«jahon sivilizatsiyalari tarixi»

O’QUV MATERIALLAR

I.1. MA’RUZA MAVZULARI BO’YICHA O’QUV MATERIALLARI


1- mavzu. “Sivilizatsiya” tushunchasi. Uning ta’rifi va o’ziga xos sifatlari
Reja:

1. 
   XVIII – XIX аsrdа Yevropa fаn olаmidа sivilizatsiya tushunchаsining yuzаgа kelishi.
   
2. 
   Inson jаmiyati tаrаqqiyoti muаmmosigа sintetik yondаshuv yo’llаri.
   
3. 
   Sivilizatsiyalarning belgilari va tulari
   

Mаvzugа oid tаyanch tushunchа vа iborаlаr: Mаdаniy tаrаqqiyot, sivilizatsiya, L.Morgаn, M.Veber, O. Shpengler, А.Toynbi, F.Brodel, K. Yaspers, P.Sorokin, S.Xаntington nаzаriyalаri, tаrixni o’rgаnishgа formatsion vа sivilizatsion yondаshuv, sintetik yondаshuv, sivilizatsiyaning bosqichli vа lokаl nаzаriyalаri, sivilizatsiyalarning turlari.


XVIII – XIX asrda Yevropa fan olamida sivilizatsiya tushunchasining yuzaga kelishi.
Sivilizatsiya so’zi insoniyat tarixidagi sifat chegarasini belgilash bilan bog’liq. Qadimgi davrlardayoq insonlar o’zlarining dunyolarini o’zgalar dunyosi bilan solishtira boshlashgan. “Ba’zi xalqlarda qonunchilik, davlatchilik asoslari hamda tarbiya va fan bilan bog’liq qadr-qimmat ustunlik qiladi, boshqalarda esa aksincha”, - degan edi Strabon bu xususida. Antik davrda aynan mana shu qarama-qarshi qadriyatlarga ega xalqlarni anglatish uchun varvar atamasi qo’llanilgan.
Sivilizatsiya tushunchaning yuzaga kelishi Ma’rifatparvarlik davridagi Yevropa fani va adabiyotining yutug’idir. Ammo sivilizatsiya haqidagi ilk tushunchalar ancha ilgari yuzaga kelgan. Fransuz olimi L.Fevrning ta’kidlashicha, olimlar “nafaqat qonunchilik, siyosat va boshqaruv sohasida, balki ahloq, diniy va intellektual sohada ham onglilikning, aqlning g’alabasi va gullab-yashnashi”¹ ni anglatuvchi iborani qidirishgan va bu so’z sivilizatsiya bilan belgilangan.
Sivilizatsiya so’zi lotincha “сivilis” - fuqarolikka, davlatga, shaharga taalluqli ma’nolarini anglatuvchi o’zakdan kelib chiqqan. U “silvaticus”, ya’ni lotinchadan tarjima qilganda qo’pol, yovvoyi so’ziga qarshi ma’noda qo’llanilgan.
Sivilizatsiya tushunchasi “madaniyat” tushunchasi bilan uzviy bog’liq ravishda paydo bo’lgan. Dastlab madaniyat va sivilizatsiya tushunchalari sinonim sifatida qo’llanilgan, ammo bora-bora bu ikki atama o’rtasida farq paydo bo’ldi. Masalan, nemis faylasufi I.Kant (1724-1804 yy.) bu tushunchalar o’rtasidagi yaqinlik va tafovut mavjudligini ko’rsatib o’tgan edi. Ko’pchilik faylasuflar “sivilizatsiya” deganda jamiyatning moddiy-texnika yutuqlarini, “madaniyat” deganda esa faqat uning ma’naviy qadriyatlarini tushunishgan. XX asr boshla
riga kelib, nemis faylasufi O.Shpengler “Yevropa quyoshining so’nishi” asarida madaniyat va sivilizatsiya tushunchalarini bir-biriga qarama-qarshi qo’ydi. Uning fikricha, sivilizatsiya madaniyatning eng yuqori bosqichi bo’lib, undan keyin esa madaniyat asta-sekin inqirozga yuz o’giradi. Nemis faylasufi sivilizatsiya deganda texnik- mexanik jarayonlar majmuini nazarda tutgan.
Madaniyatning paydo bo’lishi insoniyatning yovvoyilikdan keyingi davri bilan bog’liq bo’lsa, sivilizatsiya - tarixiy jarayon, ijtimoiy hodisadir. Sivilizatsiyaning rivojlanishi jamiyatni yuksaltirishga olib keladi, natijada bu jamiyat fuqarolar erkinligini ta’minlash imkoniyatini yaratadi. Sivilizatsiyalashgan hayot insonni madaniyatli qiladi va uning har tomonlama kamol topishi uchun shart-sharoit yaratadi.
