Jabbor оmоnturdiyеv аnvar оmоnturdiyеv hоzirgi O’zbеk аdаbiy tili

SHART ERGASH GAPLI QO’SHMA GAP
reja:
1. Shart ergash gapning ta'rifi.
2. Shart ergash gapni bosh gapga biriktiruvchi vositalar va kompo-
nentlarning o’rinlashish tartibi.
3. Shart ergash gapli qo’shma gapga doir tahlil namunasi.
Bosh gapdagi voqea-hodisaning qanday shart bilan yuzaga kelishini ifodalaydigan ergash gap shart ergash gap deyiladi: O’g’it solinsa, yer unumdor bo’ladi gapida bosh gapdagi voqelikning bajarilishi ma'lum shartga, ergash gapdagi voqelikning yuzaga kelish-kelmasligiga asos-langan.
Shart ergash gaplar har uch zamonda aniq ravishda yuzaga keladigan harakatni yoki taxmin qilingan voqelikni ifodalaydi. Shunga ko’ra shart ergash gaplar ikki turga ajratiladi: 1) aniq voqea-hodisani ifodalaydigan shart ergash gaplar; 2) mo’ljallangan, taxmin qilingan (noaniq) voqea-hodisani ifodalovchi shart ergash gaplar.
Shart ergash gaplar aniq voqeani ifodalaganda, ergash gapdagi shart ("A") bosh gapdagi natija ("B") ni keltirib chiqaradi. Agar ergash gapdagi "A" bo’lmasa, bosh gapdagi "B" ham bo’lmaydi: Agar yerga o’g’it solinsa, hosil mo’l bo’ladi – "A" bo’lsa, "B" bo’ladi. Yerga o’g’it solinmasa, hosil mo’l bo’lmaydi. –"A" bo’lmasa, "B" bo’lmaydi.
Ergash gapdagi shart noaniq voqea ifodalaganda, ergash gapdagi voqeaning yuzaga kelmaganligini, uning faqatgina mo’ljallanganligini, taxmin kilinganligini anglatadi: Qalandarov biroz sabr qilsa, ortiqcha so’zga o’rin ham qolmas edi. (A.Q.) Xat orqali xabar bersangiz, men ham borgan bo’larmidim (S.Zun.) Agar Bozorning aqli bo’lsa edi, men, senga o’xshash kambag’allar bilan maslahat qilar edi. (S.Ayn.)
Shart ergash gapda quyidagi holatlar ifodalanadi: 1) aniq shart: Sen kulmasang, kulmaydi bahor (Q.), 2) tanbeh, ogohlantirish: O’zgalar yuzin tomosha aylasam, chiqsin ko’zim (N.), 3) gumon, achinish, afsusla-nish: Pul to’lasa, izvoshchi shundoq olib borib ko’rsatib kela qolar (Asq.M.). Eh, yosh vaqtim bo’lsa, unda boshqa narsa der edim ("S.").
Shart ergash gapli qo’shma gaplar quyidagi vositalar bilan yasaladi:
1. -sa+chi: Xo’p deya qolsa-chi, biz ketardik (Asq.M.).
2. bo’lmasa, yo’qsa: Doim olg’a qarab harakat qil, bo’lmasa ish o’ngidan kelmaydi. (Asq.M.) Och darvozang, yo’qsa boshing olaman (I.)
3. –sa+edi: Urush bo’lmasa edi, bugungi taraqqiyotimiz yanada yuqori bosqichda bo’lardi ("S.").
4. -gan+da (-gan+da edi). Bu shakl bilan hosil bo’lgan ergash gaplar shaklan payt ergash gapga o’xshasa-da, mazmunan shart ergash gapdir. Bosh gapdagi fe'l kesimning zamoni (tugallanmagan o’tgan zamon) uning shart ergash gap ekanligini ko’rsatib turadi. Ergash gapning tarkibida agar, mabodo, bordi-yu kabi so’zlar kelganda, shart ma'nosi yana ham aniq ko’rinadi: Agar shu tuproq bo’lmaganda edi, menda na yurak, na baxt, na oila bo’lar edi. Bordi-yu hamma bir-birining fikriga qo’shila berganda, hech qanday ko’rash ham bo’lmas edi (Asq.M.).
5. -r (-r) ekan, -gan ekan, emas ekan, -moqchi ekan: Modomiki, otam rahmatli va'da qilgan ekan, biz albatta u kishining orzusini amalga oshiramiz (O.). Modomiki, tarkibni ko’paytirish mumkin emas ekan, shu tarkibning o’zidan mumkin qadar ko’proq foydalanishga harakat qilishimiz kerak bo’ladi (A.Q.). Nazokat ishingizga ko’maklashmoqchi ekan, xursand bo’lishingiz kerak (S.Zun.).
6. -mi: Kessondan havo chiqdimi, demak, suv o’pirib kiradi. (Asq.M.) Choy damladingmi, hidi gurkirab tursin. (H.G’.) Intizom buzildimi, ishda unum bo’lmaydi. (U.)
7. -sa bor+mi: Inson bolasi jazm qilsa bormi, tog’ yorilib, yo’l beradi. (Asq.M.)
8. -ki: Bu shakl bilan birikkan qo’shma gaplarda ahd kilish, qasam ichish, va'da berish ma'nolari ifodalanadi: Sening ko’zing surmasidan ayrilgan bu ko’zlarimga lahad tuproqlari to’lsinki, bir odim sendan yiroq qolsam. (H.H.)
9. -may: Yer ko’karmay, mol to’ymas. Jafo chekmay, jonona qayda, Toqqa chiqmay, do’lana qayda (maqol).
10. -gan+dan keyin: Ko’l kalta bo’lgandan keyin, qayoqqa uza-tasan. (O.)
Shart ergash gap ehtimol, ajab emas, mayli, balli, qani (endi), bas, bo’ldi, bo’lgani kabi so’z-gaplarni izohlab keladi: Yuragimga o’t solib yondirsang, mayli. (U.) Yuragimni berib ketsang, bas. (U.) Menga bir ishora qilsang, bo’lgani. (H.H.) Zamona oxir bir inqilob o’lsa, ajab ermas. (Zavqiy)
Ba'zan bosh gapdagi bas, bo’ldi kabi so’zlardan so’ng shu so’zlarni izohlovchi tuliq ikki tarkibli gap keltiriladi: Menga bitta ishora qilsa, bo’lgani, darrov oldiga boraman.
Bosh gapga -sa, -sa edi, -sa+chi, -gan+da (edi), -r (-ar) ekan, -gan+dan keyin, bo’lmasa, yo’qsa, -mi, -sa bormi, -may kabi yordam-chilar orqali birikkan shart ergash gap ko’pincha bosh gapdan oldin, biriktiruvchi shakllar ergash gap tarkibida, -ki bilan birikkan ergash gap bosh gapdan keyin, -ki bosh gap tarkibida qo’llaniladi.
Tahlil namunasi:
Til bo’lsaydi o’z qalbining sirdoshi,
Kesilmasdi til egasining boshi ("K.D".)
1) ikkita sodda gapdan tuzilgan,
2) birinchi komponent sabab ergash gap; ikkinchisi bosh gap,
3) ergash gap bosh gapga -saydi (-sa edi) bog’lovchisi orqali birikkan, bog’lovchi ergash gap tarkibida bo’lib, ergash gap birinchi, bosh gap ikkinchi o’rinda kelgan,
4) chizmasi: -sa edi,