Jahon iqtisodiyotida ixtisoslashuv jarayonining chuqurlashuvi



Yüklə 434,5 Kb.
səhifə7/9
tarix02.01.2022
ölçüsü434,5 Kb.
#43610
1   2   3   4   5   6   7   8   9
#100. Full

NEFT

3.0%

23.8%

39.5%

Gaz

0.9%

9.0%

22.8%

O’tin

17.6%

5.9%

--------

Torf

0.7%

0.6%

--------

Ko’mir

76.1%

54.2%

28.1%

Yadro energiyasi

--------

--------

6.9%

XXI asrning boshiga kelib dunyo energetika istemolida yuqoridagi holat kuzatildi. XX asrning boshidan o’rtalarigacha bo’lgan davrda gidroenergiyaning roli oshib borgan bo’lsa, XX asrga kelib muvozanat neft mahsulotlari, gaz, va mutlaqo yangilik bo’lgan yadro energiyasi hisobiga buzildi. Ayniqsa, hozirda, neftning narxi oshib borayotgan bir vaqtda, butun dunyo bo’yicha energetik zahiralar o’rganilmoqda va samarali foydalanishga da’vat qilinmoqda. Hozirda dunyo bo’yicha neft zahiralari eng ko’p joylashgan davlatlar sirasiga quyidagilar kiradi.

3- jadval3. Dunyo bo’yicha davlatlarning neft zahiralari



O’rni

Davlat

Neft zahirasi (barrel)

Ma’lumot olingan vaqt

1

Dunyo

1,326,000,000,000

1 .01. 2002

2

Saudiya Arabistoni

262,700,000,000

2006

3

Kanada

178,900,000,000

2004

4

Eron

132,500,000,000

2006

5

Iroq

112,500,000,000

2006

6

Birlashgan Arab Amirliklari

97,800,000,000

2006

7

Quvayt

96,500,000,000

2006

8

Venesuela

75,270,000,000

2006

9

Rossiya

74,400,000,000

2005

10

Liviya

42,000,000,000

2006

11

Nigeria

36,250,000,000

2006

12

Qozoqiston

26,000,000,000

1 .01. 2004

13

Angola

25,000,000,000

2006

14

AQSh

22,450,000,000

1 .01. 2002

15

Xitoy

16,100,000,000

2006

16

Qatar

15,200,000,000

2006

17

Meksika

12,490,000,000

2006

18

Braziliya

12,220,000,000

2006

19

Jazoir

11,000,000,000

2006

20

Norvegiya

9,859,000,000

1 .01. 2002

21

Yevropa Ittifoqi

7,417,000,000

1 .01. 2002

Saudiya Arabistoni, Eron, Iroq, Kanada, BAA, Quvayt, Venesuela, Rossiya, Nigeriya, Qatar kabi bir qator davlatlarda YaMMning asosiy qismini neft tashkil qilib, mamlakat iqtisodi ana shu boylik hisobiga boyiydi. Asosan OPEC davlatlari import qiluvchi davlatlar uchun neft narxini belgilashda ana shu omilga katta e’tibor qaratadilar. Misol tariqasida Saudiya Arabistonini oladigan bo’lsak, neft sektori davlat byudjetining 75%ini, YaIMning 25%ini, eksportdan tushadigan daromadning 90%ini tashkil qiladi4.

Oxirgi yillarda neft sanoatining rivojiga quyidagi omillar xizmat qiladi:


  1. Ma’lum zahiralarning o’rnini qoplash uchun yangi neft zahiralarining kashf qilinish;

  2. Asosiy neft zahiralarining dunyo neft bozorida asosiy raqobatchilar hisoblangan va bir necha davlatga tegishli bo’lgan ma’lum bir guruh kompaniyalarga tegishli bo’lganligi;

  3. Rivojlangan mamlakatlarda yangi texnologiyaning keng tarqalganligi.

Hozirda 20 ta yirik davlatga tegishli bo’lgan neft kompaniyalari dunyoda mavjud bo’lgan neft zahiralarining 87%iga egalik qiladi.20 ta kompaniya ichida Saudi Aramko (Saudiya Arabistoni kompaniyasi) kompaniyasi 25%neft zahiralariga egalik qiladi. Shuningdek, Iraq National Oil Co., Kuwait Petrolium Corp., Abu Dabi National Oil Co. va National Iranian Oil Co. kompaniyalari ham o’z neft zahiralari bo’yicha dunyoda yetakchilik qilishadi. Shuni eslatib o’tish joizki, yuqoridagi kompaniyalarning barchasi Yaqin Sharqda joylashgan. Sanoati rivojlangan davlatlarning an’anaviy neft TMKlari hisobiga esa dunyo neft zahiralrining arzimas qismigina to’g’ri keladi. Masalan, Exxon Mobil, British Petroleum Amoco, Royal Deutch/Shell, Shevron Texaco kompaniyalariga 3.8% neft zahiralari to’g’ri keladi. Lekin, neft zahiralarining asosiy qismi TMKlarga tegishli bo’lmaganligi qandaydir xavf va aniqsizlik tug’dirishi mumkin. Chunki, ulkan neft zahiralariga ega bo’lgan davlatlar kelajakda o’z neft zahiralarini mashhur va malakali TMKlarga topshirishi mumkin va bu ishni amalga oshirish uchun ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Misol sifatida AQShdagi Texas universitetida injener-neftchi kasbi bo’yicha ta’lim olayotgan chet el studentlari hissasi 1997 yilda 77%ni tashkil qilgan bo’lsa, 1999 yilning o’zidayoq 81%ni tashkil qildi.