Sivilizatsiya kategoriyasining serqirraligi va ko’p serma’noligi tufayli unga aniq ta’rif berish mushkul. “Sivilizatsiya” ning yuzdan ortiq ta’riflari mavjud bo’lib, har bir o’ziga xos ta’rifida ijtimoiy hayotning ma’lum tomonlari, jihatlariga alohida urg’u beriladiki, bu umuman sivilizatsiyaning ijtimoiy hodisa sifatidagi mohiyatini to’laroq anglab etishga xizmat qiladi.
Bir xil ta’riflarda sivilizatsiya jamiyat taraqqiyotining va real tarixiy davrlarning turli sifat holatlarini ifodalovchi tushuncha. Ikkinchi xil ta’riflarda u insoniyat jamiyati evolyutsiyasining “varvarlik davri” o’rniga kelgan bosqichi sifatida talqin qilinadi. Uchinchi yondashuvda sivilizatsiya deganda madaniyatning mavjud universaliyalari va poydevoriy simvollari tomonidan belgilanadigan ijtimoiy maqsadlarga erishish uchun odamlar tomonidan qo’llanadigan tashkiliy vositalar faoliyat dasturlari to’plami sivilizatsiya deb tushuniladi. XIX–XX asrlarga kelib shakllahgan to’rtinchi talqinga binoan esa sivilizatsiya yo butun insoniyat tarixini har biri o’z individual taqdiriga ega bo’lgan va o’zaro ta’sirda bo’lgan yopiq organizmlar, yoki bir vaqtlar yaxlit va organik bo’lgan “madaniyat” inqirozining yakuniy bosqichi fazasi degan fikrlar oldinga suriladi.
Umumlashma tarif bergan holda, sivilizatsiya tushunchasining tarixiy-falsafiy mohiyatini tarixiy jarayonning birligi va ushbu jarayon davomida insoniyatning moddiy-texnik hamda ma’naviy yutuqlarning majmui sifatida talqin qilish mumkin. Sivilizatsiya umumjahon tarixiy jarayonining ijtimoiylikning ma’lum darajasiga erishish bilan bog’liq bosqichini ham anglatadi. Sivilizatsiyaning yana bir ma’nosi - madaniyatning zamon va makonda chegaralangan tarixiy tipi (Misr sivilizatsiyasi, Mesopotamiya sivilizatsiyasi va b.).
Shveytsariyalik tarixchi J.Starobinskiyning fikricha, sivilizatsiya tushunchasini ilk bor fransuz iqtisodchisi V.R. Mirabo (1715-1789 yy.) o’zining “Qonunlar do’sti” asarida qo’llagan¹. 1767 yilda u shotlandiyalik ma’rifatparvar A.Fergyusson (1723-1816 yy.) asarida paydo bo’ldi. O’shanda ushbu atama madaniy taraqqiyotning umumiy darajasini anglatgan. Sivilizatsiya ma’rifatsiz xalqlarga, qorong’u feodalizm davri va o’rta asrlarga qarama-qarshi qo’yilgan. A.Fergyusson ibtidoiy jamiyat tarixini davrlashtirish mezoni sifatida “madaniyatning o’zlashtirish darajasini” ilgari surdi: yovvoyilik, varvarlik, sivilizatsiya. Keyinchalik shved olimi S.Nilson bu davrlashtirishni bir oz to’g’irladi va to’ldirdi: yovvoyilik, nomadizm (yunon. nomados – ko’chib yuruvchi, ko’chmanchilik), dehqonchilik va sivilizatsiya.
A.Fergyusson taklif etgan jahon tarixining bosqichli davrlashtirilishi ilmiy doiralarda XVIII - XIX asr boshlariga qadar keng qo’llab kelindi, XIX asr oxiri - XX asr boshlarida tarixga siklli yondashuvning o’sishi bilan “sivilizatsiya” umumiy tushunchasi ko’proq “mahalliy sivilizatsiya” larni anglata boshladi.
Ma’rifatparvarlik davridagi ensiklopediyalarda sivilizatsiya tushunchasi taraqqiyot konsepsiyasi bilan uyg’unlashib ketdi. Fransuz faylasuf ma’rifatparvarlari aql va adolatga asoslangan jamiyatni sivilizatsiyalashgan jamiyat deb bilganlar.
