Jahon tarixi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT VILOYETI CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
GUMANITAR FANLAR FAKULTETI “JAHON TARIXI” KAFEDRASI
“JAHON TARIXI” FANIDAN

KURS ISHI

Mavzu: AHAMONIYLAR DAVLATI (YUNON – FORS URUSHLARI)


Bajardi: ABDUQAHHOROV SHAXZOD
Tekshirdi:
MUNDARIJA
KIRISH…………………………….
I BOB. AHAMONIYLAR DAVLATI …………………

1. 
   Ahamoniylar davlatining turli manbaalarda yoritilishi…..
   
2. 
   Ahamoniylar davlatining kelib chiqish tarixi…….
   

II BOB. AHAMONIYLAR DAVLATINING AHOLISI
2.1. Ahamoniylar davlatida aholining ijtimoiy – iqtisodiy hayoti…
2.2. Ahamoniylar davlatining madaniy hayoti va dini…….
III BOB. YUNON – FORS URUSHLARI.
3.1. Yunon – fors urushlari boshlanishining sabablari …………..
3.2. Yunon – fors urushlarining yakuni………………

1.1. Ahamoniylar davlatining turli manbaalarda yoritilishi

Eron hududi ham, Hindiston, Mesopotamiya, Yunoniston, Rim, Misr va Xitoy singari mamlakatlar kabi ilk madaniyat o'choqlaridan hisoblanadi. Bu hududning tarixi, madaniyati, aholisi hamda urf-odatlari haqida hududning tarixiy obidalari, qadimgi yozma manbaalar, o’tgan asr olimlari hamda zamonamiz olimlarining ilmiy izlanishlari orqali ma’lumotga ega bo’lamiz.
Mana shunday manbaalar qatoriga tosh va sopolga o‘yib yozilgan katibalar (mixiy yozuvlar) kiradi. Bunday yozuvlar Ahamoniylarning qadimgi poytaxti Persopol, shuningdek Suza va Ekbatana (hozirgi Hamadon) shaharlari va uning atrofida topilgan. Masalan, pishiq sopol taxtachaga o‘yib yozilgan bir katibada Doro 1 (miloddan avvalgi 522—486-yy.) hukm ronligining dastlabki yillarida (miloddan avvalgi 494—490-yillar orasida) Suzada bunyod etilgan saroyning qurilish tafsiloti, aniqrog'i qurilishga ketgan m ateriallarning qaysi mamlakatdan keltirilganligi yozilgan. Taxtachadagi ma’lumotlarga ko'ra oltin Lidiya bilan Baqtriyadan, qimmatbaho toshlar, lazurit va serdolik (qizil va qizg'ish rangli tosh) So'g'diyonadan, firuza Xorazmdan olib kelingan. Persopoldan (Sherozning shimoliy tarafida, undan taxm inan 50 km masofada joylashgan 520—450-yilIar orasida qurilgan shahar) topilgan yozuvlar va tasviriy suratlar — relyeflar katta ilmiy qiymatga ega. Ularning ayrim namunalari XVII—XVIII asrlarda (1621-y.) italiyalik sayyoh Pedro Della Valle va daniyalik olim K. Nibuming nomi bilan bog'liq. 1931— 1934, 1935—1939 va undan keyingi yillari nemis olimi E.Xertsfild, amerikalik E.Shmidt, fransuz A. Godar hamda eronlik M.T. Mustafoviy va A. Somiy tarafidan o'tkazilgan arxeologik tadqiqotlar natidasida Persopolda juda ko'p noyob yodgorliklar ochildi. Ular orasida Apadanazinalari ustiga ishlangan tasviriy suratlar alohida ahamiyat kasb etadi. Suratlarda (balandligi 3 fut — ingliz o'lchovi 30, 479 santimetrga teng) ahamoniylarga tobe bo'lgan 23 satraplikdan (qaram mamlakatdan) o'lpon olib kelgan kishilar qiyofasi tasvirlangan. Bular orasida baqtriyaliklar turli idishlar, teri, mo'yna va tuya bilan, so'g'dliklar turli mato, teri va qo'ylar bilan, saklar ot va chakmonlar bilan, parfiyaliklar idishlar va tuya bilan va xorazmliklar ot va qurol-aslaha bilan tasvirlangan. Persopoldan 6 milya — qariyb 5 km masofada, uning shimol tarafida husaynkuh qoyalarida ahamoniylardan Doro I, Ksereks I (miloddan awalgi 486—465-yy.), Artakserks I (miloddan avvalgi 465—424-yy.) hamda Doro II (miloddan avvalgi 424—404-yy.) larning maqbaralari hamda ularga kiraverishda o‘yib yozilgan katibalar bor. Mazkur yodgorlik sosoniy sarkardalardan Rustam (636-yili arablar bilan bo'lgan jangda halok bo'lgan) nomi bilan ham bog'liq va tarixda ko'pincha “Naqshi Rustam” deb ataladi. Katibalarda, ayniqsa Doro I surati ostiga yozilgan katibada, uning davlati ko'klarga ko'tarib maqtaladi, uning tarafidan bosib olingan xalqlar esa itoatkorlikka va halol mehnat qilishga chaqiriladi, bo'ysunmaganlar va shu sababdan jazoga mahkum etilganlarning nomlari qayd etiladi. Muhimi shundaki, katibada Ahamoniylarga tobe bo'lgan 23 satraplik va xalqlarning to'la ro'yxati yozilgan. Bular orasida parfiyaliklar, baqtriyaliklar, so'g'diyonaliklar hamda xorazmliklar ham bor. Yodgorlik orasida muhimlaridan yana biri mashhur Behistun yozuvlaridir. Bu yozuvlar uzunligi 22 m, umumiy balandligi 7,8 m bo'lib, ular shimoliy Eronda, Kirmonshohdan 30 km masofada, daryo bo'ylab o'tgan qadimgi karvon yo'li yoqasida, uning chap tarafida, zagros nomli tik qoyaga, taxminan 105 metr balandlikda Doro I ning amri bilan yozilgan g'alaba yodgorligidir. Yozuv elam, bobil va qadimgi eron tillarida bitilgan va miloddan avvalgi 523—522-yillari Ahamoniylar saltanatini larzaga keltirgan Gaumata — 522-yil 29-sentabrda halok bo'lgan, Frada — marg'iyonalik, 522-yil 10-dekabrida asirga olingan, Skunxa — hozirgi Qozog'iston va O'zbekiston hududida istiqomat qilgan sak qabilalarining yetakchisi kabi boshliqla r rahbarligidagi xalq harakatlari haqida hikoya qiladi.
Ahamoniylar sanʼati tarixiga oid ilmiy adabiyotlar katta davrni – XIX asrdan to hozirgi kungacha boʻlgan davrni oʻz ichiga oladi. Qayd etish joizki, qadimgi fors sanʼati yodgorliklarning koʻpligi va yaxshi saqlanganligi tufayli qadimgi Sharq madaniyatlari orasida eng koʻp oʻrganilgan badiiy anʼanalardan biri boʻlib qolmoqda. Ikki asr davomida Ahamoniylar san'ati muammolariga bag'ishlangan ko'plab nashrlar yaratildi. Ahamoniylar badiiy merosini o‘rganishda qadimgi fors yodgorliklarini arxeologik tadqiq etish muhim o‘rin tutganini alohida ta’kidlash lozim.
Bizning tarixshunoslik sharhimiz ingliz sharqshunosi Edvard Granvil Braunning "Fors adabiyoti tarixi" (1908) asari bilan davom etiladi¹. Ahamoniylar misolida qirol mixxat yozuvlari va qadimgi mualliflarning xabarlari. Bunday yondashuv Braunga qadimgi Eron tarixining davriyligini yaratishga, shuningdek, Ahamoniylar sulolasining nasl-nasabiga, zardushtiylik dinining paydo bo‘lishiga, qadimgi fors mixxat yozuvining kelib chiqishiga to‘xtalib o‘tishga imkon berdi. Ko'p yillik arxeologik tadqiqotlar natijasi nemis arxeologi Ernst Emil Gertsfeldning "Eron arxeologik tarixi" (1935) monografiyasi bo'ldi. Ushbu ish muallifning ma'ruza kursi asosida tuzilgan va E.G.ning muvaffaqiyatli tajribasidan ilhomlangan inshodir. Gertsfeld o'z ishida Eron tarixini Ahamoniylardan oldingi sosoniylar davrigacha faqat arxeologik ma'lumotlar, shu jumladan Gertsfeldning ilgari nashr etilmagan materiallari asosida o'rganish bo'yicha tadqiqot muammosini qo'yadi va izchil hal qiladi².
Ahamoniylar davlati tarixini o‘rganish yo‘nalishini ko‘p jihatdan T.Olmsted mahalliy eronshunos olim Muhammad Abdulqodirovich Dandamaev tomonidan davom ettirdi. Tarixiy va tarixiy-madaniy kontekstni o'rganish uchun ¬uning ikkita monografiyasi eng qimmatlidir: "Eron birinchi Ahamoniylar davrida (miloddan avvalgi VI asr)" (1963) va "Ahamoniylar davlatining siyosiy tarixi" (1985)³. Birinchi asar Doro I ning Behistun yozuvi va relyefini o'rganish bo'lib, muallif tomonidan Ahamoniylar sulolasidan (Kir, Kambis va Doro hukmronligining boshlanishi) birinchi shohlar hukmronligi tarixiga muvaffaqiyatli kiritilgan. Bundan tashqari, Dandamaev bu erda Behistun yozuvining to'liq tavsifini (uslub va davr muammolari) batafsil bibliografiya va qadimgi fors yozuvini ochish bosqichlarini taqdim etdi, mixxat yozuvining rus tiliga tarjimasini taqdim etdi, diniy vaziyat masalasini ko'rib chiqdi. Ahamoniylar imperiyasida va bu qoyatosh relyefining badiiy jihatlari. Dandamaevning ikkinchi asari - "Ahamoniylar davlatining siyosiy tarixi" (1985) muhim ahamiyatga ega. U faqat Fors imperiyasining vujudga kelishi, siyosiy gullab-yashnashi va vayron boʻlishiga olib kelgan voqealarni tarixiy oʻrganishga bagʻishlangan. Nemis arxeologi Bruno Yakobsning “Doro III davrida Fors imperiyasi satrapiyalarining boshqaruvi” (1994) monografiyasida Ahamoniylar davlatining ma’muriy bo‘linishining rivojlangan tizimini taklif qiladi. Qadimgi mualliflar habarlari va fors mixxat manbalaridagi ma’lumotlarni solishtirish asosida muallif viloyatlarning ma’muriy bo‘linishida ierarxik uchlik tuzilmasi mavjud degan xulosaga keladi. B. Jeykobsning taʼkidlashicha, “buyuk satrapiyalar” mavjud boʻlib, ular “asosiy satrapiyalar”ga, ular esa oʻz navbatida kichikroq maʼmuriy birliklarga (“kichik satrapiyalar”) boʻlingan. Muallif 2000 yilda shimoliy viloyatlarning tuzilishi haqidagi maqolasida xuddi shu modeldan foydalangan⁴. bu erda Armanistonning "asosiy satrapligi" (Parfiya va Xorazm bilan birgalikda) Midiyaning "buyuk satrapligi" tarkibiga kirganligi ma'lum bo'ldi. Biroq viloyatlarni bo‘lishning bunday tamoyili Doro boshqaruv islohotining mazmun-mohiyatiga zid bo‘lib, u hokimiyatni taqsimlashga va bunchalik katta resurslarni gubernator qo‘lida to‘plamaslikka intildi. Bizning fikrimizcha, Ahamoniylar imperiyasining ma'muriy bo'linishining "asosiy satrapiyalar" bilan ikki qismli fraktsiyali tuzilishi, bu "kichik satrapiyalar" ni ham o'z ichiga olgan.
Fransuz sharqshunosi, professor Pyer Brayan Ahamoniylar imperiyasi tarixi va madaniyatiga oid ikkita monografiya nashr etadi. Birinchi asar Ahamoniylar saltanati tarixi, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hayoti, markazning maʼmuriy tuzilishi va eramizdan avvalgi 330-yilda davlat barbod boʻlgunga qadar boʻlgan satrapliklarning batafsil va toʻliq bayoniga bagʻishlangan. Ikkinchi monografiyada so'nggi "Buyuk podshoh" Doro III Kodomanning siymosi va uning qadimgi mualliflarning hisobotlarida va kechki Ahamoniylar imperiyasining badiiy yodgorliklarida aks ettirilganligi ko'rib chiqiladi⁵.
Yunon-fors siyosiy munosabatlarining turli muammolarini o'rganish rus antikvari olimi Eduard Valerievich Rungning asarlariga bag'ishlangan. 2009-yilda chop etilgan monografiyasida⁶ Rung turli qadimiy manbalarni har tomonlama tahlil qilish asosida Yunon dunyosi va Ahamoniylar imperiyasi o‘rtasidagi siyosiy munosabatlarning turli masalalarini o‘rganadi. Bizning mavzuimiz uchun yunon dunyosidagi fors siyosiy tashviqoti va uning asosiy tushunchalari bilan bog'liq bo'lgan yakuniy bob alohida qiziqish uyg'otadi . Bundan tashqari, Rung Ahamoniylarning imperatorlik g'oyalari va Qadimgi Fors davridagi satraplar sulolalari fenomenini ko'rib chiqadigan bir qator muhim nashrlarning muallifidir.