Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí “Tastıyıqlayman” Túrkiy tiller fakulteti dekanı B. Davletov 2021-jıl «MÁmleketlik tilde is júrgiziw»

SÓZLERDIŃ BÓLEK JAZÍLÍWÍ
1. Eki ya birneshe sózlerdiń dizbeklesiwinen jasalǵan qospa atlıqlardıń sıńarları óz mánilerin joǵaltpaǵan bolsa, onday qospa atlıqlar bólek jazıladı: Aral teńizi, Orta Aziya, Batıs Evropa, Jaqın Shıǵıs, Góne Urgenish, Ullı Britaniya, Arqa Kavkaz, mal sharwashılıǵı, awıl xojalıǵı, pútkil jer júzi t.b.;
2. Anıqlawısh hám ayqınlanıwshılıq qatnastaǵı qospa atlıqlar: mal qora, ayaq kiyim, bas kiyim, temir jol, tas jol, asfalt jol, ul bala, qız bala, jas óspirim, oqıw kitabı, til bilimi, Berdaq shayır, Jiyen jiraw, Ernazar alakóz, Qulen bolıs, Erejep tentek t.b.;
3. Atlıq hám kómekshi atawıshlardıń dizbegindegi gospa sózler: Aral boyı, Kavkaz artı, saylaw aldı, úy qaptalı t.b.
4. Eki yaki onnan kóp sapalıq kelbetlikten jasalǵan qospa kelbetliklerdiń sıńarları bólek jazıladı: qara torı, kók ala, aq boz, qara qońır, aq quba, qızıl qonır;
5. Sońǵı komponenti kelbetlik jasawshı qosımtalı kelgen qospa kelbetlikler: ashıq júzli, biyday reńli, keń jawırınlı, uzın boylı, kóp sanlı, úsh kúnlik, qoy kózli, kóp etajlı, bes balalı t.b.;
Sonday-aq, usı toparǵa kiretuǵın qospa kelbetliklerdiń qosımtasız jasalǵan túrleri de bólek jazıladı: bota kóz, er júrek, biyday reń t.b.;
6. Predikativlik baylanıstaǵı atawısh sóz dizbeginen payda bolǵan qospa kelbetlikler bólek jazıladı: esi durıs, kem aqıl, júzi qara, mańlayı qara, mańlayı sor, júzi sur, pir qaqqan, kórse qızar t.b.
7. Sanaq san hám aralas túrdegi qospa sanlıqlar bólek jazıladı: on bir, on bes, on toǵiz, eliw bes, bes júz eliw, bir miń toǵız júz toqsan bir, jigirma birinshi (ásir)
8. Bólshek sanlıqlar: úshten bir, tórtten biri, eki pútin besten úsh t.b.
9. Qospa feyillerdiń sıńarları bólek jazıladı: tamam boldı, kirip shıqtı, aytıp boldı, tastıyıq etti, maqul kordi, barıp keldi, islep júr, uyqılap atır, kómek berdi, jaqsı kóredi, qol qoydı, jazıp boldı t.b.
Sonday-aq ápkel, ákel, ápket, áket, apar usaǵan qısqartılıp aytılatuǵın feyiller jazıwda bolek jazıladı: alıp kel, alıp ket, alıp bar t.b.
10. Jer, jaq, tárep, man kómekshileriniń siltew almasıqlarǵa qosılııwınan jasalǵan qospa ráwishler bólek jazıladı: bul jaqqa, bul jerde, sol jaqqa, sol jerde, sol jaqta, sol tárepte, bul manda, geyde bular awızeki sóylewde: buyerde, soyaqqa, soyerde, bumanda, somanda túrinde birigip aytııladı, biraq imlada bulardıń tolıq túri jazıladı.
11. Bir sózi hár túrli almasıq, waqıt, orın mánili atawıshlar hám basqa da sózler menen dizbeklesip, qospa ráwish jasap kelgende bólek jazıladı: bir kúni, bir jerde, bir jaqta, bir waqıtta, bir jón, bir qatar, bir talay, bir tárepleme, aqırı bir, bári bir, taǵı birde, jáne birde t.b.
12. Sóz aqırında kelgen ba/be (ma/me, pa/pe) soraw janapayları goy, ǵana, emish sıyaqlı janapaylar ózinen burin kelgen sózlerden bólek jazıladı: isleyseń be, oqıysań ba, barasań ba, isley me, oqıy ma, aytıp pa, ayta ǵoy, kele ǵoy, sen ǵana, aytqan emish t.b. Al, soraw janapayları túbir menen qosımtanın arasında kelgende qosılıp jazıladı: oqıymısań, baramısań, jazıpbısań, kórippisen.
Anlatıw. Tildegi qaysı jaqqa-qayaqqa, qaysı jerde-qayerde sıyaqlı rawishlerdiń eki túri de jazıwda qollanıla beredi.
13. Idiomalıq hám frazeologiyalıq dizbeklerdiń sıńarları bir-birinen bólek jazıladı: qoyan júrek, dáw júrek, at ústi, kóz ushında, kóz saldı, qol urdı, kózdi ashıp jumǵansha, demniń arasında, iyt ólgen jerde t.b.
14. Hár, hesh, bir, gey, hámme, qaysı sıyaqlı sózler atlıq sózler menen dizbeklesip kelgende bólek jazıladı: hár adam, hesh nárse, bir nárse, bir kisi, gey kúnleri, hamme waqt, qaysı (qay) kúni.
15. Geypara elden elge, awıldan awılǵa, tabıstan tabısqa, jıldan jılǵa, órden ıqqa, ózinen ózi, birinen biri, biri birinen sıyaqlı seplik formalı sózler hám aytsa aytsın, kelse kelsin, ishse ishsin, jese jesin, islese islesin sıyaqlı qospa feyillerdiń sıńarları bólek jazıladı.