Sivilizatsiya tushunchasiga turlicha mazmun berish davom etdi va XVIII asrdan “sivilizatsiya” tushunchasi tarixchilar lug’atidan mustahkam o’rin oldi. Shu davrdan sivilizatsiyaning turli nazariyalari shakllana boshladi. XIX asr boshlaridayoq sivilizatsiyalar to’g’risida ko’plikda fikr yuritila boshlandi, bu esa xalqlar sivilizatsion taraqqiyotining rang-barangligini tan olishni anglatardi.
O’z asarlarida tarixning yo’nalishi, shuningdek tarixiy jarayonda yagonalik va rang-baranglikning o’zaro nisbati muammolarini ayniqsa to’la qamrab olgan dastlabki tadqiqotchilardan biri italyan faylasufi J.Viko (1668-1744) o’zining “Millatlar umumiy tabiati haqidagi yangi fan asoslari” deb nomlangan risolasida jahon tarixining barcha xalqlar uchun yagona bo’lgan tarixiy aylanma harakat sifatidagi dunyoviy konsepsiyasini ilgari surgan. Viko fikriga ko’ra, barcha xalqlar o’z rivojlanishida bir xil bosqichlardan o’tadi: ibtidoiy varvarlik (“xudolar asri”)dan feodalizm (“qahramonlar asri”) orqali demokratik respublika yoki konstitutsiyaviy monarxiya (“sivilizatsiya asri”) sari harakatlanadi. Har bir sikl mazkur jamiyatning umumiy inqirozi va parchalanishi bilan tugaydi. Sikl yakunlangach, rivojlanish jarayoni yangilanadi va ayni shu bosqichlardan, lekin yuqoriroq darajada o’tadi². Vikoning g’oyalari madaniyatlar va sivilizatsiyalarning rivojlanishida tsikllilik nazariyalari (Danilyevskiy, Shpengler, Toynbi)ga asos bo’lgan.
1877 yilda amerikalik tarixchi va etnograf L. Morgan (1818-1881 yy) o’zining “Qadimgi jamiyat” kitobida sivilizatsiya atamasini yagona madaniy-tarixiy jarayonning ma’lum darajasini belgilash uchun qo’llashni taklif etdi. Morgan sistemasida ham ibtidoiy jamiyat taraqqiyoti yovvoyilik, varvarlik va sivilizatsiya bosqichlaridan iborat, ammo u yovvoyilik va varvarlik davrlarining har birini, xo’jalik va moddiy madaniyat taraqqiyotining belgilariga ko’ra quyi, o’rta va yuqori bosqichlarga bo’ladi. Ushbu davrlashtirishda ishlab chiqarish kuchlari rivojining darajasi mezon bo’lib xizmat qiladi.
Tarixni o’rganishga sivilizatsion yondashuv asoschilaridan biri rus tabiatshunos olimi N.Ya. Danilyevskiy (1822-1885 yy.) bo’lgan. U har biri alohida-alohida mavjud bo’lgan, faoliyatning to’rt muhim shakli yoki sivilizatsiyalar “asosi” - diniy, madaniy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy asoslar orqali namoyon bo’luvchi madaniy-tarixiy tiplar (sivilizatsiyalar) haqidagi konsepsiyani ilgari surgan. Madaniy-tarixiy tiplar, biologik organizmlar kabi, tashqi muhit va bir-biri bilan uzluksiz kurash jarayonida bo’ladi va vujudga kelish, voyaga etish, qarish va halok bo’lish bosqichlaridan o’tadi.
Nemis faylasufi va tarixchisi O.Shpengler (1880-1936 yy.) ning fikricha, “sivilizatsiya” har qanday madaniyat taraqqiyotining muayyan tugal bosqichini bildiradi. Sivilizatsiyani bunday davr tanazzuli sifatida tushunish madaniyatning bir butunligi va tabiiyligiga ziddir. Shu bilan birga O.Shpengler “Yevropa quyoshning so’nishi” asarida G’arbiy Yevropa tarixiga xos yevropamarkazchilik, panlogizm, to’g’ri chiziqli taraqqiyot prinsiplarini tanqid qildi va madaniy - tarixiy jarayonning aylanma harakati nazariyasini yaratdi. Bu nazariya sivilizatsiyaning siklli rivojlanishi, ya’ni takrorlanib turishi haqidagi konsepsiyaga olib keldi, ya’ni har bir madaniy organizm ma’lum hayot muddati (taxminan ming yil) mobaynida mavjud bo’ladi, shundan so’ng u sivilizatsiyaga aylanadi va halok bo’ladi. Har bir madaniyat o’z teran mazmuniga ega bo’ladi va tarixiy jarayonda bir xil ahamiyat kasb etadi. Shpengler insoniyat tarixida sakkiz madaniyat: Misr, Hind, Bobil, Xitoy, Yunon-rim, Sharq, G’arbiy Yevropa va Mayya madaniyatlarini farqlagan¹.