XX asrda ishlab chiqarishga kam harajat ketadigan bir necha yangi neft zahiralari topilgan bo’lib, ularning ham ko’pchilik qismi tashib ketilgan. Hozirda ishlab chiqarilayotgan neftning 80%i 1973 yilgacha bo’lgan davrda kashf etilgan neft basseynlaridan qazib chiqariladi. Agar 60-yillarda har yillik o’rtacha neft zahiralarining kashf etilishi 9.6 mlrd. tonna bo’lgan bo’lsa. 90- yillarda bu ko’rsatkich bor yo’g’i 2.7 mlrd. tonnani tashkil qildi va bu ko’rsatkich bir yillik neft istemolidan kam hisoblanadi.

OPEC analitiklar bo’limi hisoblariga qaraganda bir barrel neft narxining 6 dollari fondlardagi spekyulativ o’yinlar hisobiga to’g’ri keladi. Neft narxining yuqori saqlanib turishiga yana bir sabab shuki, Yaqin va O’rta Sharqdagi geopolitik nostabillikdir. Xalqaro ekspertlarning fikriga ko’ra bu faktor har bir barrel neft narxini 4-8 dollarga oshiradi.

4- jadval. Neft ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda yetakchi davlatlar.



O’rni

Davlat

Neft ishlab chiqarish (barrel/kun)

Ma’lumot olingan vaqt

1

Dunyo

83,000,000

2004

2

Saudiya Arabistoni

9,475,000

2005

3

Rossiya

9,400,000

2005

4

AQSh

7,610,000

2005

5

Eron

3,979,000

2005

6

Xitoy

3,631,000

2005

7

Meksika

3,420,000

2005

8

Norvegiya

3,220,000

2005

9

Kanada

3,135,000

2004

10

Yevropa Ittifoqi

3,115,000

2004

11

Venesuela

3,081,000

2005

12

Birlashgan Arab Amirliklari

2,540,000

2006

13

Nigeriya

2,451,000

2005

14

Quvayt

2,418,000

2005

15

Iroq

2,130,000

2006

16

Birlashgan Qirollik

2,075,000

2004

17

Liviya

1,720,000

2006

Quyida dunyo bo’yicha neft eksportida yetakchi o’rinlarda turuvchi davlatlar ro’yxati keltirilgan.

5-jadval. Neft eksportida yetakchi davlatlar.



O’rni

Davlat

Neft eksporti (barrel/kun)

Ma’lumot olingan vaqt

1

Saudiya Arabistoni

7,920,000

2003

2

Rossiya

7,000,000

2005

3

Norvegiya

3,466,000

2001

4

Birlashgan Arab Amirliklari

2,500,000

2004

5

Eron

2,500,000

2004

6

Venesuela

2,100,000

2004

7

Quvayt

1,970,000

2003

8

Meksika

1,863,000

2004

9

Kanada

1,600,000

2004

10

Iroq

1,500,000

2006

11

Birlashgan Qirollik

1,498,000

2001

12

Gollandiya

1,418,000

2001

13

Liviya

1,340,000

2004

14

Jazoir

1,127,000

2004

15

AQSh

1,048,000

2004

16

Qozoqiston

1,000,000

2005

17

Ummon

721,000

2004

18

Janubiy Koreya

645,200

2004

19

Avstraliya

523,400

2001

20

Fransiya

474,200

2005

Saudiya Arabistoni, Rossiya, Norvegiya, BAA, Venesuela, Eron, Qozoqiston davlatlari iqtisodida neftning ulushi juda ham katta hisoblanadi. Venesuela davlati misolida ko’radigan bo’lsak, neft eksportidan tushgan mablag’ federal byudjetning 50%ini, YaIMning 30%ini tashkil qiladi. Umuman olganda jahon xo’jaligida neft va neft mahsulotlarining o’rni juda muhimdir. Hozirda bu sohaga katta e’ribor qaratilishining ham bir sababi, neft zahiralarining chegaralanganligidir.



Yüklə 434,5 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin