotib qo’ymaydi. ("K.D".) chizmasi:

10. Teng aloqaga kirishgan ikkita ergash gapli qo’shma gapning faqat keyingisi undan keyin kelgan bitta bosh gap bilan tenglashish yo’li bilan birikadi: Urug’ yer ostida yotsa, hech kim u bilan qiziqmaydi, u qachon tuproqni yorib, yerni zumrad kabi bezasa, uning nima ekanligi ma'lum bo’ladi, so’ngra parvarish qilib, uni o’stiradilar. ("K.D.")

chizmasi:
-sa, -sa,

11. Uchta ergash gap o’zidan keyingi teng aloqali ikkita bosh gapning har qaysisiga alohida-alohida tobelanadi: Jazirama issiq kuydirsa ham, rahmsiz bo’ron sindirsa ham, qahraton sovuq yaproq-lariga chang solsa ham, baribir, ozod sevgi odam bolasining dilida gullab-yashnay beradi, g’unchasiga-g’uncha, guliga-gul qo’shilaveradi. (F.) chizmasi:

-sa ham, -sa ham, -sa ham,

12. Ikkita ergash gap o’zidan oldingi teng aloqadagi ikkita bosh gapga alohida-alohida tobelanadi: Ertasiga kun shunday charaqlagan, osmon shunday tiniq ediki, unga astoydil tikilgan odam yaqin orada gurkirab turgan bahorni butun go’zalligi bilan ko’rganday bo’lar, bu kunni hech qanday musibat xira qilolmaydigandek edi. (Asq.M.)

chizmasi:
-ki,

13. Ikkidan ortiq ergash gapli qo’shma gaplar teng aloqaga kirishadi:

Ko’kda parvoz etsa lochin, yerga kirgay zog’lar,
Kishnagan ot o’tsa cho’ldan, qo’zg’alur tuproqlar.
Qonga to’lgay, jangga botir kirsa, so’lu sog’lar (Habibiy) chizmasi:

-sa, -sa, -sa,

Uyda o’tirsang, hamma uyda o’tirganday, dalaga chiqsang, hamma mehnat qilayotganday, yo’l yursang, hamma safarga chiqqanday, kasalxonaga kelsang, hamma dardga chalinganday tuyuladi kishiga. (B.Y.) chizmasi:
-sa, -sa, -sa, -sa,

14. Aralash aloqali murakkab qo’shma gap o’zidan keyingi bitta ergash gapli qo’shma gap bilan teng aloqaga kirishadi: El yasharmas, yer ko’karmas, Bo’lmasa ko’k tomchisi. Shoir she'rni qaydan olsin, Bo’lma-sa ilhomchisi (A.To’qay):

-sa -sa

15. Bir ergash gap o’zidan keyingi to’rt va undan ortiq o’zaro teng aloqaga kirishgan bosh gaplarning birinchisiga tobelanadi: Tut g’arq pishganda, ko’z tutdik, kelmading, ozgina shinni qaynatdik, ol, bolam, sening nasibang. (O.) chizmasi:

-ganda,
U juda kech yotganiga qaramay, tong yorishar-yorishmas, uyg’ondi, lekin ko’zlari to’la uyqu, butun vujudi uyquning bir-ikki minutli eng shirin joyi qoldi deb turar, sahar shabadasida yaproqlarning shildirashi, qushlarning chug’ur-chug’urini allalar edi. (A.Q.) chizmasi:

-ga qaramay, lekin

16. Bitta bosh gap o’zidan keyingi uchta ergash gapli qo’shma gap bilan teng aloqaga kirishadi: Hikmat bitmas va tuganmas xazinadir, xarjlaganing bilan u kamaymaydi; asraganing bilan unga nuqson yetmaydi, kiyganing bilan, u eskirmaydi. ("K.D".) chizmasi:

17. O’zaro tenglanish asosida tuzilgan to’rtta ergash gapli qo’shma gap o’zidan oldingi bitta bosh gapga tobelanish yo’li bilan bog’lanadi: Debdurlarki, agar ikki kishi bir buyuk orzuga yetishishni istasalar, bunga, ular muruvvatda teng bo’lsalar, irodasi kuchli bo’lgani erishadi; irodada ham barobar bo’lsalar, do’stlari ko’p bo’lgani yengib chiqadi; agar bu jihatdan ham oralarida farq bo’lmasa, u vaqtda tolei baland bo’lgani yetishadi. ("K.D".) chizmasi:

-ki, -sa, -sa, -sa, -sa,

18. Quyidagi gapda oltita ergash gap o’zidan keyingi teng aloqali ikkita bosh gapning har qaysisiga alohida ergashib, so’ngra bir butun holda birinchi o’rinda kelgan bitta bosh gapga tobelangan: Olimlar debdurlarki, kimning qosh oraligi uzoq bo’lsa, o’ng ko’zi chap ko’zidan kichikroq bo’lsa, va tez-tez yumib-ochsa, bo’rni chap tomonga biroz qiyshaygan bo’lsa, va uchida uchta tuk bo’lsa, o’zi hamisha yerga qarasa, unday odamga fisqu fasod hamroh, hiyla va makr yo’ldoshdir. ("K.D".) chizmasi:

-ki, -sa, -sa, -sa, -sa, -sa, -sa,

Tahlil namunasi: Mahallada har xil odam bor, el og’ziga elak tutib bo’lmaydi, og’ziga kelganini gapiraversin, sizga na og’iri bor, na yengili. (O.)
1) beshta sodda gapdan tuzilgan.
2) murakkab qo’shma gap.
3) bog’lanish (tenglanish) yo’li bilan tuzilgan.
4) 1-2-3-gaplar teng ohang bilan, 4-, 5-gaplar ham teng ohang, ham teng bog’lovchi (-na) bilan birikkan.
Oblast yoki rayon to’satdan chaqirsa, Saida sarosimaga tushmasin uchun, Kozimbek uni voqeadan xabardor qilib quyishni lozim ko’rdi-da, qishloq orqada qolib, dala yo’liga chiqilganda, juda ehtiyotlik bilan gapning uchini chiqardi (A.Q.)
1) oltita sodda gapdan tuzilgan murakkab qo’shma gap.
2) ikkitadan ergash gap, bittadan bosh gapga ketma-ket ergashish yo’li bilan birikkan, so’ngra, bosh gaplar o’z tobe komponentlari bilan birgalikda o’zaro (-da bog’lovchisi orqali) teng aloqaga kirishgan.
3) aralash aloqali murakkab qo’shma gap.
4) chizmasi:
-sa, -sin uchun, -da, -ib, -ganda,