Ingliz tarixchisi va sotsiologi A.Toynbi (1889-1975 yy) sivilizatsiyani yaxlit ijtimoiy tizim sifatida ifodalagan. U o’zining o’n ikki tomlik “Tarixni anglash” asarida keltirgan o’zaro o’rin almashuvchi lokal sivilizatsiyalar konsepsiyasida sivilizatsion taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida chaqiriq va javob nazariyasini ilgari surdi.
Toynbining fikricha din har qanday sivilizatsiyaning o’zagi va tayanchidir. Sivilizatsiyalarni bir – biridan farqlash va tasnif qilishda u yoki bu jahon dinlarini asos qilib olinishi bejiz emasdir: musulmon sivilizatsiyasi, xristian sivilizatsiyasi va hokazo.
U dastlab 21, keyinchalik 37 ta sivilizatsini sanab o’tib, tarixiy jarayonning to’g’ri chiziq bo’ylab rivojlanishi haqidagi qarashlarga qarshi chiqdi va sivilizatsiyaning bosqichli-tsiklik rivojlanishini ta’kidladi. Toynbi Arab, Xitoy, Shumer, Mayya, Hind, Ellin, G’arb, Xristian (Rossiya), Uzoq Sharq (Koreya va Yaponiya), Eron, Misr, Arab, Meksika, Vavilon va boshqa sivilizatsiyalarni tadqiq etish natijasida “...tabiiy muhitdagi va odamlar tegrasidagi yashash sharoitlarining og’irligi sivilizatsiyaning vujudga kelishiga sabab bo’ladi”, - degan xulosaga keladi². Toynbi sivilizatsiyalarga “evolyutsion tipdagi faol tuzilmalar” sifatida yondashib, har bir sivilizatsiyada tarixiy mavjudlikning asosiy bosqichlari: vujudga kelish, rivojlanish, tanazzulga uchrash va zavol topishni farqlagan. Bu asosiy bosqichlardan o’tgach, sivilizatsiya, odatda, halok bo’ladi va uning o’rnini boshqa sivilizatsiya egallaydi.
Nemis faylasufi K.Yaspers (1883-1969 yy.) o’zining “Tarix manbalari va uning maqsadi” asarida sivilizatsion taraqqiyotning bosqichma-bosqich rivojlanishi konsepsiyasini ilgari surdi: tarixgacha bo’lgan davr, qadimgi davr madaniyati, vaqt o’qi (jahon tarixining boshlanishi), texnik davr (yagona jahon tarixiga o’tish). Uning fikricha tarixning mazmuni va negizi butun insoniyat uchun umumiy bo’lgan e’tiqod bilan belgilanadi. Mazkur e’tiqod insoniyat vakillarini bir-biridan ajratmaydi, balki jipslashtiradi. Insoniyatga bunday e’tiqodni biron-bir jahon dini yoki milliy din taklif qilolmaydi
Sotsiolog P. Sorokin (1889-1968 yy.) insoniyat madaniyatining butunjahon-tarixiy taraqqiyoti nazariyasini yaratdi. U bu taraqqiyotni markaziy mazmunga yoki mentallikka ega ulkan madaniy supertizimlar doirasida ko’rib chiqdi. Bu madaniy supertizimlar yoki sivilizatsiyalar insonlarning hayoti va hulqini, ko’pgina tarixiy jarayonlar va an’analarni belgilaydi. Tarixning har qanday davrida, Sorokinning fikricha, beshta asosiy madaniy tizimlar mavjud: til, ahloq, din, fan, san’at. U sivilizatsiyalarni moddiy madaniyat hech bir tizimsiz ravishda namoyishga qo’yilgan ulkan muzeylar sifatida talqin qiladi. Sorokin sivilizatsiyalar tabiatining yaxlitligi g’oyasiga tanqidiy yondashib, uning tarkibiy qismlari o’zaro bog’lanmagan, deb hisoblagan.
O’tmish hodisalarini tushuntirishda F. Brodel (1886-1944 yy.) va bir qator boshqa fransuz tarixchilari tarixiy qonuniyatlar yoki tasodifiylikka birinchi darajali e’tibor qaratmasdan, birinchi o’ringa “muhit” (tarixiy vaqt) omilini qo’yishgan. Ularni birinchi navbatda xalqlarning hayoti, turmushi va mentaliteti qiziqtirgan.
“Iqtisodiy va ijtimoiy tarix annallari” (1929 y.) fransuz jurnali redaksiyasi atrofida vujudga kelgan tarixiy maktab asoschilari va vakillari bo’lmish fransuz olimlari M. Blok (1886-1944 yy) va L. Fevr (1878-1956 yy.) lar jahon taraqqiyoti muammosiga o’zgacha yondashgan. Ularning fikricha tarixiy taraqqiyotning asosini mentalitet tashkil qiladi. Mentalitet - ayrim kishi yoki ijtimoiy guruhga xos aqliy qobiliyat darajasi, ma’naviy salohiyat bo’lib, jamiyat, millat yoki shaxsning o’ziga xos tarixiy an’analari, urf-odatlari, diniy e’tiqodini ham qamrab oladi.
“Annallar” maktabi mentallik tarixini o’rganish orqali lokal sivilizatsiyalarning keng o’lchamli va keng qamrovli tarixini yaratishga yaqinlashdilar. L.Fevr birinchilardan bo’lib o’zining “Sivilizatsiya: so’z evolyutsiyasi va g’oyalar guruhi” asarida “sivilizatsiya” atamasining kelib chiqish vaqtini aniqlashga ham harakat qilgan¹.
XX asrning ikkinchi yarmida, sovuq urush davrida va u tugagandan so’ng insoniyat rivojining umumiy chizmasini yaratish va sivilizatsion taraqqiyot jarayonining istiqbollarini ko’rsatishga urinish sifatida bir qancha tadqiqotlar paydo bo’ldi.
Tarixiy rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy konsepsiyasini ilgari surgan amerikalik sotsiolog U.Rostouning fikricha jamiyat taraqqiyotida texnik-iqtisodiy ko’rsatgichlar hal qiluvchi rol o’ynaydi. Industrial jamiyat nazariyasining yaratuvchilaridan biri bo’lgan fransuz sotsiologi R.Aron (1905-1983) jamiyatning nomafkuraviy nazariyasini hamda texnika va jamiyatning o’zaro ilgari ta’siri tezisini surgan.
XX asrning 70-yillaridan boshlab ilmiy-texnika taraqqiyoti industrial jamiyatni butunlay o’zgacha sifatlarga ega postindustrial jamiyatga aylanishi haqidagi g’oyalar ishlab chiqila boshlandi. Ushbu nazariyaning asoschilaridan biri amerikalik sotsiolog D.Bellning fikricha tarix jamiyatda texnika taraqqiyotining darajasiga bog’liq holda rivojlanadi. U jamiyat taraqqiyotining uch bosqichini ajratib ko’rsatadi: industriyagacha, industrial va postindustrial.
Yana bir amerikalik sotsiolog A.Toffler o’zining “Uchinchi to’lqin” (1980) asarida birinchi to’lqin sifatida qishloq xo’jaligi sivilizatsiyasini, ikkinchi to’lqin sifatida industrial sivilizatsiyani ko’rsatadi². XX asr oxiridan boshlangan uchinchi to’lqinning nomini olimlar turlicha nom bilan atashmoqda: kosmik yoki elektron era, texnotron jamiyat. Toffler informatsion jamiyat atamasini qo’llamagan bo’lsa-da, uning asari chop etilgach, ushbu so’z mashhur bo’lib ketdi. Amerikalik tadqiqotchi J.Nesbitt esa o’z asarlaridan birida postindustrial jamiyatni informatsion jamiyat deb atadi.
Amerikalik politolog va sotsiolog, Garvard universiteti qoshidagi Strategik tadqiqotlar institutining direktori S.Xantington (1927 y) 1996 yilda chop etilgan shov-shuvli “Sivilizatsiyalar to’qnashuvi” asarida sivilizatsion taraqqiyotning pessimistik nazariyasini keltiradi. Ushbu asarda insoniyatning kelajagini sivilizatsiyalar qarama-qarshiligi belgilab beradi degan fikr ilgari surilgan. Xantington diniy omil asos qilib olingan quyidagi sivilizatsiyalar ro’yxatini keltiradi: g’arbiy, pravoslav, islom, xitoy, hind, afrika (so’roq ostida), Lotin Amerikasi³. Bu o’rinda g’arb sivilizatsiyasi katolik-protestant dunyo sifatida qaralgan.
Shunday qilib, sivilizatsion taraqqiyot xususida bugungi kunda ham yangidan-yangi g’oyalar yaratilmoqda, yangicha modellar taklif etilmoqda. Bu jarayonga globallashuv ham o’z ta’sirini o’tkazmoqda.